Kinh tế Nhât Bản môt năm sau thảm hoạ kép: thành tưu, thách thức và triển vong

KINH TẾ NHẬT BẢN MỘT NĂM SAU THẢM HOẠ KÉP:<br /> THÀ NH TỰU, THÁCH THỨC VÀ TRIỂN VỌNG<br /> TRẦN QUANG MINH*<br /> <br /> Năm 2011 là một năm đầy khó khăn của<br /> kinh tế Nhật Bản khi quốc gia này phải vật<br /> lộn với hậu quả nặng nề của cuộc khủng<br /> hoảng 3 trong một: động đất, sóng thần và<br /> sự cố nhà máy điện hạt nhân Fukushima I.<br /> Thêm vào đó là những diễn biến phức tạp<br /> của kinh tế thế giới, trong đó hai mối họa<br /> lớn nhất là nợ công châu Âu và khủng hoảng<br /> kinh tế Mỹ. Mặc dù phải đối mặt với rất<br /> nhiều khó khăn như vậy song kinh tế Nhật<br /> Bản năm 2011 đã đạt được những thành tựu<br /> rất đáng khâm phục. Bài viết này tập trung<br /> phân tích những thành tựu nổi bật của kinh<br /> tế Nhật Bản một năm sau thảm họa ngày<br /> 11/3/2011; rút ra một số bài học kinh<br /> nghiệm từ Nhật Bản sau thảm họa này; đánh<br /> giá những khó khách thách thức hiện tại và<br /> triển vọng của kinh tế Nhật Bản và quan hệ<br /> kinh tế Việt Nam – Nhật Bản năm 2012.*<br /> 1. Thành tựu nổi bật của kinh tế Nhật<br /> Bản năm 2011<br /> Thành tựu của kinh tế Nhật Bản được thể<br /> hiện rõ nét trên 3 lĩnh vực chủ yếu là: (1)<br /> Tái thiết khu vực Đông Bắc; (2) Xử lý sự cố<br /> nhà máy điện hạt nhân Fukushima I; và<br /> (khôi phục mạnh mẽ hoạt động sản xuất và<br /> xuất khẩu của các ngành công nghiệp.<br /> Thứ nhất, về tái thiết khu vực Đông Bắc:<br /> như chúng ta đã biết sau thảm họa kép ngày<br /> <br /> *<br /> <br /> TS. Viê ̣n nghiên cứu Đông Bắ c Á<br /> <br /> 11/3/2011, khu vực Đông Bắc Nhật Bản gần<br /> như bị phá hủy hoàn toàn bởi động đất và<br /> sóng thần để lại cho chính quyền và nhân<br /> dân Nhật Bản những khó khăn chồng chất<br /> tưởng như khó có thể khắc phục ngay được.<br /> Đó là vấn đề cứu hộ, cứu nạn tìm kiếm hàng<br /> ngàn người vẫn còn bị chôn vùi trong các<br /> đống đổ nát; thu xếp nơi ăn chỗ ở cho hàng<br /> trăm ngàn người nhà cửa, ruộng vườn bị<br /> sóng thần tàn phá; đó là vấn đề dọn dẹp các<br /> đống đổ nát và xây dựng lại cơ sở hạ tầng và<br /> các nhà máy xí nghiệp, thu xếp việc làm và<br /> ổn định đời sống nhân dân ở các vùng bị<br /> thiên tai. Nhiều người cho rằng Nhật Bản sẽ<br /> phải mất vài năm, thậm chí lâu hơn nữa để<br /> dọn dẹp các đống đổ nát và xây dựng lại từ<br /> đầu. Vậy mà chỉ sau một năm Nhật Bản đã<br /> về cơ bản giải quyết được những khó khăn<br /> này. Diện mạo của khu vực Đông Bắc Nhật<br /> Bản sau một năm đã hoàn toàn thay đổi đến<br /> mức người ta không thể hình dung nổi cảnh<br /> tượng kinh hoàng đã xẩy ra một năm trước<br /> đây. Có thể nói đó là một sự hồi sinh rất<br /> đáng khâm phục.<br /> Thứ hai, về việc xử lý sự cố nhà máy điện<br /> hạt nhân: có thể nói sau sự cố nổ các lò phản<br /> ứng ở nhà máy điện hạt nhân Fukushima I,<br /> Nhật Bản đứng trước một cuộc khủng hoảng<br /> nghiêm trọng không chỉ về hạt nhân mà còn<br /> về lòng tin của người dân, của cộng đồng<br /> quốc tế đối với chính quyền trong việc quản<br /> lý và điều hành các nhà máy điện hạt nhân.<br /> <br /> Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam - 4/2012<br /> <br /> 10<br /> <br /> Nhiều người cho rằng Fukushima I còn tệ<br /> hại hơn cả Cherknobyl (Nga). Sau sự cố<br /> này, hàng loạt nhà máy điện hạt nhân của<br /> Nhật Bản đã phải đóng cửa để kiểm tra mức<br /> độ an toàn1. Và tưởng như Nhật Bản sẽ phải<br /> đoạn tuyệt với năng lượng điện hạt nhân<br /> trong khi nguồn năng lượng này cung cấp<br /> tới 30% tổng điện năng của cả nước. Tuy<br /> nhiên, sau một năm nhìn lại, chúng ta thấy<br /> điều đó đã không xẩy ra. Các lò phản ứng<br /> hạt nhân bị nổ đã dần dần được làm nguội;<br /> mức độ rò rỉ phóng xạ đã được kiểm soát;<br /> các phóng viên đã được phép vào khu vực<br /> nhà máy để tác nghiệp… Niềm tin đối với<br /> năng lượng hạt nhân dần dần được lấy lại,<br /> nhiều nhà máy điện hạt nhân đang được xem<br /> xét hoạt động trở lại2; các hợp đồng xây<br /> dựng nhà máy điện hạt nhân với nước ngoài<br /> tiếp tục được xúc tiến3… Là một quốc gia<br /> nghèo về tài nguyên thiên nhiên, năng lượng<br /> điện hạt nhân là một trong những nguồn<br /> năng lượng quan trọng đối với nước Nhật.<br /> Việc tiếp tục duy trì và lấy lại được niềm tin<br /> đối với nguồn năng lượng này là hết sức<br /> thiết yếu. Có thể nói đây cũng là một thành<br /> công rất đáng kể đối với kinh tế Nhật Bản<br /> trong năm qua.<br /> Thứ ba, về việc khôi phục hoạt động sản<br /> xuất và xuất khẩu của các ngành công<br /> nghiệp: Sau thảm họa kép ngày 11/3/2011,<br /> nhiều nhà máy thuộc các ngành công nghiệp<br /> quan trọng như ô tô, hóa dầu, và chất bán<br /> dẫn tại khu vực Đông Bắc Nhật Bản đã phải<br /> đóng cửa đặt các ngành công nghiệp trong<br /> nước và xuất khẩu trước tình trạng thiếu<br /> nghiêm trọng về phụ tùng và thiết bị. Theo<br /> ước tính thiệt hại kinh tế lên đến gầ n 300 tỉ<br /> đô la Mỹ, tương đương 2% tổng sản phẩm<br /> <br /> quốc nội (GDP) của Nhật Bản, cao hơn so<br /> với thiệt hại của trận động đất Kobe năm<br /> 1995. Tốc độ tăng GDP quý I năm 2011 là 1,8%, quý II là -0,3%. Tuy nhiên, chỉ sau<br /> hơn 3 tháng kể từ ngày 11/3/2011, sản xuất<br /> của các ngành công nghiệp trong nước về cơ<br /> bản đã được phục hồi, xuất khẩu tăng, đặc<br /> biệt là ngành sản xuất xe hơi. Tố c đô ̣ tăng<br /> GDP quý III đạt 1,7%. Đây là một con số rất<br /> ấn tượng đối với một nền kinh tế đã trải qua<br /> hai thập kỷ trì trệ và những thiệt hại nặng nề<br /> sau thảm họa kép cách đây một năm.<br /> Hin<br /> ̀ h 1. Tốc độ tăng trưởng GDP<br /> Nhật Bản theo Quý<br /> <br /> Nguồn:<br /> http://www.tradingeconomics.com/japan/gdpgrowth<br /> <br /> 2. Một số bài học kinh nghiệm từ việc<br /> khắc phục thảm họa ngày 11/3/2011 của<br /> Nhật Bản<br /> Những thành quả mà người dân Nhật Bản<br /> kiên cường vượt qua nỗi đau, khẩn trương<br /> tái thiết đất nước một lần nữa khiến chúng ta<br /> phải ngưỡng mộ. Từ những thành tựu mà<br /> Nhật Bản đã đạt được qua việc khắc phục<br /> thảm họa thiên nhiên và tái thiết đất nước,<br /> chúng ta có thể rút ra một số bài học kinh<br /> nghiệm để tham khảo.<br /> Thứ nhất, vấn đề giáo dục ý thức của<br /> người dân. Báo chí đã nói nhiều đến sự bình<br /> tĩnh, tinh thần tương thân tương ái, đến trật<br /> tự xã hội ở những khu vực bị thiên tai tàn<br /> <br /> Kinh tế Nhật Bản...<br /> <br /> phá của Nhật Bản. Tại sao trước tình cảnh<br /> đổ nát, hoang tàn của cả một vùng đất đai,<br /> thành thị, làng mạc rộng lớn như vậy mà<br /> người Nhật Bản, cho dù rất đau buồn, vẫn<br /> rất bình tĩnh giúp đỡ lẫn nhau vượt khó;<br /> Không có tình trạng hôi của, cướp bóc, trấn<br /> lột; không có bất cứ một sự lộn xộn nào về<br /> mặt xã hội. Mọi người bình tĩnh xếp hàng để<br /> mua từng mặt hàng nhu yếu phẩm, hoặc<br /> bình tĩnh tuân theo sự sắp xếp của các đội<br /> công tác cứu hộ… Không phải ngay lập tức<br /> hoặc tự nhiên mà người Nhật Bản có được<br /> phẩm chất như vậy. Phẩm chất đó đã được<br /> hình thành từ rất sớm trong quá trình giáo<br /> dục và đào tạo không chỉ ở nhà trường mà<br /> ngay trong từng gia đình và cộng đồng xã<br /> hội.<br /> Thứ hai, công tác chuẩn bị để sẵn sàng<br /> ứng phó với những hậu quả của thiên tai.<br /> Nhật Bản là quốc gia nằm trong khu vực<br /> hoạt động thường xuyên của động đất, sóng<br /> thần nên công tác chuẩn bị để sẵn sàng ứng<br /> phó với hậu quả của những thảm họa này đã<br /> được chuẩn bị khá chu đáo. Sự chuẩn bị ở<br /> đây không chỉ về tài chính, phương tiện, và<br /> máy móc thiết bị mà còn là về con người.<br /> Nhật Bản đã thành lập từ rất sớm các cơ<br /> quan quản lý và điều hành công tác cứu hộ,<br /> cứu nạn. Các đội cứu hộ cứu nạn được huấn<br /> luyện và tập dượt các kỹ năng và rất có kinh<br /> nghiệm nghề nghiệp. Nhờ đó, Nhật Bản đã<br /> khắc phục khá nhanh chóng những hậu quả<br /> của trận động đất và sóng thần và sớm bắt<br /> tay vào tái thiết khu vực này.<br /> Thứ ba, quan hệ hợp tác quốc tế. Phải<br /> khẳng định rằng, trong việc khắc phục các<br /> sự cố của nhà máy điện hạt nhân Fukushima<br /> <br /> 11<br /> <br /> I và việc giải quyết những khó khăn sau<br /> thảm họa động đất, sóng thần ở khu vực<br /> Đông Bắc Nhật Bản, cộng đồng quốc tế đã<br /> có những hỗ trợ hết sức kịp thời và hiệu quả.<br /> Không phải ngẫu nhiên mà các nước đã cảm<br /> thông, chia sẻ những khó khăn và chung sức<br /> cùng với Nhật Bản trong việc khắc phục<br /> những hậu quả của thiên tai và tái thiết đất<br /> nước như vậy. Đó chính là nhờ những thành<br /> công trong việc xây dựng và phát triển các<br /> quan hệ quốc tế của Nhật Bản.<br /> 3. Một số khó khăn, thách thức đối với<br /> kinh tế Nhật Bản hiện nay<br /> Kinh tế Nhật Bản sau một năm kể từ<br /> thảm họa kép mặc dù đang trên đà phục hồi<br /> với những tín hiệu rất khả quan, song vẫn<br /> đang phải đối mặt với khá nhiều khó khăn,<br /> thách thức kể cả trong nước và nước ngoài<br /> như đồng yên tăng giá, nợ công cao, tác<br /> động của khủng hoảng nợ công châu Âu và<br /> những bất ổn chính trị ở Trung Đông.<br /> - Thứ nhấ t, đồ ng tiề n Yên tăng giá:<br /> Diễn biến tỷ giá Yen/USD trong năm<br /> 2011 khá phức tạp. Sau thảm họa kép động<br /> đất, sóng thần đồng yên tăng giá mạnh so<br /> với đồng đô la Mỹ. Tỷ giá yên/đô la có lúc<br /> xuống đến 76,3 yên đổi một đô la, mức kỷ<br /> lục từ sau Chiến tranh thế chiến thứ 2. Kể từ<br /> tháng 9/2010, Nhật Bản đã 3 lần đơn<br /> phương can thiệp vào thị trường tiền tệ và<br /> một lần hành động cùng với nhóm các nước<br /> G7 để giảm giá trị đồng yên. Lần đầu tiên<br /> vào tháng 3/2011, Ngân hàng trung ương<br /> Nhật Bản (BOJ) đã chi 692,5 tỷ yên để mua<br /> đô la; lần thứ hai vào tháng 8/2011: 4.000 tỷ<br /> yên (khoảng 51 tỷ USD); và lần gần đây<br /> <br /> Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam - 4/2012<br /> <br /> 12<br /> <br /> nhất vào tháng 10/2011: 8.000 tỷ yên<br /> (khoảng 102 tỷ USD).<br /> Hin<br /> ̀ h 2. Tỷ giá Yen/USD<br /> <br /> năm 1980 và những năm 1990, thặng dư<br /> thương mại khổng lồ của Nhật Bản là mục<br /> tiêu theo đuổi của nhiều nước trong đó có cả<br /> Mỹ và châu Âu thì trong tháng 1 năm 2012,<br /> thâm hụt thương mại của Nhật Bản đã vượt<br /> quá con số 1.400 tỷ yên (tương đương 19 tỷ<br /> USD).<br /> Hin<br /> ̀ h 4. Thâm hụt thương mại của<br /> <br /> Nguồn:<br /> <br /> Nhật Bản (tỷ Yên)<br /> <br /> http://www.tradingeconomics.com/japan/currency<br /> <br /> Đồng yên tăng giá tác động tiêu cực lên<br /> các mặt hàng xuất khẩu của Nhật Bản, làm<br /> cho sức cạnh tranh của hàng xuất khẩu Nhật<br /> Bản trên thị trường thế giới giảm đi; đồng<br /> thời lại làm gia tăng lượng hàng nhập khẩu<br /> vào thị trường Nhật Bản. Xuất khẩu của<br /> Nhật Bản trong tháng 10/2011 đã giảm<br /> 3,7%. Trong đó, xuất khẩu sang Trung<br /> Quốc, đối tác thương mại lớn nhất của Nhật<br /> Bản, giảm 7,7%; sang Hoa Kỳ giảm 2,3%,<br /> sang châu Âu giảm 2,9%.<br /> Hin<br /> ̀ h 3. Kim ngạch xuất khẩu của<br /> Nhật Bản (tỷ Yên)<br /> <br /> Nguồn:<br /> http://www.tradingeconomics.com/japan/balance-oftrade<br /> <br /> Thâm hụt thương mại đến lượt nó lại làm<br /> giảm dự trữ ngoại tệ và làm cho cán cân<br /> thanh toán quốc tế chuyển dịch theo chiều<br /> hướng xấu. Tính đến hết tháng 12 năm<br /> 2011, mức thặng dư cán cân thanh toán quốc<br /> tế của Nhật Bản chỉ đạt 562,4 tỷ yên, giảm<br /> mạnh từ mức 2.017 tỷ yên cùng kỳ năm<br /> trước.<br /> Hin<br /> ̀ h 5. Thặng dư tài khoản vãng lai<br /> Nhật Bản (tỷ Yên)<br /> <br /> Nguồn:<br /> http://www.tradingeconomics.com/japan/exports<br /> <br /> Sức cạnh tranh giảm sút cũng đồng nghĩa<br /> với việc làm suy giảm sản xuất trong nước<br /> và cán cân thương mại chuyển dịch theo<br /> hướng thâm hụt (nhập nhiều hơn xuất). Sau<br /> một nửa thế kỷ thặng dư thương mại, Nhật<br /> Bản giờ đây đang phải đối mặt với tình trạng<br /> thâm hụt thương mại. Nếu như trong những<br /> <br /> Nguồn:<br /> http://www.tradingeconomics.com/japan/currentaccount<br /> <br /> Kinh tế Nhật Bản...<br /> <br /> Mặc dù hiện tại, cán cân thanh toán quốc<br /> tế của Nhật Bản vẫn giữ thặng dư. Tuy<br /> nhiên, mức thặng dư này cũng có thể biến<br /> mất trong một vài năm tới nếu tình trạng<br /> thâm hụt thương mại vẫn tiếp tục tiếp diễn.<br /> Theo dự báo của một số nhà kinh tế cán cân<br /> thanh toán quốc tế của Nhật Bản sẽ thâm hụt<br /> vào năm 2015.<br /> - Thứ hai, vấn đề nợ công:<br /> Nợ công của Nhật Bản trong những năm<br /> gần đây đã tăng đến mức kỷ lục xấp xỉ<br /> 200% GDP và vẫn tiếp tục tăng lên qua từng<br /> năm. Hiện nay đã đạt con số hơn 13.800 tỷ<br /> USD so với tổng sản phẩm quốc nội khoảng<br /> 6.000 tỷ USD và được dự báo vẫn tiếp tục<br /> tăng do Chính phủ vẫn phải tiếp tục phát<br /> hành trái phiếu nhằm đáp ứng nhu cầu chi<br /> tiêu công. Theo IMF, nếu nợ công của Nhật<br /> Bản tăng lên 1% thì lãi suất phải thanh toán<br /> lên tới 2% GDP và càng làm cho nợ thêm<br /> chồng chất. Nợ công tăng cũng làm cho thị<br /> trường chứng khoán Nhật Bản mất điểm<br /> mạnh. Chỉ số Nikkei-225 hiện đã tụt xuống<br /> mức hơn 8.000 điểm, là mức thấp nhất kể từ<br /> tháng 3/2009 tới nay.<br /> Mặc dù nguy cơ vỡ nợ của Nhật Bản thấp<br /> hơn nhiều so với các nước khu vực đồng<br /> Euro do 95% trái phiếu chính phủ nằm trong<br /> tay các nhà đầu tư trong nước. Nhưng trước<br /> áp lực của cộng đồng quốc tế, Chính phủ<br /> Nhật Bản buộc phải tìm những giải pháp<br /> hiệu quả để giảm nợ công. Tuy nhiên, hiện<br /> nay việc giải quyết vấn đề nợ công của Nhật<br /> Bản đang phải đối mặt với hai thách thức.<br /> Một là, tỉ lệ tiết kiệm giảm sút do tình<br /> trạng lão hóa dân số. Số người ở độ tuổi về<br /> hưu đang tăng. Họ phải rút tiền tiết kiệm để<br /> <br /> 13<br /> <br /> chi tiêu vào lúc tuổi già. So với thời kỳ<br /> hoàng kim những năm 1980, khi mà tỷ lệ<br /> tiết kiệm ở Nhật Bản lên tới mức 20% thì<br /> hiện nay con số này đã tụt xuống còn 5%.<br /> Theo dự báo của một số nhà kinh tế, tỷ lệ<br /> tiết kiệm của Nhật Bản sẽ tụt xuống mức<br /> dưới 0% trong những năm tới. Tiết kiệm<br /> trong nước giảm, việc giải quyết vấn đề nợ<br /> công chủ yếu dựa vào nguồn thu thuế và vay<br /> mượn nước ngoài. Dự kiến năm 2013, mỗi<br /> người dân Nhật Bản phải đóng thêm 2,1%<br /> tiền thuế và đến năm 2015, thuế tiêu thụ<br /> tăng lên hai lần mức 5% hiện nay.<br /> Hai là, lãi suất công trái dài hạn thấp.<br /> Hiện lãi suất công trái dài hạn của Nhật Bản<br /> chỉ ở mức 1,3%. Đây là mức lãi suất thấp<br /> nhất trong số các quốc gia công nghiệp phát<br /> triển. Với mức lãi suất thấp như vậy, các nhà<br /> đầu tư nước ngoài không muốn đầu tư vào<br /> trái phiếu Nhật Bản. Vì thế, việc vay tiền<br /> nước ngoài bằng cách phát hành công trái<br /> quốc tế cũng không mấy khả quan.<br /> Với những khó khăn trên, theo quan điểm<br /> của một số nhà phân tích tài chính, Nhật<br /> Bản rất có thể sẽ là một “bản sao” của Hy<br /> Lạp, nhưng với hậu quả tiêu cực gấp bội. Có<br /> người còn ví von rằng khủng hoảng nợ công<br /> châu Âu chỉ là “khúc dạo đầu” còn nếu<br /> khủng hoảng nợ công Nhật Bản nổ ra thì đó<br /> mới thực sự là một “bản đại giao hưởng”.<br /> Mặc dù Chính phủ Nhật Bản vẫn trấn an dư<br /> luận rằng nợ công của Nhật Bản phần lớn là<br /> khoản nợ từ dân chúng trong nước, nên vẫn<br /> có thể đứng vững so với các nước khác. Tuy<br /> nhiên, sự tương tác lẫn nhau giữa châu Âu<br /> và Nhật Bản đang làm cho dư luận các nước<br /> lo ngại rằng nếu như “sương mù nợ công”<br /> <br />