Luận án Tiến sĩ Kinh tế quốc tế: Đầu tư trực tiếp ra nước ngoài của các doanh nghiệp Việt Nam sang các nước ASEAN trong khuôn khổ cộng đồng kinh tế ASEAN (AEC)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG -----o0o-----

LUẬN ÁN TIẾN SĨ

TÊN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN:

ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP RA NƯỚC NGOÀI CỦA CÁC DOANH NGHIỆP

VIỆT NAM SANG CÁC NƯỚC ASEAN TRONG KHUÔN KHỔ

CỘNG ĐỒNG KINH TẾ ASEAN (AEC)

Nghiên cứu sinh

: Trịnh Quang Hưng

Khóa

: 20A

Ngành

: Kinh tế quốc tế

Người hướng dẫn khoa học

: PGS,TS Lê Thị Thu Thủy

Hà Nội - 2021

LỜI CẢM ƠN

Trước tiên, tôi xin bày tỏ sự biết ơn sâu sắc tới PGS,TS Lê Thị Thu Thủy đã

hướng dẫn, chỉ bảo tận tình cho tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành

luận án này.

Tôi xin trân trọng cảm ơn Trường Đại học Ngoại thương, Khoa Sau Đại học,

Viện Kinh tế và Kinh doanh quốc tế, Bộ môn Kinh tế và Quản lý đã quan tâm, tham

gia góp ý kiến và hỗ trợ tôi trong quá trình nghiên cứu để hoàn thiện luận án.

Tôi xin trân trọng cảm ơn Cục Đầu tư nước ngoài, Tổng cục Thống kê (Bộ

Kế hoạch và Đầu tư), các cơ quan, tổ chức, cá nhân đã quan tâm, giúp đỡ và tạo

điều kiện cung cấp tài liệu, thông tin về hoạt động đầu tư ra nước ngoài của các

doanh nghiệp Việt Nam, làm cơ sở quan trọng cho tôi nghiên cứu hoàn thành luận

án.

Tôi cũng gửi lời cảm ơn trân trọng tới Phòng Quản lý Đào tạo nơi tôi công

tác đã quan tâm hỗ trợ và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình nghiên cứu hoàn

thành luận án.

Cuối cùng, tôi xin trân trọng cảm ơn những người thân trong gia đình, bạn bè

và các đồng nghiệp đã luôn quan tâm, cổ vũ, động viên, tiếp thêm nghị lực cho tôi

trong suốt quá trình nghiên cứu hoàn thiện luận án này./.

Hà Nội, tháng 01 năm 2021

Tác giả luận án

Trịnh Quang Hưng

LỜI CAM ĐOAN

Tên tôi là Trịnh Quang Hưng, tác giả luận án tiến sĩ: “Đầu tư trực tiếp ra

nước ngoài của các doanh nghiệp Việt Nam sang các nước ASEAN trong khuôn

khổ Cộng đồng kinh tế ASEAN (AEC)”. Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên

cứu độc lập của riêng tôi. Các số liệu được nêu và trích dẫn trong luận án là chính

xác và trung thực. Những kết quả nghiên cứu của luận án chưa từng được công bố

trong các công trình khác./.

Hà Nội, tháng 01 năm 2021

Tác giả luận án

Trịnh Quang Hưng

iii

MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ......................................................................................................... i

LỜI CAM ĐOAN .................................................................................................. ii

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ........................................................................... vii

DANH MỤC CÁC BẢNG .................................................................................. viii

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ ............................................................................... ix

DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ .............................................................................. ix

PHẦN MỞ ĐẦU .................................................................................................... 1

1.Tính cấp thiết của đề tài ..................................................................................... 1

2.Mục tiêu nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu ...................................................... 3

2.1.Mục tiêu nghiên cứu ...................................................................................... 3

2.2.Câu hỏi nghiên cứu ....................................................................................... 3

3.Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................... 3

3.1.Đối tượng nghiên cứu .................................................................................... 3

3.2.Phạm vi nghiên cứu ....................................................................................... 3

4. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................. 4

4.1.Phương pháp tiếp cận .................................................................................... 4

4.2.Nguồn và phương pháp thu thập dữ liệu ........................................................ 4

4.3.Khung phân tích ............................................................................................ 5

4.4.Phương pháp ước lượng mô hình dữ liệu mảng ............................................. 5

4.5. Phương pháp xử lý dữ liệu ............................................................................ 6

5.Những đóng góp mới của luận án ...................................................................... 6

5.1.Về mặt lý luận ............................................................................................... 6

5.2.Về mặt thực tiễn............................................................................................. 7

6.Kết cấu của luận án ............................................................................................ 7

CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN

QUAN ĐẾN CHỦ ĐỀ CỦA LUẬN ÁN ................................................................ 9

1.1.Tổng quan tình hình nghiên cứu ..................................................................... 9

1.1.1. Các nghiên cứu lý thuyết về đầu tư trực tiếp ra nước ngoài của các nước

đang phát triển và nền kinh tế chuyển đổi............................................................ 9

1.1.2.Các công trình nghiên cứu về hoạt động đầu tư trực tiếp của các doanh

nghiệp Việt Nam ra nước ngoài ......................................................................... 14

1.2.Sự kế thừa các công trình nghiên cứu trước và khoảng trống nghiên cứu

của luận án ........................................................................................................... 27

1.2.1.Sự kế thừa các công trình nghiên cứu trước .............................................. 27

1.2.2.Khoảng trống nghiên cứu của luận án ...................................................... 28

CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP RA NƯỚC

NGOÀI TRONG KHUÔN KHỔ AEC VÀ KINH NGHIỆM QUỐC TẾ ......... 29

2.1.Tổng quan về đầu tư trực tiếp ra nước ngoài ............................................... 29

2.1.1.Một số khái niệm về đầu tư trực tiếp ra nước ngoài .................................. 29

2.1.2.Một số lý thuyết điển hình về đầu tư trực tiếp ra nước ngoài .................... 32

2.1.3. Các yếu tố tác động đến đầu tư trực tiếp ra nước ngoài và mô hình các yếu

tố tác động ........................................................................................................ 40

2.2. Một số vấn đề về Cộng đồng Kinh tế ASEAN ............................................. 48

2.2.1. Khái quát về ASEAN và Cộng đồng Kinh tế ASEAN ................................ 48

2.2.2.Các hiệp định về đầu tư trong ASEAN ...................................................... 51

2.3. Tình hình đầu tư của một số quốc gia châu Á sang ASEAN và gợi ý cho

Việt Nam .............................................................................................................. 55

2.3.1. ĐTTT của Nhật Bản sang ASEAN ............................................................ 55

2.3.2. ĐTTT của Singapore sang ASEAN........................................................... 58

2.3.3. ĐTTT của Malaysia sang ASEAN ............................................................ 61

CHƯƠNG 3: PHÂN TÍCH THỰC TRẠNG ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP CỦA CÁC

DOANH NGHIỆP VIỆT NAM SANG ASEAN TRONG KHUÔN KHỔ AEC

.............................................................................................................................. 65

3.1.Phân tích thực trạng đầu tư trực tiếp của các doanh nghiệp Việt Nam sang

ASEAN ................................................................................................................. 65

3.1.1. Theo địa điểm đầu tư ............................................................................... 65

3.1.2.Theo giai đoạn đầu tư ............................................................................... 71

3.1.3.Theo lĩnh vực đầu tư ................................................................................. 74

3.1.4. Theo hình thức đầu tư và theo sở hữu của công ty mẹ ở Việt Nam ........... 80

3.2.Đánh giá tình hình đầu tư trực tiếp của các doanh nghiệp Việt Nam sang

ASEAN ................................................................................................................. 83

3.2.1. Kết quả đạt được ..................................................................................... 83

3.2.2.Một số hạn chế và nguyên nhân ................................................................ 89

CHƯƠNG 4. NHỮNG YẾU TỐ TÁC ĐỘNG TỚI ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP CỦA

DOANH NGHIỆP VIỆT NAM SANG ASEAN TRONG KHUÔN KHỔ AEC

............................................................................................................................ 102

4.1. Mô hình tác động ........................................................................................ 102

4.1.1. Cơ sở lý thuyết về mô hình ..................................................................... 102

4.1.2. Xây dựng mô hình .................................................................................. 103

4.2. Phân tích các yếu tố tác động đến đầu tư trực tiếp của các doanh nghiệp

Việt Nam sang ASEAN trong khuôn khổ AEC ................................................ 105

4.2.1.Mô tả về các biến trong mô hình ............................................................. 105

4.2.2.Kết quả ước lượng mô hình và kết luận rút ra từ mô hình ....................... 119

CHƯƠNG 5: ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP NHẰM THÚC ĐẨY ĐẦU TƯ TRỰC

TIẾP CỦA CÁC DOANH NGHIỆP VIỆT NAM SANG ASEAN ĐẾN NĂM

2025, ĐỊNH HƯỚNG ĐẾN NĂM 2030 ............................................................ 126

5.1. Cơ hội và thách thức đối với các doanh nghiệp Việt Nam khi đầu tư sang

ASEAN trong bối cảnh AEC ............................................................................. 126

5.1.1.Cơ hội .................................................................................................... 126

5.1.2.Thách thức .............................................................................................. 127

5.2.Mục tiêu, định hướng của các doanh nghiệp Việt Nam và quan điểm của

nhà nước thúc đẩy đầu tư trực tiếp của các doanh nghiệp Việt Nam sang

ASEAN ............................................................................................................... 128

5.2.1.Mục tiêu ................................................................................................. 128

5.2.2.Định hướng ............................................................................................ 128

5.2.3.Quan điểm của nhà nước ........................................................................ 130

5.3.Đề xuất giải pháp nhằm thúc đẩy đầu tư trực tiếp sang ASEAN cho các

doanh nghiệp Việt Nam đến năm 2025, định hướng đến năm 2030 ................ 132

5.3.1.Chủ động xây dựng chiến lược đầu tư có hiệu quả, chuẩn bị kỹ các điều

kiện trước khi đầu tư và chiến lược kinh doanh ............................................... 132

5.3.2.Chủ động nâng cao năng lực cạnh tranh ................................................ 138

5.3.3.Đa dạng hóa các hình thức đầu tư .......................................................... 141

5.3.4.Tăng cường hợp tác với các tổ chức của Việt Nam ở trong và ngoài nước

........................................................................................................................ 142

5.3.5.Tăng cường trách nhiệm của doanh nghiệp đối với nhà nước và xã hội .. 143

5.3.6.Tăng cường khai thác cơ hội đầu tư từ AEC ........................................... 144

5.4.Kiến nghị đối với Nhà nước......................................................................... 146

5.4.1.Xây dựng kế hoạch chiến lược tổng thể cấp quốc gia về đầu tư sang ASEAN

gắn với chiến lược phát triển kinh tế xã hội của đất nước................................ 146

5.4.2.Các giải pháp hỗ trợ đầu tư trực tiếp sang ASEAN ................................. 146

5.4.3.Các giải pháp nâng cao công tác quản lý nhà nước về hoạt động ĐTTT

sang ASEAN trong bối cảnh thực thi AEC ....................................................... 150

5.4.4.Tăng cường xúc tiến đầu tư sang ASEAN ............................................... 152

5.4.5.Kết hợp hiệu quả giữa đầu tư trực tiếp và hỗ trợ phát triển không chính

thức của Việt Nam sang ASEAN ...................................................................... 153

KẾT LUẬN ........................................................................................................ 155

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU CỦA

ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ............................................................................................ 158

TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................. 160

PHỤ LỤC ........................................................................................................... 174

vii

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

TIẾNG ANH TIẾNG VIỆT CHỮ VIẾT TẮT

AEC ASEAN Economic Community Cộng đồng kinh tế ASEAN

ASEAN

AVIL

AVIC

AVIM

ACIA

Association of Southeast Asian Nations Association of Vietnam Investors in Lao Association of Vietnam Investors in Cambodia Association of Vietnam Investors in Myanmar ASEAN Comprehensive Investment Agreemen ASEAN Investment Area AIA

Bilateral Investment Treaties BITs Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á Hiệp hội các nhà đầu tư Việt Nam sang Lào Hiệp hội các nhà đầu tư Việt Nam sang Campuchia Hiệp hội các nhà đầu tưViệt Nam sang Myanmar Hiệp định đầu tư toàn diện ASEAN Khu vực đầu tư ASEAN Các hiệp định đầu tư song phương

Bộ Kế hoạch và Đầu tư Bộ KH&ĐT

CLMV

Ministry of Planning and Investment Cambodia-Laos-Myanmar- Vietnam Foreign Investment Campuchia, Lào, Myanmar, Việt Nam Đầu tư nước ngoài ĐTNN

Đầu tư ra nước ngoài

Đầu tư trực tiếp ra nước ngoài

Investment Abroad Outward Foreign Direct Investment Foreign Direct Investment Đầu tư trực tiếp nước ngoài ĐTRNN ĐTTTRNN (OFDI) FDI

Tổng sản phẩm quốc nội GDP

Các hiệp định đầu tư quốc tế IIAs

Gross Domestic Product International Investment Agreements National Treatment Most Favoured Nation

NT MFN ODA

OECD

TNCs MNCs

UNCTAD

Nguyên tắc đối xử quốc gia Nguyên tắc Tối huệ quốc Official Development Assistance Hỗ trợ phát triển chính thức Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế Tập đoàn xuyên quốc gia Công ty đa quốc gia Hội nghị Liên hợp quốc về Thương mại và Phát triển Báo cáo đầu tư thế giới Tổ chức thương mại thế giới Organisation for Economic Cooperation and Development Transnational Corporations Multinational Corporations United Nations of Conference on Trade and Development World Investment Report World Trade Organization WIR WTO

viii

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 2.1.Tổng hợp về biến số trong mô hình ........................................................ 47

Bảng 3.1.Đầu tư trực tiếp của các doanh nghiệp Việt Nam sang ASEAN .............. 65

Bảng 3.2. Đầu tư trực tiếp của các doanh nghiệp Việt Nam sang ASEAN theo tình

trạng hiệu lực của dự án đầu tư giai đoạn 1991-2019 ............................................. 67

Bảng 3.3.Đầu tư trực tiếp của các doanh nghiệp Việt Nam sang ASEAN theo giai

đoạn đầu tư giai đoạn 1991-2019 ........................................................................... 71

Bảng 3.4. Đầu tư trực tiếp của các doanh nghiệp Việt Nam sang ASEAN theo lĩnh

vực đầu tư và các giai đoạn đầu tư giai đoạn 1991-2019 ........................................ 75

Bảng 3.5.Đầu tư trực tiếp của các doanh nghiệp Việt Nam sang ASEAN .............. 79

Bảng 3.6.Đầu tư trực tiếp của các doanh nghiệp Việt Nam sang ASEAN theo hình

thức đầu tư giai đoạn 1991-2019 ........................................................................... 81

Bảng 3.7. Đầu tư trực tiếp của các doanh nghiệp Việt Nam sang ASEAN theo hình

thức sở hữu công ty mẹ ở Việt Nam giai đoạn 1991-2019 ..................................... 82

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ

Biểu đồ 3.1.Đầu tư trực tiếp của các doanh nghiệp Việt Nam sang ASEAN theo địa

điểm đầu tư giai đoạn 1991-2019........................................................................... 66

Biểu đồ 3.2.Cơ cấu đầu tư trực tiếp củacác doanh nghiệp Việt Nam sang ASEAN

theo số dự án giai đoạn 1991-2019 (%).................................................................. 68

DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ

Hình 1. Khung phân tích của luận án ....................................................................... 5

Hình 2.1.Các hình thức mở rộng ra thị trường nước ngoài ..................................... 36

Hình 2.2.Quá trình hình thành và phát triển AEC .................................................. 50

PHẦN MỞ ĐẦU

1.Tính cấp thiết của đề tài

Quá trình hội nhập kinh tế quốc tế đang diễn ra rất mạnh mẽ đã tác động sâu

rộng tới tăng trưởng kinh tế của các nước trên thế giới với đặc trưng là sự phát triển

hoạt động đầu tư quốc tế. Phần lớn dòng vốn đầu tư vẫn chủ yếu từ các nước có nền

kinh tế phát triển, nhưng trong thời gian gần đây, hoạt động đầu tư quốc tế của các

nước đang phát triển và các nền kinh tế mới nổi cũng đang gia tăng mạnh mẽ, đang

trở thành một bộ phận quan trọng của dòng đầu tư quốc tế, chiếm khoảng 37% dòng

vốn đầu tư ra nước ngoài năm 2019 (World Investment Report, 2020). Nguyên nhân

là các nước đều nhận thức được vai trò của đầu tư quốc tế đem lại nhiều cơ hội cho

cả nước đi đầu tư và chủ đầu tư (đầu tư ra nước ngoài). Cụ thể, các nước đi đầu tư

có thể khai thác thị trường ở nước tiếp nhận đầu tư, bảo đảm được nguồn cung ứng

nguyên liệu đầu vào giá rẻ (nhân công, nguồn lợi tự nhiên), tạo sự ảnh hưởng đối

với nước tiếp nhận đầu tư theo hướng có lợi cho mình trong những vấn đề quốc tế

(Vũ Chí Lộc, 2012). Chính vì thế, các nước có dòng vốn ĐTRNN lớn đều quan tâm

đều tích cực thúc đẩy việc hình thành các khung pháp lý song phương, đa phương

trong các lĩnh vực đầu tư, thương mại, sở hữu trí tuệ... nhằm mục đích mở đường và

tạo khuôn khổ pháp lý thuận lợi, an toàn cho doanh nghiệp khi triển khai các hoạt

động đầu tư ở nước ngoài.

Quá trình hợp tác kinh tế của ASEAN được đẩy mạnh từ năm 1992, nhằm

tăng cường thương mại, thu hút đầu tư và hợp tác khu vực, các nước ASEAN đã ký

tuyên bố thành lập thị trường chung ASEAN – AEC vào ngày 22/11/2015 với mục

tiêu hình thành thị trường đơn nhất, tự do thương mại và đầu tư. Nhà đầu tư có thể

tham gia các dự án đầu tư đa dạng trên toàn khu vực một cách thuận lợi hơn do

khuôn khổ phát lý và quy định trở nên minh bạch, các hạn chế về vốn góp nước

ngoài được nới lỏng và qui định bảo hộ đầu tư hiệu quả hơn. Đặc biệt, doanh nghiệp

Việt Nam có cơ hội đầu tư trong khu vực với độ ổn định, minh bạch cao và rủi ro

thấp hơn. Với quy mô thị trường hơn 600 triệu người dùng và tổng sản phẩm quốc

nội (GDP) khoảng 3 nghìn tỷ USD, đứng vị trí thứ 5 trên thế giới năm 2018 về

GDP, ASEAN luôn là một trong những ưu tiên chiến lược trong các hoạt động

thương mại và đầu tư của các doanh nghiệp Việt Nam. Để tận dụng được các cơ hội

mà AEC đã mang lại, nhiều doanh nghiệp Việt Nam đã tích cực đầu tư sang khu

vực ASEAN trong nhiều lĩnh vực khác nhau. Chính phủ Việt Nam cũng có những

thay đổi về chính sách đầu tư, theo hướng tăng cường hỗ trợ về mặt chính sách cho

các doanh nghiệp trong nước thực hiện ĐTRNN từng bước được hoàn thiện. Số liệu

thống kê cho thấy từ năm 1991-2019, tổng số dự án ĐTTT của các doanh nghiệp

Việt Nam sang ASEAN liên tục tăng, lũy kế đạt 791 dự án, tổng số vốn là 11,23 tỷ

USD, quy mô bình quân của mỗi dự án đạt 14,1 triệu USD (Cục ĐTNN-Bộ

KH&ĐT, 2019).

Tuy nhiên, những thành quả đạt được của các doanh nghiệp Việt Nam khi đầu

tư sang ASEAN thực tế vẫn chưa tương xứng với tiềm năng sẵn có của Việt Nam và

đối tác. Hàng loạt các dự án đầu tư giai đoạn trước đó bị thua lỗ, phải giải thể và rút

về nước, nhiều nước đối tác cũng đã thắt chặt lại chính sách đầu tư, nhất là trong

các ngành khai khoáng, khai thác tài nguyên thiên nhiên. Nhiều dự án đình đám của

một số đại gia Việt Nam cũng bị ngừng trệ hoặc thực hiện kém hiệu quả. Khi AEC

được thành lập, nhiều cơ hội được mở ra đối với các doanh nghiệp Việt Nam, song

thách thức cũng lớn hơn trước khi có rất nhiều đối thủ cạnh tranh lớn trong nội bộ

khối cũng sẽ được hưởng những ưu đãi từ AEC. Bên cạnh đó, những thay đổi về

chính sách đầu tư ra nước ngoài ở Việt Nam và tình hình tái cơ cấu nền kinh tế tại

Việt Nam trong thời gian qua đã làm thay đổi cục diện về đầu tư ra nước ngoài của

các doanh nghiệp Việt Nam. Cơ hội đầu tư luôn sẵn có, nhất là khi các hiệp định

đầu tư trong AEC đã tạo ra điều kiện thuận lợi cho các doanh nghiệp trong nội bộ

khối. Tuy nhiên không phải doanh nghiệp nào cũng có thể tận dụng tốt các cơ hội

đầu tư trên thị trường nước ngoài.

Với những lý do trên đây, tác giả đã lựa chọn đề tài “Đầu tư trực tiếp ra nước

ngoài của các doanh nghiệp Việt Nam sang ASEAN trong khuôn khổ Cộng đồng

Kinh tế ASEAN (AEC)”, nhằm xác định các lợi thế và khó khăn của Việt Nam khi

đầu tư sang ASEAN trong bối cảnh thực thi AEC. Từ đó, tác giả đề xuất một số giải

pháp thúc đẩy đầu tư sang ASEAN nhằm khai thác các cơ hội thị trường, nguồn

nguyên liệu đầu vào, phục vụ tăng trưởng trong nước trong những năm tới.

2.Mục tiêu nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu

2.1.Mục tiêu nghiên cứu

Mục tiêu nghiên cứu của luận án là phân tích, đánh giá hoạt động đầu tư trực

tiếp của các doanh nghiệp Việt Nam sang ASEAN trong bối cảnh cộng đồng kinh tế

ASEAN (AEC) được hình thành cuối năm 2015. Từ đó, luận án đề xuất một số giải

pháp nhằm thúc đẩy hoạt động đầu tư trực tiếp sang ASEAN đến năm 2025, định

hướng đến năm 2030.

2.2.Câu hỏi nghiên cứu

Để đạt được mục tiêu nghiên cứu của luận án, tác giả trả lời lần lượt các câu

hỏi nghiên cứu sau:

Thứ nhất, thực trạng ĐTTT của các doanh nghiệp Việt Nam sang ASEAN

như thế nào?

Thứ hai, ĐTTT của các doanh nghiệp Việt Nam sang ASEAN chịu tác động

của những yếu tố nào?

Thứ ba, các doanh nghiệp Việt Nam cần có những giải pháp chủ yếu nào để

đẩy mạnh ĐTTT sang ASEAN trong khuôn khổ AEC đến năm 2025, định hướng

đến năm 2030?

3.Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

3.1.Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của luận án là ĐTTT của các doanh nghiệp Việt Nam

sang ASEAN.

3.2.Phạm vi nghiên cứu

- Về không gian: Luận án nghiên cứu ĐTTT của các doanh nghiệp Việt Nam

sang ASEAN, không đề cập đến đầu tư của các doanh nghiệp Việt Nam dưới hình

thức đầu tư gián tiếp sang ASEAN và đầu tư sang các khu vực khác trên thế giới.

- Thời gian nghiên cứu: Luận án tập trung nghiên cứu hoạt động đầu tư của

các doanh nghiệp Việt Nam sang ASEAN trong giai đoạn từ 2016 trở đi (đến năm

2019) trong so sánh với FDI của giai đoạn trước đó (1991-2015). Thời điểm năm

1991 là thời điểm khi Việt Nam bắt đầu có dự án đầu tư sang ASEAN, bởi vậy NCS

lấy mốc thời gian này để nghiên cứu. Một số dữ liệu liên quan đã được cập nhật đến

năm 2019. Tuy nhiên, do nhiều dữ liệu trong mô hình chưa được các nguồn chính

thống cập nhật đến năm 2018 và 2019, nên việc phân tích mô hình tác động chỉ sử

dụng dữ liệu đến năm 2017. Đây cũng có thể coi là một hạn chế của Luận án.

- Về nội dung: Luận án tập trung nghiên cứu thực trạng ĐTTT của các doanh

nghiệp Việt Nam sang ASEAN. Xây dựng mô hình ước lượng ảnh hưởng của việc

thành lập AEC và các yếu tố khác đến ĐTTT của các doanh nghiệp Việt Nam sang

ASEAN. Trên cơ sở đánh giá được các yếu tố tác động đến ĐTTT của doanh

nghiệp Việt Nam sang ASEAN, tác giả đề xuất các giải pháp thúc đẩy ĐTTT của

các doanh nghiệp Việt Nam sang ASEAN đến năm 2025 và định hướng đến năm

2030.

4. Phương pháp nghiên cứu

4.1.Phương pháp tiếp cận

Luận án dựa trên cơ sở phân tích các yếu tố kéo và yếu tố đẩy (ở góc độ của

cả nước đầu tư và nước tiếp nhận đầu tư) tác động đến dòng vốn đầu tư trực tiếp của

các doanh nghiệp Việt Nam sang ASEAN. Dựa trên việc đánh giá các yếu tố tác

động đến ĐTTT, từ đó đánh giá các cơ hội và thách thức mà các doanh nghiệp Việt

Nam có thể gặp phải khi đầu tư sang ASEAN trong bối cảnh AEC đã có hiệu lực từ

năm 2015.

4.2.Nguồn và phương pháp thu thập dữ liệu

Các dữ liệu chủ yếu là thứ cấp được thu thập từ nhiều nguồn chính thức khác

nhau, bao gồm các báo cáo và dữ liệu về các dự án ĐTTT của các doanh nghiệp

Việt Nam sang ASEAN của Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Bộ Công Thương, Bộ Tài

chính, Ngân hàng Nhà nước, Tổng cục Thống kê, Phòng Thương mại và Công

nghiệp Việt Nam, Ban Thư ký ASEAN và một số doanh nghiệp của Việt Nam đầu

tư sang ASEAN. Các số liệu được lấy từ năm 1991 đến năm 2019. Dữ liệu này

nhằm mục đích đánh giá thực trạng về ĐTTT của Việt Nam trên thị trường

ASEAN, trên cơ sở đó đề xuất các giải pháp nhằm thúc đẩy hoạt động đầu tư của

các doanh nghiệp Việt Nam sang khu vực ASEAN, nhất là trong bối cảnh AEC đã

được thành lập.

Bên cạnh đó, để đo lường các yếu tố tác động đến ĐTTT của doanh nghiệp

Việt Nam sang ASEAN, tác giả đã sử dụng các dữ liệu từ World Bank của mười

quốc gia ASEAN giai đoạn 1991-2019, như GDP bình quân đầu người, chỉ số cơ sở

hạ tầng, chỉ số độ mở của nền kinh tế, chỉ số giá quy đổi theo tỷ giá hối đoái, chỉ số

tài nguyên thiên nhiên trên GDP, mức thuế suất đối với thu nhập doanh nghiệp, chỉ

số về lao động, chỉ số về rủi ro chính trị của nước tiếp nhận đầu tư và các biến giả.

4.3.Khung phân tích

Yếu tố đẩy

Yếu tố kéo

Các yếu tố môi trường quốc tế, cam kết quốc tế liên quan đến đầu tư

lực

OFDI

-GDP - Ổn định chính trị - Chính sách mở cửa nền kinh tế, thúc đẩy đầu tư

-Tăng trưởng kinh tế, mức độ ổn định chính trị -Nguồn (tài nguyên, năng suất lao động, cơ sở hạ tầng, -Chính sách của nước tiếp nhận (tỷ giá, thuế TNDN, độ mở của nền kinh tế)

Luận án được thực hiện theo khung phân tích dưới đây:

(Nguồn: Tác giả xây dựng)

Hình 1. Khung phân tích của luận án

4.4.Phương pháp ước lượng mô hình dữ liệu mảng

Trong đó, động cơ ĐTRNN của các doanh nghiệp Việt Nam đều chịu ảnh

hưởng từ hai nhóm yếu tố: yếu tố từ nước chủ đầu tư – từ góc độ của Việt Nam (yếu

tố đẩy) và nhóm yếu tố từ thị trường ASEN (yếu tố kéo). Bên cạnh đó, các cam kết

quốc tế cũng có thể ảnh hưởng đến các hoạt động ĐTTTRNN. Trên cơ sở đó tác giả

sẽ phân tích riêng biệt thành hai mô hình tác động đến ĐTTTRNN của Việt Nam

sang ASEAN. Mô hình thứ nhất, phân tích dưới góc độ của yếu tố đẩy, khi chính

sách của nhà nước và các yếu tố của nền kinh tế có thể tạo ra điều kiện thuận lợi

thôi thúc các doanh nghiệp đi đầu tư ra nước ngoài. Mô hình thứ hai, phân tích dưới

góc độ của yếu tố kéo, khi các yếu tố về điều kiện về thị trường kinh doanh thuận

lợi tại nước tiếp nhận như chi phí sản xuất, nhân lực, tài nguyên và chính sách tại thị

trường tiếp nhận có thể tác động tới hiệu quả đầu tư của doanh nghiệp. Góc độ thứ

hai cho thấy doanh nghiệp sẽ đi đầu tư tại những nơi nào có chi phí thấp hoặc hiệu

quả kinh doanh tốt hơn, hoạt động đầu tư cũng sẽ khác nhau theo các nhóm nước

tiếp nhận đầu tư khác nhau. Trong 2 mô hình trên, các biến về cam kết quốc tế liên

quan đến đầu tư trong ASEAN và yếu tố trình độ kinh tế của nước tiếp nhận đầu tư

sẽ được xem là các biến kiểm soát. Kết quả phân tích từ hai mô hình sẽ là gợi ý cho

các đề xuất giải pháp trong chương 5. Theo đó, các yếu tố đẩy liên quan chủ yếu

đến nhóm giải pháp ở góc độ vĩ mô và các yếu tố kéo liên quan đến nhóm giải pháp

vi mô.

4.5. Phương pháp xử lý dữ liệu

Để tính toán mức độ ảnh hưởng của các yếu tố tác động đến ĐTTT của các

doanh nghiệp Việt Nam sang ASEAN, tác giả đã sử dụng mô hình ước lượng theo

phương pháp hồi quy dữ liệu mảng với sự trợ giúp của phần mềm Stata.

5.Những đóng góp mới của luận án

Trên cơ sở các nghiên cứu về hoạt động ĐTTT của các doanh nghiệp Việt

Nam sang ASEAN, luận án có một số đóng góp về mặt lý luận và thực tiễn, cụ thể

như sau:

5.1.Về mặt lý luận

Luận án đã hệ thống hóa cơ sở lý luận về ĐTTTRNN và xây dựng mô hình

đánh giá các yếu tố tác động đến ĐTTT của các doanh nghiệp Việt Nam sang

ASEAN trong bối cảnh thực thi AEC. Đặc biệt, các chỉ tiêu như độ mở cửa, thuế

suất đã được điều chỉnh thay đổi của điều kiện của thị trường chung AEC. Một số

yếu tố khác tác động tới thu hút vốn đầu tư của nước tiếp nhận như GDP,

GDP/người, chỉ số tài nguyên thiên nhiên/GDP, chỉ số lao động, rủi ro chính trị…

được sử dụng phân tích tới mức độ hấp dẫn đầu tư. Đây là đóng góp quan trọng của

luận án so với các nghiên cứu trước mặc dù các yếu tố đánh giá không thay đổi

nhưng bối cảnh mới thì vai trò của các yếu tố đã được đánh giá và điều chỉnh lại.

5.2.Về mặt thực tiễn

Thứ nhất, luận án đã phân tích tình hình đầu tư của một số quốc gia châu Á

đầu tư sang ASEAN như Nhật Bản, Singapore, Malaysia. Đây là bài học kinh

nghiệm quan trọng cho cơ quan lập chính sách xây dựng hệ thống khung chính sách

phù hợp hỗ trợ cho các doanh nghiệp Việt Nam tiến hành đầu tư sang ASEAN trong

thời gian tới.

Thứ hai, luận án đã chỉ ra những kết quả, hạn chế và tìm ra nguyên nhân

thông qua phân tích thực trạng ĐTTT của các doanh nghiệp Việt Nam sang ASEAN

giai đoạn 1991-2019. Trong đó, luận án tiến hành đánh giá những khác biệt về thực

trạng ĐTTT của doanh nghiệp trong nước sang ASEAN trước và sau khi thực thi

AEC.

Thứ ba, luận án đã đề xuất các giải pháp, nhóm giải pháp mới, phù hợp với

thực tiễn của AEC nhằm thúc đẩy ĐTTT của các doanh nghiệp Việt Nam sang

ASEAN đến năm 2025, định hướng đến năm 2030.

6.Kết cấu của luận án

Ngoài Phần mở đầu và Kết luận, luận án bao gồm năm chương:

Chương 1: Tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan đến chủ đề

của luận án

Chương 2: Cơ sở lý luận về đầu tư đầu tư trực tiếp ra nước ngoài trong

khuôn khổ AEC và kinh nghiệm quốc tế

Chương 3: Phân tích thực trạng đầu tư trực tiếp của các doanh nghiệp Việt

Nam sang ASEAN trong khuôn khổ AEC

Chương 4: Những yếu tố tác động tới đầu tư trực tiếp sang ASEAN của các

doanh nghiệp Việt Nam sang ASEAN trong khuôn khổ AEC

Chương 5: Đề xuất giải pháp nhằm thúc đẩy đầu tư trực tiếp sang ASEAN

của các doanh nghiệp Việt Nam sang ASEAN đến năm 2025, định hướng đến năm

2030.

CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN

QUAN ĐẾN CHỦ ĐỀ CỦA LUẬN ÁN

1.1.Tổng quan tình hình nghiên cứu

1.1.1. Các nghiên cứu lý thuyết về đầu tư trực tiếp ra nước ngoài của các nước

đang phát triển và nền kinh tế chuyển đổi

Trong số các lý thuyết tìm cách lý giải về đầu tư quốc tế, các lý thuyết dựa

trên những lý giải về tổ chức doanh nghiệp hiện có ảnh hưởng lớn nhất. Những lý

giải về tổ chức doanh nghiệp của FDI bắt nguồn từ luận án tiến sĩ nổi tiếng của

Hymer hoàn thành năm 1960, công bố năm 1978. Trong luận án của mình, trước

tiên Hymer phân biệt giữa đầu tư chứng khoán và ĐTTT, kết luận rằng các giả

thuyết về trao đổi vốn thông qua thị trường chứng khoán lý giải sự di chuyển vốn

quốc tế không phù hợp với sự phân bố vốn thực tế của các MNC và không thể lý

giải nguyên nhân của FDI. Hymer đưa ra một nền tảng mới về cách lý giải vi mô

đối với FDI bằng cách chỉ ra rằng FDI không phân bố một cách ngẫu nhiên giữa các

ngành công nghiệp và rằng các điều kiện cạnh tranh, đặc biệt là các điều kiện về thị

trường sản phẩm, ảnh hưởng rất lớn đến dòng vốn FDI. Áp dụng lý thuyết về tổ

chức doanh nghiệp, Hymer chỉ ra rằng nếu các MNC nước ngoài hoàn toàn giống

với các doanh nghiệp trong nước sẽ chẳng tìm thấy lợi ích gì khi thâm nhập vào thị

trường nước đó, vì rõ ràng chúng phải trả những chi phí phụ trội khi kinh doanh ở

những nước khác, ví dụ như phí liên lạc và vận chuyển, chi phí cao hơn cho nhân

viên làm việc ở nước ngoài, rào cản về ngôn ngữ, hải quan và phải hoạt động ngoài

mạng lưới kinh doanh nội địa (đây là những bất lợi của công ty khi đầu tư ra nước

ngoài). Vậy nên Hymer cho rằng để các MNC tiến hành sản xuất ở nước ngoài cần

có một số lợi thế sở hữu riêng như nhãn hiệu nổi tiếng, công nghệ cao hơn và được

bảo hộ, kỹ năng quản lý hoặc chi phí thấp hơn nhờ mở rộng quy mô…những lợi thế

này để bù lại những bất lợi mà doanh nghiệp phải đương đầu trong cạnh tranh với

các công ty khác ở nước sở tại.

Việc doanh nghiệp quyết định sẽ khai thác các lợi thế này bằng cách cấp giấy

phép sử dụng công nghệ cao cho đối tác (cấp license) hoặc FDI phụ thuộc vào bản

chất của các lợi thế và mức độ không hoàn hảo của các thị trường đối với các lợi thế

mà doanh nghiệp nắm giữ. Sự không hoàn hảo càng cao thì doanh nghiệp càng có

xu hướng lựa chọn FDI và kiểm soát hoạt động hơn là tiến hành những giao dịch

thương mại thông thường. Như vậy, Hymer đã đề cập đến nhân tố về lợi thế sở hữu

của doanh nghiệp song chưa đề cập đến lợi thế về địa điểm cũng như tác động của

ĐTTTRNN.

Tiếp đó lý thuyết về Vòng đời quốc tế sản phẩm của Vernon (1966) giải

thích các yếu tố quyết định đến thương mại quốc tế, đầu tư quốc tế và mối quan hệ

giữa thương mại quốc tế và đầu tư quốc tế. Lý thuyết này được S.Hirsch (1976)

phát triển tiếp trên trên cơ sở nghiên cứu các doanh nghiệp của Mỹ. Theo đó, mối

quan hệ đầu tư quốc tế và thương mại quốc tế, coi đầu tư quốc tế là một giai đoạn tự

nhiên trong vòng đời sản phẩm. Lý thuyết này cho thấy vai trò của các phát minh,

sáng chế trong thương mại và đầu tư quốc tế bằng cách phân tích quá trình quốc tế

hóa sản xuất theo các giai đoạn nối tiếp nhau. Hai ý tưởng làm căn cứ xuất phát của

lý thuyết này là: (i) Mỗi sản phẩm có một vòng đời, xuất hiện-tăng trưởng mạnh-

chững lại-suy giảm tương ứng với quy trình xâm nhập-tăng trưởng-bão hòa-suy

giảm; (ii) Vòng đời này dài hay ngắn tùy thuộc từng sản phẩm. Ban đầu phần lớn

các sản phẩm mới được sản xuất tại nước phát minh ra nó và được xuất khẩu đi các

nước khác. Nhưng khi các sản phẩm mới đã được chấp nhận rộng rãi trên thị trường

thế giới thì sản xuất bắt đầu được tiến hành ở các nước khác. Và theo lý thuyết này,

kết quả rất có thể là sản phẩm sau đó sẽ được xuất khẩu trở lại nước phát minh ra

nó. Cụ thể, vòng đời quốc tế của sản phẩm gồm 3 giai đoạn: (i) Sản phẩm mới xuất

hiện cần thông tin phản hồi nhanh và được bán ở trong nước phát minh ra sản phẩm,

xuất khẩu không đáng kể; (ii) Sản phẩm chín muồi, nhu cầu tăng, xuất khẩu tăng

mạnh, các đối thủ cạnh tranh trong và ngoài nước xuất hiện, FDI xuất hiện; (iii) Sản

phẩm và quy trình sản xuất được tiêu chuẩn hóa, thị trường ổn định, hàng hóa trở

nên thông dụng, các doanh nghiệp chịu áp lực giảm chi phí càng nhiều càng tốt để

tăng lợi nhuận hoặc giảm giá để tăng năng lực cạnh tranh, FDI tiếp tục phát triển.

Để khắc phục hạn chế của Lý thuyết Vòng đời quốc tế của sản phẩm của

Vernon, một số nhà kinh tế học khác đề xuất mở rộng các giả thuyết của Vernon

bằng cách đưa thêm các chi phí khác ngoài chi phí lao động vào để lý giải hiện

tượng FDI của tất cả các nước phát triển. Lý thuyết vòng đời sản phẩm chưa đề cập

đến các yếu tố khác như lợi thế địa điểm cũng có tác động đến đầu tư ra nước ngoài.

Buckley và Casson (1976) phát triển lý thuyết nội bộ hóa để lý giải sự phát

triển của các MNC trên cơ sở lý thuyết về chi phí giao dịch. Theo quan sát của

Buckley và Casson, để các MNC thâm nhập các thị trường nước ngoài thông qua

FDI hơn là thông qua các hình thức kinh doanh khác, như xuất khẩu hoặc cấp

license, cần phải có một số lợi thế về nội bộ hóa, nghĩa là cần có các lợi ích kinh tế

gắn việc doanh nghiệp khai thác một cơ hội thị trường thông qua các hoạt động

trong nội bộ hơn là thông qua các giao dịch bên ngoài (các hoạt động thương mại

thông thường). Cách tiếp cận nội bộ hóa gắn với ý tưởng về sự không hoàn hảo của

thị trường do Hymer đề xuất và mở rộng hơn để đưa ra cách lý giải về sự tồn tại của

các MNC vượt qua biên giới quốc gia. Lý thuyết này cho rằng đương đầu với sự

không hoàn hảo của thị trường các tài sản vô hình và thông tin, doanh nghiệp có xu

hướng nội bộ hóa các hoạt động để giảm đến mức thấp nhất các chi phí giao dịch và

tăng hiệu quả sản xuất.

Tổng hợp các yếu tố chính của nhiều công trình khác chỉ ra ba điều kiện cần

thiết để một doanh nghiệp tiến hành đầu tư trực tiếp ra nước ngoài, Dunning (1977,

1988) trên cơ sở kết hợp các giả thuyết về tổ chức doanh nghiệp, nội bộ hóa và lợi

thế địa điểm để lý giải về đầu tư quốc tế. Theo tác giả nên đầu tư dưới hình thức

FDI khi cả ba yếu tố lợi thế về địa điểm, lợi thế về quyền sở hữu và lợi thế về nội bộ

hóa được thỏa mãn. Ba yếu tố trên được kết hợp trong một mô hình có tên gọi OLI,

trong đó O (Owership advantages) là lợi thế về quyền sở hữu, L (Location

advantages) là lợi thế về địa điểm và I (Internalization advantages) là lợi thế về nội

bộ hóa.

MNC sẽ so sánh giữa những điểm lợi và điểm bất lợi của các hình thức trên

và lựa chọn hình thức nào có lợi thế nhất cho mình. Theo các giả thuyết về nội bộ

hóa, FDI sẽ được sử dụng nhằm thay thế các giao dịch trên các thị trường bằng các

giao dịch nội bộ khi các nhà đầu tư thấy các giao dịch nội bộ sẽ ít tốn kém, an toàn

và khả thi hơn các giao dịch trên thị trường bên ngoài. Điều này thường xảy ra do

sự không hoàn hảo của thị trường các yếu tố đầu vào của sản xuất. Sự không hoàn

hảo của thị trường xuất phát từ hai nhóm nguyên nhân chủ yếu, đó là những yếu

kém tự nhiên và những yếu kém về cơ cấu của thị trường.

Như vậy, khi thị trường bên ngoài không hoàn hảo, các doanh nghiệp sẽ có

được lợi thế nội bộ hóa khi lựa chọn FDI là hình thức xâm nhập thị trường nước

ngoài. Lợi thế này sẽ giúp doanh nghiệp giảm được chi phí và khắc phục những rào

cản, rủi ro do sự không hoàn hảo của thị trường bên ngoài gây ra (rào cản thuế quan

và phi thuế quan, biến động bất thường của thị trường hàng hóa bên ngoài…).

Chính các lợi thế nội bộ hóa giúp các MNC tiến hành hoạt động kinh doanh đồng

bộ và hoàn chỉnh, sản xuất ở nhiều nước và sử dụng thương mại trong nội bộ doanh

nghiệp để lưu chuyển hàng hóa, dịch vụ và các yếu tố vô hình giữa các chi nhánh

của chúng.

Tuy nhiên, cũng cần lưu ý rằng mặc dù nội bộ hóa đem lại nhiều lợi ích

nhưng cũng phải trả những chi phí nhất định cho quá trình liên kết kinh doanh. Một

trong những chi phí quan trọng nhất đó là chi phí quản lý, nghĩa là chi phí điều hành

một doanh nghiệp lớn với nhiều công ty thành viên hợp tác trong cùng ngành hoặc

trong cùng ngành có tính chất bạn hàng của nhau, các doanh nghiệp này có thị

trường nội bộ rất phức tạp về hàng hóa, dịch vụ và các tài sản vô hình. Thứ hai, việc

liên kết kinh doanh trên toàn cầu đòi hỏi các nguồn tài chính khổng lồ mà có thể

không có sẵn đối với doanh nghiệp hoặc chỉ sẵn có với chi phí cao hơn so với các

hình thức khác. Thứ ba, các phương pháp kinh doanh mới có thể kéo theo những

đòi hỏi đặc biệt hoặc các tài sản chuyên dụng mà MNC không có, khi đó doanh

nghiệp có thể chọn các hình thức xâm nhập khác.

Khi đã có lợi thế về quyền sở hữu và lợi thế nội bộ hóa, các doanh nghiệp sẽ

còn phải cân nhắc để chọn địa điểm đầu tư trực tiếp ở nước nào có lợi nhất cho việc

phát huy hai lợi thế trên. Vấn đề này sẽ được giải đáp thông qua các đánh giá về lợi

thế địa điểm hay còn gọi là lợi thế riêng của nước nhận đầu tư với chủ đầu tư. Sau

lý thuyết OLI, Dunning đã phát triển lên lý thuyết IDP (Investment Development

Path) để giải thích hoạt động đầu tư trực tiếp nước ngoài. Theo lý thuyết này, quá

trình phát triển của các nước được chia ra thành 5 giai đoạn:

Giai đoạn 1: Lợi thế L của một nước ít hấp dẫn, luồng vào FDI không đáng

kể do hạn chế của thị trường trong nước: thu nhập thấp, cơ sở hạ tầng lạc hậu, giáo

dục yếu kém, lao động không có kỹ năng…và hiếm khi thấy luồng ra FDI.

Giai đoạn 2: Luồng vào của FDI bắt đầu tăng do lợi thế L đã hấp dẫn các nhà

đầu tư: sức mua trong nước bắt đầu tăng, cơ sở hạ tầng đã được cải thiện…FDI

trong bước này chủ yếu là đầu tư vào sản xuất để thay thế nhập khẩu và những

ngành khai thác tài nguyên thiên nhiên hoặc sản xuất ra nguyên vật liệu, sản phẩm

sơ chế. Luồng ra của FDI trong giai đoạn này không đáng kể.

Giai đoạn 3: Luồng vào của FDI bắt đầu giảm và luồng ra lại bắt đầu tăng.

Khả năng kỹ thuật của nước sở tại đã tiến tới sản xuất sản phẩm được tiêu chuẩn

hoá. Mặt khác lợi thế về lao động giảm dần, nên phải chuyển đầu tư sang những

nước có lợi thế tương đương đối về lao động nhằm tìm kiếm thị trường hoặc giành

những tài sản chiến lược để bảo vệ lợi thế O. Trong giai đoạn này, luồng vào của

FDI tập trung vào những ngành thay thế nhập khẩu có hiệu quả.

Giai đoạn 4: Lợi thế O của các công ty trong nước tăng lên. Những công

nghệ sử dụng nhiều lao động dần dần được thay thế bởi công nghệ sử dụng nhiều

vốn. Mặt khác chi phí vốn trở nên rẻ hơn chi phí lao động. Kết quả là, lợi thế L của

đất nước sẽ chuyển sang các tài sản. FDI từ các nước đang phát triển ở bước 4 sẽ

vào nước này để tìm kiếm những tài sản trên hoặc từ các nước kém phát triển hơn

nhằm tìm kiếm thị trường và đặt quan hệ thương mại. Trong bước này các công ty

trong nước vẫn thích thực hiện FDI ra nước ngoài hơn là xuất khẩu sản phẩm, bởi vì

họ có thể khai thác lợi thế I của mình. Do vậy, luồng vào và luồng ra của FDI vẫn

tăng, nhưng luồng ra sẽ nhanh hơn.

Giai đoạn 5: Luồng ra và luồng vào của FDI tiếp tục và khối lượng tương tự

nhau. Luồng vào từ các nước có mức độ phát triển thấp hơn với mục đích tìm kiếm

thị trường và kiến thức; hoặc từ các nước đang phát triển ở bước 4 và 5 để tìm kiếm

sản xuất có hiệu quả. Do vậy luồng ra và luồng vào là tương tự.

Mô hình OLI giải thích hiện tượng FDI theo trạng thái tĩnh, trong khi lý

thuyết IDP lại xem xét hiện tượng FDI trong trạng thái động với sự thay đổi các lợi

thế này trong từng bước phát triển. Lý thuyết này cùng với mô hình OLI là thích

hợp nhất để giải thích hiện tượng FDI trên toàn thế giới, tất nhiên trong đó có Việt

Nam.

Như vậy, lý thuyết OLI và IDP của Dunning là lý thuyết có thể giải thích tại

sao doanh nghiệp lại tiến hành đầu tư trực tiếp ra nước ngoài, đồng thời cũng chỉ

ra các nhóm nhân tố tác động đến ĐTTTRNN. Những lý thuyết này được tác giả

tiếp thu có chọn lọc trong nghiên cứu của mình.

1.1.2.Các công trình nghiên cứu về hoạt động đầu tư trực tiếp của các doanh

nghiệp Việt Nam ra nước ngoài

1.1.2.1.Các công trình nghiên cứu về đầu tư trực tiếp của các doanh nghiệp Việt

Nam ra nước ngoài

Hiện có một số công trình là luận án tiến sỹ đã nghiên cứu về vấn đề này,

trong đó, đáng chú ý là công trình của hai tác giả: Vũ Thị Minh Ngọc và Nguyễn

Thị Nhung.

Trong luận án tiến sĩ của mình về “Đổi mới quản lý nhà nước đối với hoạt

động đầu tư trực tiếp của các doanh nghiệp Việt Nam ra nước ngoài”, Vũ Thị Minh

Ngọc (2016) nghiên cứu tiếp cận trên góc độ quản lý nhà nước để phân tích hoạt

động quản lý nhà nước và đổi mới quản lý nhà nước trong lĩnh vực ĐTTTRNN, từ

đó, đưa ra các giải pháp đổi mới quản lý nhà nước đối với ĐTTTRNN trong bối

cảnh kinh tế mới. Về mặt thời gian, công trình nghiên cứu hoạt động ĐTRNN của

các doanh nghiệp Việt Nam từ năm 1991 đến năm 2014, đồng thời nghiên cứu hệ

thống quản lý nhà nước về lĩnh vực ĐTTTRNN từ năm 1999 đến 2016. Về phương

pháp nghiên cứu, tác giả sử dụng phương pháp nghiên cứu định tính như duy vật

biện chứng, duy vật lịch sử, phương pháp tổng hợp, quy nạp, diễn dịch, so

sánh...Những đóng góp mới của công trình này thể hiện ở một vài điểm như sau: (1)

Đã tổng quan cơ sở lý luận về quản lý nhà nước đối với hoạt động đầu tư trực tiếp

ra nước ngoài, trong đó nêu rõ các mục tiêu, phương pháp quản lý, nội dung và mô

hình quản lý đối với hoạt động ĐTTTRNN; (2) Tổng kết một số bài học thành công

và chưa thành công từ kinh nghiệm đổi mới quản lý nhà nước đối với ĐTTTRNN

của một số quốc gia châu Á như Nhật Bản, Trung Quốc, Hàn Quốc, Thái Lan...Đây

là cơ sở quan trọng để đối chiếu và so sánh để đánh giá hoạt động đổi mới quản lý

nhà nước tại Việt Nam; (3) Đi sâu phân tích tình hình đầu tư trực tiếp ra nước ngoài

của Việt Nam từ năm 1991-2014. Quá trình đổi mới quản lý nhà nước đối với hoạt

động ĐTTTRNN tại Việt Nam. Công trình đã sử dụng các số liệu điều tra thu thập

được để đánh giá đổi mới quản lý nhà nước, dưới nhiều góc độ: cơ quan quản lý,

các doanh nghiệp, các chuyên gia kinh tế...; (4) Đã phân tích bối cảnh kinh tế thế

giới, khu vực và Việt Nam, xu hướng đầu tư ra nước ngoài của các doanh nghiệp

Việt Nam tác động đến sự đổi mới quản lý nhà nước đối với hoạt động ĐTTTRNN

của các doanh nghiệp Việt Nam. Đây là cơ sở để thực hiện đồng bộ các giải pháp

đổi mới quản lý nhà nước trong hoạt động ĐTTTRNN.

Sau đó năm 2017, trong công trình nghiên cứu về “Vai trò của nhà nước với

hoạt động đầu tư trực tiếp ra nước ngoài của Việt Nam trong thời kỳ hội nhập”, tác

giả Nguyễn Thị Nhung đã tập trung nghiên cứu vai trò quản lý của nhà nước đến

hoạt động ĐTTTRNN của các doanh nghiệp bao gồm: (i) nhà nước tạo hành lang

pháp lý cho hoạt động ĐTTTRNN; (ii) nhà nước tạo lập, mở rộng quan hệ hợp tác

quốc tế về hoạt động ĐTTTRNN; (iii) nhà nước định hướng và điều tiết các chính

sách vĩ mô liên quan đến hoạt động ĐTTTRNN; (iv) nhà nước hỗ trợ hoạt động

ĐTTTRNN. Về thời gian nghiên cứu, nghiên cứu thực trạng vai trò của nhà nước

đến hoạt động ĐTTTRNN từ năm 1991 đến 2015. Về phương pháp nghiên cứu,

Ngoài phương pháp thống kê mô tả để nghiên cứu thực trạng vai trò nhà nước với

hoạt động ĐTTTRNN của Việt Nam, tác giả sử dụng phương pháp phân tích định

lượng để đánh giá ảnh hưởng, mức độ tác động của các vai trò của nhà nước với

hoạt động ĐTTTRNN của các doanh nghiệp; để kiểm định các giả thuyết đã đưa ra,

Thông qua phương pháp mô hình cấu trúc (SEM), phần mềm SPSS và AMOS. Kết

quả đạt được của nghiên cứu thể hiện: Thứ nhất, hoạt động ĐTTTRNN của Việt

Nam ngày càng gia tăng mạnh mẽ, các doanh nghiệp Việt Nam mạnh dạn đầu tư

trong những lĩnh vực có thế mạnh, gắn với xu hướng phát triển của cuộc cách mạng

công nghệ lần thứ 4. Mặc dù hoạt động ĐTTTRNN chưa có được các hiệu quả rõ

nét, nhưng đã chuyển dịch theo hướng tích cực hơn. Thứ hai, thông qua kết quả

điều tra và kiểm chứng bằng công cụ định lượng đã chỉ ra: (i) có sự tác động thuận

chiều của nhà nước trong các vai trò tạo lập, mở rộng quan hệ quốc tế, vai trò điều

tiết chính sách vĩ mô và nhà nước thực hiện các chính sách hỗ trợ đến hoạt động

ĐTTTRNN. Trong đó, vai trò nhà nước hỗ trợ hoạt động ĐTTTRNN có ảnh hưởng

mạnh nhất đến hoạt động ĐTTTRNN của các doanh nghiệp Việt Nam và (ii) các

doanh nghiệp đánh giá chưa cao vai trò định hướng của nhà nước, vai trò cung cấp

thông tin về môi trường đầu tư cũng như vai trò hỗ trợ của cáccơ quan đại diện

ngoại giao ở nước ngoài đối với ĐTTTRNN của DNVN trong thời gian qua. Thứ

ba, vai trò quản lý nhà nước với hoạt động ĐTTTRNN cần được điều chỉnh linh

hoạt theo lộ trình, hạn chế sử dụng các biện pháp hành chính để can thiệp vào công

tác quản lý nhà nước với hoạt động ĐTTTRNN. Thứ tư, nhà nước cần quan tâm hỗ

trợ hơn các doanh nghiệp có dự án ĐTTTRNN tại những khu vực biên giới có ảnh

hưởng đến vấn đề quốc phòng an ninh của quốc gia.

Tuy nhiên, hai công trình nghiên cứu trên lại xuất phát ở góc độ phân tích

của quản lý nhà nước, chưa đứng ở góc độ của các doanh nghiệp để phân tích, bởi

vậy, về phạm vi nghiên cứu của các công trình nghiên cứu trên không trùng lặp với

phạm vi nghiên cứu trong Luận án này.

Ngoài ra, có nhiều công trình được thể hiện dưới hình thức sách tham khảo,

các bài báo, đề cập đến tình hình đầu tư trực tiếp của các doanh nghiệp Việt Nam ra

nước ngoài nói chung. Có thể điểm qua một số công trình như: Luận án Tiến sĩ kinh

tế của Nguyễn Hữu Huy Nhựt, trường Đại học Kinh tế Tp.Hồ Chí Minh, 2011,

Chiến lược đầu tư trực tiếp ra nước ngoài của Việt Nam trong tiến trình hội nhập

kinh tế quốc tế; Bài viết của Trương Tiến Sĩ đăng trên Tạp chí Công nghệ Ngân

hàng, số 37+38/2009, 20 năm đầu tư trực tiếp ra nước ngoài của Việt Nam. Thực

trạng và triển vọng.

Đây là các công trình nghiên cứu về đầu tư trực tiếp của các doanh nghiệp

Việt Nam ra nước ngoài nói chung, có đề cập hoặc đề cập rất ít về ĐTTT của các

doanh nghiệp Việt Nam sang ASEAN, hầu hết sử dụng phương pháp nghiên cứu

định tính.

1.1.2.2.Các công trình nghiên cứu về đầu tư trực tiếp của các doanh nghiệp Việt

Nam sang ASEAN trong khuôn khổ AEC

Liên quan đến đầu tư trực tiếp của các doanh nghiệp Việt Nam sang ASEAN

và liên quan tới AEC, đáng chú ý là bài viết của các tác giả Vũ Thị Minh Ngọc, Vũ

Thị Lan, Trần Nam Trung và Trịnh Quang Hưng.

Vũ Thị Minh Ngọc (2006) “Phân tích thực trạng và các giải pháp thúc đẩy

đầu tư trực tiếp của Việt Nam sang các nước Đông Nam Á” thấy rằng đầu tư trực

tiếp nước ngoài là một xu thế tất yếu trong bối cảnh toàn cầu hóa kinh tế hiện nay.

Các nước trên thế giới ngoài việc cải thiện môi trường đầu tư trong nước nhằm thu

hút đầu tư nước ngoài, cũng đồng thời xúc tiến đầu tư ra nước ngoài nhằm tận dụng

sự ưu đãi đầu tư ở các môi trường khác. Điều này, một mặt, giúp cho các nước chủ

đầu tư giữ được thị trường cung cấp nguyên liệu, thị trường tiêu thụ hàng hóa, mặt

khác, gây ảnh hưởng đến nước tiếp nhận đầu tư. Các quá trình thu hút đầu tư trực

tiếp nước ngoài và đầu tư trực tiếp ra nước ngoài thực chất chỉ là hai mặt của một

vấn đề, đó là đầu tư trực tiếp nước ngoài. Việc đầu tư ra nước ngoài hay nhận đầu tư

trực tiếp nước ngoài sẽ đem lại những tác động tích cực đối với từng quốc gia. Vấn

đề nằm ở chỗ mỗi quốc gia sẽ có chiến lược như thế nào để những hoạt động này

đem lại hiệu quả cao nhất cho nền kinh tế của mình. Đối với Việt Nam, theo xu

hướng chung này, ngoài việc tích cực trong việc thu hút vốn đầu tư trực tiếp nước

ngoài, thì cũng đồng thời nên khuyến khích các doanh nghiệp trong nước có đủ tiềm

lực về tài chính và công nghệ đầu tư ra nước ngoài. Hiện nay, tiềm lực của các

doanh nghiệp Việt Nam còn yếu thì việc lựa chọn một môi trường đầu tư vừa sức

với mình là điều cần thiết và khôn ngoan. Thị trường Đông Nam Á là một thị

trường tiềm năng, được các nhà đầu tư nước ngoài đánh giá cao, đồng thời cũng là

thị trường có những đặc điểm gần tương đồng và có quan hệ gần gũi với Việt Nam.

Do vậy, đầu tư vào thị trường này, các doanh nghiệp sẽ hạn chế được rủi ro hơn.

Đây cũng là một thị trường quan trọng để làm bàn đạp giúp các doanh nghiệp Việt

Nam tiến sâu sang các thị trường khác.

Vũ Thị Lan (2015) nghiên cứu về “Đầu tư trực tiếp nước ngoài của Việt

Nam vào một số nước ASEAN: Thực trạng và giải pháp” đã phân tích về các yếu tố

ảnh hưởng đến hoạt động ĐTTTRNN của Việt Nam, khái quát như sau: ĐTRNN

của Việt Nam chịu sự tác động chủ yếu của hai nhóm yếu tố: yếu tố đẩy và yếu tố

kéo. Các yếu tố đẩy bao gồm: (1) Mục tiêu hay động cơ của các doanh nghiệp Việt

Nam, trong đó, mục tiêu tìm kiếm thị trường, tài nguyên và tìm kiếm hiệu quả là các

mục tiêu rõ nét nhất; (2) Vai trò của Chính phủ Việt Nam đối với hoạt động

ĐTRNN của các doanh nghiệp, thể hiện qua các quy định pháp lý do Chính phủ ban

hành để hướng dẫn, quy định về hoạt động đầu tư ra nước ngoài. Các quy định đó

vừa là cơ sở pháp lý vừa là động lực có tác dụng thúc đẩy các nhà đầu tư; (3) Các

yếu tố thuộc môi trường kinh tế vĩ mô, đó là tăng trưởng kinh tế trong nước và áp

lực cạnh tranh của thị trường nội địa. Tuy không có tác động trực tiếp nhưng hai

yếu tố này tạo ra các tác động gián tiếp góp phần thúc đẩy ĐTRNN của Việt Nam.

Yếu tố kéo có tác động thu hút đầu tư của Việt Nam bao gồm: (1) Thị trường tiêu

thụ rộng lớn của của quốc gia tiếp nhận đầu tư; (2) Sự gần kề về khoảng cách địa lý,

nguồn nguyên liệu dồi dào và nguồn lao động giá rẻ ở quốc gia tiếp nhận vốn.

Ngoài ra, một yếu tố đặc biệt ảnh hưởng đến đầu tư ra nước ngoài của các doanh

nghiệp Việt Nam là mối quan hệ hữu nghị lâu đời giữa Việt Nam và một số nước

trong khu vực như Lào, Campuchia. Đây vừa là yếu tố kéo và đồng thời cũng là yếu

tố thúc đẩy hoạt động đầu tư ra nước ngoài của Việt Nam.

Trần Nam Trung (2016) nghiên cứu về “Quản lý nhà nước về đầu tư trực

tiếp của Việt Nam sang Campuchia”, chỉ nêu nên các nhân tố ảnh hưởng đến quản

lý nhà nước đối với đầu tư trực tiếp ra nước ngoài mà không phân tích chi tiết, cụ

thể. Các nhân tố từ phía chính phủ nước đi đầu tư gồm: (1) Chính sách tài chính,

tiền tệ, xuất nhập khẩu và quản lý ngoại hối. Các chính sách này có ảnh hưởng trực

tiếp đến hiệu quả sử dụng vốn, khả năng luân chuyển vốn của nhà đầu tư; (2) Các

hoạt động hỗ trợ, thúc đẩy ĐTTTRNN của chính phủ cũng đóng vai trò quan trọng.

Việc ký kết các hiệp định song phương, đa phương có ý nghĩa to lớn là cơ sở pháp

lý quan trọng tạo ra sân chơi bình đẳng, minh bạch cho các nhà đầu tư, cũng như

đảm bảo quyền lợi của nhà đầu tư trong quá trình tiến hành sản xuất kinh doanh ở

nước nhận đầu tư. Các nhân tố từ phía quốc gia nhận đầu tư gồm: (1) Sự ổn định

chính trị, kinh tế, xã hội; (2) Các yếu tố về tài nguyên, điều kiện tự nhiên, vị trí địa

lý; (3) Các yếu tố về môi trường pháp lý, cơ chế chính sách, thủ tục hành chình; (4)

Các yếu tố về cơ sở hạ tầng, điện, đường, trường...; (5) Vị thế các quốc gia nhận

đầu tư; (6) Mối quan hệ chính trị, văn hóa, kinh tế giữa các quốc gia nhận đầu tư với

các quốc gia tiến hành ĐTTTRNN. Các nhân tố từ phía doanh nghiệp tiến hành hoạt

động đầu tư gồm: (1) Năng lực tài chính; (2) Trình độ khoa học công nghệ; (3)

Năng lựu cạnh tranh của doanh nghiệp; (4) Nguồn nhân lực, đặc biệt là đội ngũ cán

bộ có trình độ quản lý sản xuất kinh doanh.

Trên cơ sở tham khảo từ các nghiên cứu trước, tác giả Trịnh Quang Hưng

(2017) nghiên cứu về Đầu tư trực tiếp của doanh nghiệp Việt Nam sang các nước

ASEAN trong khuôn khổ AEC: Những vấn đề đặt ra và khuyến nghị, làm rõ hơn một

số vấn đề về: Nội dung hợp tác đầu tư trong ASEAN:với AEC, đặc biệt Hiệp định

ACIA, Việt Nam cùng với các quốc gia trong và ngoài ASEAN khác có một khuôn

khổ pháp lý toàn diện và đáng tin cậy hơn nhằm thuận lợi hóa và định hướng hoạt

động đầu tư cũng như bảo đảm lợi ích chính đáng của doanh nghiệp, nhất là doanh

nghiệp vừa và nhỏ (SMEs) khi đầu tư tại thị trường ASEAN; Chính sách đầu tư ra

nước ngoài của Việt Nam: dù còn nhiều ý kiến về việc liệu có nên hay không

khuyến khích doanh nghiệp Việt Nam đầu tư ra nước ngoài trong bối cảnh nền kinh

tế đang cần rất nhiều vốn đầu tư, nhưng nhìn chung Chính phủ khuyến khích hoạt

động đầu tư ra nước ngoài của doanh nghiệp Việt Nam, đặc biệt tại các nước láng

giềng trong khu vực Đông Nam Á như Lào, Campuchia và Myanmar; tác giả

nghiên cứu những khó khăn, thách thức doanh nghiệp Việt Nam phải đối mặt khi

đầu tư sang các nước ASEAN trong khuôn khổ AEC như hạn chế về năng lực cạnh

tranh và khả năng mở rộng sản xuất, kinh doanh của doanh nghiệp Việt Nam, các

doanh nghiệp Việt Nam dường như chưa dành sự chú ý, quan tâm đúng mức đến

AEC, chính sách đầu tư ra nước ngoài và các hình thức hỗ trợ, khuyến khích cho

doanh nghiệp của Việt Nam còn nhiều hạn chế, bất cập…; một số vấn đề đặt ra và

khuyến nghị đối với hoạt động đầu tư sang các nước ASEAN trong khuôn khổ AEC

những năm tiếp theo.

Như đã phân tích ở trên, mặc dù đã có một vài tác giả nghiên cứu về ĐTTT

của các doanh nghiệp Việt Nam ra nước ngoài nói chung và sang ASEAN nói riêng

nhưng chưa có tác giả nào đề cập đến ĐTTT của các doanh nghiệp Việt Nam sang

ASEAN trong bối cảnh mới khi thành lập Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC) và sử

dụng phương pháp nghiên cứu định lượng để phân tích, dự báo. Các số liệu mới chỉ

dừng lại ở vốn đăng ký, chưa đưa ra được số vốn thực hiện, hiệu quả đầu tư, lợi

nhuận khi thực hiện dự án đầu tư. Chưa phân tích được những cam kết về đầu tư

trong khuôn khổ AEC tác động đến đầu tư của các doanh nghiệp Việt Nam sang

ASEAN.

1.1.2.3. Các công trình nghiên cứu về yếu tố tác động đến đầu tư ra nước ngoài

* Các công trình nghiên cứu của các tác giả nước ngoài

Các nghiên cứu về động cơ đầu tư trực tiếp ra nước ngoài: Theo lý thuyết

chung về đầu tư trực tiếp nước ngoài, hoạt động đầu tư ra nước ngoài của doanh

nghiệp có thể khái quát trong mô hình chiết trung của Dunning. Ba động lực chính

trong hoạt động đầu tư ra nước ngoài của doanh là để tìm kiếm thị trường ở nước

ngoài; tìm kiếm sự hiệu quả (ví dụ như để giảm thiểu chi phí); tìm kiếm nguồn lực

sản xuất như một chiến lược tài sản (Dunning 1977, 1993); xác định tài nguyên, lao

động và định hướng thị trường như ba động cơ chính đằng sau quá trình đầu tư quốc

tế của một công ty (Kojima 1975, 1985). Nói chung, “hầu hết các lý thuyết đầu tư

trực tiếp ra nước ngoài đều cho rằng, các lựa chọn đầu tư ra nước ngoài của một

công ty đều là do nỗ lực muốn khai thác lợi thế riêng của công ty đó trên các thị

trường nước ngoài” (Han-Sheng Lei, Yung-Shuan Chen, 2011).

Các nghiên cứu thực nghiệm về đầu tư trực tiếp ra nước ngoài ở một số

quốc gia cho thấy, cả các nước phát triển lẫn các nước đang phát triển, đã góp phần

củng cố cho những kết luận của dòng lý thuyết đầu tư trực tiếp ra nước ngoài truyền

thống, đồng thời có những phát hiện mới về các yếu tố ảnh hưởng, thúc đẩy cũng

như những lợi thế của doanh nghiệp khi tiến hành hoạt động đầu tư trực tiếp ra nước

ngoài. Lecraw (1977) và Wells (1983) chỉ ra rằng, các doanh nghiệp ở các nước

đang phát triển thường có sức mạnh ở các ngành cạnh tranh về giá thay vì công

nghệ tiến tiến hoặc sự khác biệt về sản phẩm.

Nghiên cứu của Hiratsuka (2006) “Outward FDI from and intraregional FDI

in ASEAN: Trends and drivers”, chỉ ra các nước khu vực ASEAN thường đầu tư

vào các nước láng giềng trong khu vực ASEAN và Đông Á trước, sau đó mới đến

các thị trường rộng lớn hơn. Yếu tố quyết định để thúc đẩy họ đầu tư ra nước ngoài

đó là chi phí lao động và đất đai ở những nước mà họ đầu tư rẻ hơn. Thái Lan,

Malaysia và Singapore là ba nước thành công nhất trong việc đầu tư ra nước ngoài

do đã đa dạng hóa lĩnh vực đầu tư với số vốn tăng nhanh. Chính phủ Malaysia luôn

khuyến khích các doanh nghiệp kể cả doanh nghiệp vừa và nhỏ mở rộng ra bên

ngoài thông qua sự hỗ trợ của các cơ quan chuyên trách, thường xuyên mở cửa đối

với cả dòng vốn vào lẫn dòng vốn ra và xem đầu tư trực tiếp ra nước ngoài là một

trong những chiến lược tăng cường năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong

nước. Còn đối với Singapore, chính phủ thực hiện ưu đãi thuế và ưu đãi tài chính

cho các công ty. Tất cả các công ty đầu tư ra nước ngoài mà có được lợi nhuận và

các doanh nghiệp đầu tư vào các nước chưa có hiệp định bảo hộ đầu tư với

Singapore đều được miễn thuế.

Bên cạnh đó, UNCTAD (2007) “Global players from emerging markets:

strengthen enterprise competitiveness through outward investment”, trong đó có

khá nhiều bài viết của nhiều tác giả về xu hướng ĐTTTRNN của các quốc gia đang

phát triển như Trung Quốc, Brazil, Thổ Nhĩ Kỳ, Hàn Quốc...Trong bài viết, các tác

giả cũng đã nhấn mạnh việc đầu tư trực tiếp ra nước ngoài có nhiều tác động tích

cực hơn tiêu cực, trong đó, các doanh nghiệp có thể nâng cao năng lực cạnh tranh,

nâng cao hình ảnh của mình ở bình diện quốc tế. Chính vì vậy, các quốc gia thường

sử dụng nhiều biện pháp hỗ trợ từ chính sách để hiện thực hóa “giấc mơ đi ra toàn

cầu” của các doanh nghiệp trong nước.

Ngoài ra, nghiên cứu của Anwar và Mughal (2014) “Why do Russian firms

invest abroad? A firm level analysis” về ĐTTTRNN của Nga giai đoạn 1999-2003,

sử dụng lý thuyết OLI để xem xét các nhân tố: GDP bình quân đầu người, xuất

khẩu, thể chế tác động thế nào tới đầu tư ra nước ngoài của Nga. Số liệu được sử

dụng là dữ liệu thứ cấp từ WB, OECD... Kết quả của nghiên cứu cho thấy GDP

bình quân đầu người, xuất khẩu có quan hệ thuận với ĐTTTRNN của Nga, còn

nhân tố thể chế của nước nhận đầu tư không có tác dụng đối với dòng vốn đầu tư ra

nước ngoài của Nga. Tác giả còn chỉ ra rằng, ĐTTTRNN của Nga có mục tiêu tìm

kiếm thị trường, tài nguyên và công nghệ ở nước ngoài, còn mục tiêu tìm kiếm hiệu

quả không phải là nhân tố quan trọng đối với hoạt động ĐTTTRNN của Nga.

Nghiên cứu đã sử dụng lý thuyết OLI, phân tích định lượng để từ đó tìm ra các nhân

tố tác động đến hoạt động ĐTTTRNN của Nga.

* Các công trình nghiên cứu của các tác giả Việt Nam

Trong công trình nghiên cứu của Nguyễn Hải Đăng, 2012, Đầu tư của cá các

doanh nghiệp Việt Nam ra nước ngoài trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế, tác

giả tập trung nghiên cứu đầu tư trực tiếp ra nước ngoài của các doanh nghiệp Việt

Nam dưới góc độ kinh tế chính trị, hoạt động ĐTTTRNN của các doanh nghiệp

Việt Nam trong mối quan hệ tác động, ảnh hưởng qua lại lẫn nhau giữa hoạt động

ĐTTTRNN của các doanh nghiệp Việt Nam với sự phát triển kinh tế xã hội của đất

nước. Giữa lợi ích kinh tế thuần túy của doanh nghiệp với lợi ích chung liên quan

đến chính trị, quan hệ đối ngoại, an ninh, quốc phòng. Từ đó đưa ra những quan

điểm, định hướng, những giải pháp khả thi, không chỉ mang lại lợi ích thuần túy cho

các doanh nghiệp mà còn phải đảm bảo lợi ích chung của đất nước. Về thời gian

nghiên cứu, công trình nghiên cứu đầu tư trực tiếp ra nước ngoài của các doanh

nghiệp Việt Nam từ năm 2005 đến năm 2011. Về phương pháp nghiên cứu, trên

quan điểm của kinh tế chính trị, tác giả sử dụng phương pháp nghiên cứu định tính

chủ yếu là duy vật biện chứng, duy vật lịch sử và nghiên cứu kinh nghiệm của các

nước. Ngoài ra, tác giả còn sử dụng phương pháp thống kê, mô tả và phương pháp

dự báo kinh tế. Dưới góc độ kinh tế chính trị, công trình có một số đóng góp mới

đáng kể là: (1) Hệ thống hóa được những vấn đề lý luận về hoạt động ĐTTTRNN

của các doanh nghiệp và lựa chọn một mô hình lý thuyết cụ thể để luận giải những

vấn đề liên quan đến ĐTTTRNN; (2) Phân tích đánh giá ảnh hưởng của hoạt động

ĐTTTRNN đối với lợi ích và sự phát triển của các doanh nghiệp, cũng như tác động

của đầu tư ra nước ngoài đối với lợi ích chung của quốc gia, sự phát triển kinh tế

trong nước và những vấn đề chính trị, quốc phòng, an ninh trong quá trình hội nhập

kinh tế quốc tế ở Việt Nam; (3) Phân tích được các nhân tố tác động đến hoạt động

đầu tư ra nước ngoài của các doanh nghiệp, đặc biệt là các nhân tố có liên quan đến

khung khổ chính sách, pháp luật, sự quản lý, điều tiết của nhà nước Việt Nam; (4)

Đưa ra một số quan điểm định hướng và các giải pháp khả thi nhằm nâng cao hiệu

quả hoạt động ĐTTTRNN, đảm bảo lợi ích của quốc gia và lợi ích của các doanh

nghiệp Việt Nam. Phân tích về các nhân tố ảnh hưởng đến hoạt động ĐTTTRNN

của các doanh nghiệp, tác giả cũng đã phân tích rõ nhân tố đẩy là môi trường kinh

doanh của nước chủ đầu tư trực tiếp ra nước ngoài (bao gồm: chính sách kinh tế vĩ

mô, các hoạt động thúc đẩy đầu tư ra nước ngoài, tiềm lực kinh tế, khoa học-công

nghệ); nhân tố kéo là môi trường kinh doanh của nước nhận đầu tư (bao gồm tình

hình chính trị, chính sách, pháp luật, vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên, trình độ phát

triển của nền kinh tế, đặc điểm phát triển văn hóa, xã hội); Các nhân tố thuộc về

môi trường quốc tế (bao gồm: xu hướng đối thoại chính trị giữa các nước, sự phát

triển của các liên kết khu vực và quốc tế, tăng trưởng của các TNCs, tốc độ toàn cầu

hóa).

Ở góc độ nghiên cứu khác, công trình nghiên cứu “Các nhân tố thúc đẩy đầu

tư trực tiếp ra nước ngoài của Hàn Quốc”, Nguyễn Thị Ngọc Mai, 2016, Hàn Quốc

là quốc gia đang phát triển với số vốn ĐTTRNN lớn thứ 13 trên thế giới vào năm

2014 và ngày càng tăng, đóng góp đáng kể vào sự phát triển kinh tế của đất nước.

Bằng phương pháp nghiên cứu định tính tác giả đã phân tích các nhân tố chính thúc

đẩy ĐTTRNN của Hàn Quốc từ đó rút ra bài học kinh nghiệm cho Việt Nam. Kết

quả cho thấy, các nhân tố thúc đẩy ĐTTRNN của Hàn Quốc gồm: Thứ nhất, là quy

mô thị trường và rào cản thương mại. Lấy ví dụ như Samsung trong giai đoạn đầu

tiên của ĐTTTRNN của Hàn Quốc đã truy cập vào thị trường các đang phát triển

như Việt Nam nhằm sản xuất ti vi, màn hình ti vi và các thiết bị gia dụng khác rồi

bán cho thị trường Việt Nam. Bên cạnh đó các công ty đa quốc gia của Hàn Quốc

thành lập các chi nhánh ở nước ngoài nhằm tránh được rào cản thương mại ở nước

nhận đầu tư. Thứ hai, là chi phí sản xuất. Các doanh nghiệp Hàn Quốc đầu tư vào

châu Á với mục đích tìm kiếm lao động có chi phí thấp để giảm bớt chi phí sản

xuất. Trung Quốc là địa điểm đầu tư đầu tiên của Hàn Quốc bởi chi phí lao động ở

Trung Quốc thấp hơn nhiều so với chi phí lao động ở Hàn Quốc. Thứ ba, là yếu tố

công nghệ. Thường công nghệ là lợi thế đặc thù quan trọng mà các công ty đa quốc

gia ở các nước phát triển mới có được lợi thế này. Trong khi ở các nước đang phát

triển, sự thiếu hụt về công nghệ rất cao, bởi vậy các doanh nghiệp ĐTRNN được coi

như là một phương thức để vượt qua điểm bất lợi này hay nói cách khác ĐTRNN

như là một cách để doanh nghiệp có được lợi thế cần thiết ở nước ngoài. Thứ tư,

chính sách của Chính phủ là nhân tố quan trọng thúc đẩy ĐTRNN của Hàn Quốc.

Chính phủ Hàn Quốc đã thực hiện các chính sách với sự thay đổi qua từng giai

đoạn.

Công trình nghiên cứu về Trung Quốc, “Các nhân tố thúc đẩy đầu tư trực

tiếp ra nước ngoài của Trung Quốc”, Nguyễn Thị Ngọc Mai, 2016, Trung Quốc là

quốc gia ĐTTTRNN lớn thứ ba thế giới năm 2014. Bài viết cũng đã phân tích,

nghiên cứu các nhân tố chính thúc đẩy ĐTTTRNN của Trung Quốc. Thứ nhất, đó là

sự thiếu hụt nguồn năng lượng và tài nguyên thiên nhiên khiến Trung Quốc

ĐTTTRNN nhằm bù đắp sự thiếu hụt này. Từ năm 1993, Trung Quốc đã mở rộng

đầu tư vào xăng dầu và khí ga ở châu Phi và châu Á khi có sự thâm hụt thương mại

trong nước đối với loại hàng hóa này. Thứ hai, đó là sự thiếu hụt về khoa học và

công nghệ đã thúc đẩy Trung Quốc ĐTTTRNN để tìm kiếm công nghệ. Một doanh

nghiệp rất thành công trong việc ĐTTTRNN với mục tiêu tìm kiếm công nghệ đó là

Haier. Thứ ba, tác động nhiều nhất đến dòng ĐTTTRNN của Trung Quốc đó là

chính sách của Chính phủ Trung Quốc. Theo đó, Chính phủ Trung Quốc từ hạn chế

đến tạo thuận lợi rồi đến khuyến khích ĐTTTRNN theo nhiều giai đoạn khác nhau

phụ thuộc vào tình hình thực tế. Phương pháp nghiên cứu được dùng là phương

pháp nghiên cứu định tính.

Nguyễn Thị Ngọc Mai (2016), trong luận án tiến sĩ “Đầu tư trực tiếp ra nước

ngoài của Việt Nam: Nhân tố tác động và hàm ý chính sách” đề cập đến những

nhân tố nào tác động tới ĐTTTRNN của Việt Nam. Tác giả đã sử dụng kết hợp giữa

các phương pháp nghiên cứu định tính (phương pháp phân tích hệ thống, phương

pháp phân tích tổng hợp và so sánh) với phương pháp nghiên cứu định lượng (ước

lượng mô hình panel) và phương pháp nghiên cứu điển hình để trả lời các câu hỏi

nghiên cứu, trong đó tập trung phân tích các nhân tố tác động đến dòng vốn

ĐTRNN của Việt Nam. Các phương pháp nghiên cứu có độ tin cậy cao, đảm bảo

tính hiện đại. Những mặt đạt được của công trình nghiên cứu: (1) Về lý thuyết, tác

giả đã phân tích, chỉ ra những nhân tố tác động đến ĐTTTRNN của một quốc gia,

trong đó đã nhấn mạnh đến các lý thuyết OLI, IDP là những lý thuyết nền tảng để

phân tích đánh giá tác động của các nhân tố đối với hoạt động ĐTRNN của một

quốc gia; (2) Tác giả đã phân tích, làm rõ thực trạng ĐTTTRNN của Việt Nam,

phân tích các nhân tố tác động đến ĐTTTRNN của Việt Nam theo ba cách: phân

tích định tính, phân tích trường hợp điển hình, phân tích định lượng bằng mô hình

hồi quy dữ liệu mảng, từ đó có những nhận xét đánh giá về tác động tích cực và tác

động cản trở của các nhân tố này tới ĐTRNN của Việt Nam. Từ đó đưa ra một số

gợi ý chính sách đối với hoạt động ĐTTTNN của Việt Nam nhằm khắc phục những

nhân tố cản trở, phát huy những nhân tố tích cực thúc đẩy dòng vốn ĐTTTRNN của

Việt Nam. Ngoài những mặt đạt được, công trình nghiên cứu còn số một số mặt hạn

chế: (1) Tác giả đã thu hẹp phạm vi nghiên cứu các nhân tố ở nước đi đầu tư mà

không đề cập đến các nhân tố phía nước tiếp nhận đầu tư là không hợp lý khi các

nhân tố sau này lại rât quan trọng như yếu tố thị trường, chi phí lao động, nguồn lợi

khoáng sản, thể chế chính sách, các yếu tố hài hòa lợi ích của bên đầu tư và tiếp

nhận đầu tư…; (2) Không nghiên cứu sâu về các nhân tố tác động tới hiệu quả,

hướng đầu tư hay lĩnh vực đầu tư, xu hướng ngành nghề…(3) Các giải pháp chưa

gắn chặt với những phân tích về những nhân tố tác động tới dòng vốn ĐTTTRNN

của Việt Nam.

Liên quan đến khu vực ASEAN, công trình nghiên cứu của Trần Thị Ngọc

Quyên, 2016, “Hài hòa khung chính sách đầu tư theo hướng phát triển bền vững

(IPFSD) trong Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á và gợi ý cho Việt Nam”, tác giả

lại phân tích tới những nhân tố ảnh hưởng đến chính sách đầu tư hướng đến phát

triển bền vững tại ASEAN thời gian qua, theo đó, các nhân tố đó là: Nhân tố thứ

nhất, Những thay đổi nền tảng trong bối cảnh chung của hoạt động đầu tư. Hiện

nay, các quốc gia đang phát triển và các nền kinh tế chuyển đổi là những địa điểm

đầu tiên được lựa chọn khi các chủ đầu tư tiến hành FDI và tầm quan trọng của

nhóm nước tiếp nhận này ngày càng gia tăng; Nhân tố thứ hai, Chính phủ đóng vai

trò ngày càng quan trọng trong nền kinh tế và định hướng chính sách đầu tư; Nhân

tố thứ ba, Gia tăng nhu cầu phối hợp chính sách đầu tư toàn cầu. Trong lĩnh vực đầu

tư, có nhiều hướng tăng cường phối hợp giữa các quốc gia ở phạm vi quốc tế sẽ

giúp họ tránh khỏi xu hướng bảo hộ và phân biệt đối xử với các nhà đầu tư nước

ngoài; Nhân tố thứ tư, Xuất hiện thế hệ mới “chính sách đầu tư”; Nhân tố thứ năm,

Hội nhập sâu rộng giữa các nền kinh tế tại ASEAN. Trong hơn 20 năm qua,

ASEAN đã có nhiều Hiệp định liên quan đến phát triển dịch vụ và các nội dung đều

hướng tới thuận lợi hóa đầu tư; Nhân tố thứ sáu, Biến đổi khí hậu đã ngày càng ảnh

hưởng đến sự phát triển của các quốc gia tại ASEAN.

Liên quan đến thu hút ĐTTT tại khu vực ASEAN và AEC, đáng chú ý là

công trình của Nguyễn Xuân Thiên, 2013, “Những nhân tố tác động tới việc thu hút

FDI ở các nước ASEAN hiện nay”, tác giả nêu lên trong bối cảnh mới toàn cầu hóa

và hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu sắc, Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC)

được thành lập, điều đó sẽ tác động đến sức thu hút FDI vào các nước ASEAN. Bài

viết chỉ rõ môi trường đầu tư nói chung và đặc biệt là môi trường FDI nói riêng sẽ

ảnh hưởng trực tiếp đến các nhà đầu tư nước ngoài. Một môi trường đầu tư hấp dẫn,

tính cạnh tranh cao sẽ có sức thu hút các đối tác tăng cường đầu tư vào các thị

trường mục tiêu đã được xác định. Bên cạnh những nhân tố cấu thành điểm mạnh

của môi trường FDI ở ASEAN với tư cách là Hiệp hội, từng nước ASEAN cũng có

những điểm mạnh, nổi bật có sức thu hút FDI, nhưng cũng có những nhân tố yếu

kém làm cản trở hoặc hạn chế đến thu hút FDI. Nước nào có môi trường FDI hấp

dẫn, có sức thu hút thì quy mô và ảnh hưởng của FDI sẽ lớn hơn. Thấy rõ tác động

của các nhân tố tạo thành môi trường FDI ở các nước ASEAN là hết sức cần thiết

trong khuôn khổ AEC. Để tăng cường thu hút FDI có chất lượng nhằm phát triển

kinh tế bền vững, các nước ASEAN cần phát huy các yếu tố tích cực và giảm thiểu

các yếu tố hạn chế nhất là các yếu tố chủ quan làm ảnh hưởng đến môi trường FDI

của từng nước nói riêng và cộng đồng nói chung. Kinh nghiệm của các nước trong

việc đưa ra các giải pháp nhằm thúc đẩy hoạt động đầu tư ra nước ngoài.

Như vậy, cho đến nay, đã có một vài công trình nghiên cứu về cácyếu tố tác

động đến ĐTTTRNN trên thế giới, song chưa có nghiên cứu nào đề cập về các yếu

tố tác động đến ĐTTT của các doanh nghiệp Việt Nam sang ASEAN.

Trên cơ sở tổng quan các công trình khoa học, trên bình diện quốc gia và

quốc tế, có thể thấy rằng số lượng các công trình nghiên cứu về ĐTTTRNN là khá

phong phú, đề cập tới nhiều khía cạnh khác nhau cả về học thuật lẫn giá trị trong

thực tiễn. Bên cạnh đó, đã có một số công trình nghiên cứu về thực trạng hoạt động

ĐTTTRNN và các yếu tố tác động đến hoạt động này, song do đặc thù từng nghiên

cứu, đặc thù quốc gia mà các nghiên cứu đó chỉ nghiên cứu, đề cập tới một số yếu

tố có tác đống đến hoạt động ĐTTTRNN ở nước đi đầu tư. Hơn nữa, hầu hết các

nghiên cứu đó là nghiên cứu định tính. Như vậy, hiện chưa có nghiên cứu nào

nghiên cứu đầy đủ, sâu rộng về ĐTTT của các doanh nghiệp Việt Nam sang

ASEAN và các yếu tố tác động tới hoạt động này, đặc biệt trong bối cảnh mới khi

Cộng đồng Kinh tế ASEAN được thành lập ngày 31/12/2015. Đó chính là những

gợi mở để nghiên cứu sinh hình thành ý tưởng nghiên cứu mới.

1.2.Sự kế thừa các công trình nghiên cứu trước và khoảng trống nghiên cứu

của luận án

1.2.1.Sự kế thừa các công trình nghiên cứu trước

Từ các công trình nghiên cứu của các tác giả trước, luận án kế thừa một số

kết quả sau:

Thứ nhất, lý thuyết OLI và IDP là lý thuyết gần nhất giải thích được các yếu

tố tác động đến hoạt động ĐTTTRNN, do đó, luận án sử dụng lý thuyết này làm cơ

sở cho phân tích các nhân tố tác động đến ĐTTT của Việt Nam sang ASEAN.

Ngoài ra, dựa vào mô hình này, tác giả tiếp cận ở góc độ của cả yếu tố kéo và yếu tố

đẩy, nghĩa là đứng dưới góc độ của nước chủ đầu tư và nước tiếp nhận đầu tư.

Thứ hai, có nhiều yếu tố tác động đến ĐTTTRNN ở nước đi đầu tư, song sự

phân chia các nhân tố thành bốn nhóm của UNCTAD (2006, 2010) gồm: nhóm yếu

tố điều kiện thị trường và thương mại, nhóm yếu tố chính sách chính phủ, nhóm yếu

tố chi phí sản xuất, nhóm yếu tố điều kiện kinh doanh là tổng quát nhất. Do vậy,

luận án sẽ kế thừa các nhân tố này để phân tích các nhân tố tác động đến ĐTTT của

Việt Nam sang ASEAN.

Thứ ba, để có kết quả về các yếu tố tác động ĐTTT của Việt Nam sang

ASEAN, luận án sẽ kế thừa phương pháp mà các công trình nghiên cứu trước đã sử

dụng gồm mô hình hồi quy dữ liệu bảng và trường hợp điển hình.

Thứ tư, luận án kế thừa các nghiên cứu về bài học kinh nghiệm của Nhật

Bản, Hàn Quốc, Trung Quốc khi đầu tư sang ASEAN để từ đó làm bài học cho Việt

Nam.

Thứ năm, các công trình nghiên cứu về thực trạng, chính sách và vai trò của

nhà nước với hoạt động ĐTTTRNN là những tài liệu rất hữu ích cho vấn đề nghiên

cứu. Do vậy, luận án sẽ kế thừa những nội dung này để đưa ra các giải pháp, nhóm

giải pháp nhằm thúc đẩy hoạt động ĐTTT của Việt Nam sang ASEAN đến năm

2025, định hướng đến năm 2030.

1.2.2.Khoảng trống nghiên cứu của luận án

Từ tổng quan các công trình nghiên cứu trước đây cho thấy còn một số các

hạn chế, khoảng trống, đó là:

Thứ nhất, một vài công trình nghiên cứu của Việt Nam về ĐTTTRNN nhưng

chỉ là nghiên cứu định tính, thiếu những phân tích định lượng để hỗ trợ cho các kết

luận một cách thuyết phục.

Thứ hai, các công trình nghiên cứu thực nghiệm ở nước ngoài, đã đề cập các

yếu tố tác động đến ĐTTTRNN của một số quốc gia như Nga, Trung Quốc, Hàn

Quốc. Tuy nhiên, hiện chưa có nghiên cứu nào tiến hành đánh giá ĐTRNN của Việt

Nam sang ASEAN trong bối cảnh mới là AEC được thành lập cuối năm 2015. Môi

trường đầu tư và thương mại giữa các nước trong khu vực đã có những thay đổi

quan trọng cần có đánh giá và phân tích chuyên sâu để xác định hoạt động đầu tư

của doanh nghiệp Việt Nam sang ASEAN sẽ chịu ảnh hưởng của những nhân tố

nào. Đây chính là lí do tác giả luận án sử dụng một số bài học kinh nghiệm của các

quốc gia này để áp dụng cho trường hợp Việt Nam.

Thứ ba, các công trình nghiên cứu trước chưa lượng hoá các yếu tố ảnh

hưởng tới đầu tư sang ASEAN của các doanh nghiệp Việt Nam.

Thứ tư, việc chỉ ra nguyên nhân thành công và chưa thành công của hoạt

động ĐTTT sang ASEAN thời gian qua của các doanh nghiệp Việt Nam cần gắn

với môi trường mới AEC– mức độ hội nhập sâu rộng của Việt Nam vào nền kinh tế

khu vực.

Thứ năm, việc phân tích hoạt động ĐTTTRNN chưa được phân tích trên

quan điểm lợi thế động của cả hai phía, nhà đầu tư và nước nhận đầu tư theo cách

tiếp cận hiện đại, lợi thế trong không gian toàn cầu hóa, hội nhập kinh tế quốc tế,

tốc độ di chuyển cao và độ rủi ro lớn. Phương pháp tiếp cận này cho phép xây dựng

những khuyến nghị về chính sách thúc đẩy ĐTTT sang ASEAN đến năm 2025, định

hướng đến năm 2030 phù hợp và có tính khả thi.

CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP RA NƯỚC

NGOÀI TRONG KHUÔN KHỔ AEC VÀ KINH NGHIỆM QUỐC TẾ

2.1.Tổng quan về đầu tư trực tiếp ra nước ngoài

2.1.1.Một số khái niệm về đầu tư trực tiếp ra nước ngoài

2.1.1.1.Khái niệm

Theo Quỹ tiền tệ quốc tế IMF (1993), “đầu tư trực tiếp nước ngoài nhằm đạt

được những lợi ích lâu dài trong một doanh nghiệp hoạt động trên lãnh thổ của một

nền kinh tế khác nền kinh tế nước chủ đầu tư, mục đích của chủ đầu tư là giành

quyền quản lý thực sự doanh nghiệp”.

Tổ chức thương mại thế giới WTO (1996) cho rằng “Đầu tư trực tiếp ra nước

ngoài xuất hiện khi một nhà đầu tư từ một nước (nước chủ đầu tư) có được một tài

sản ở nước khác (nước tiếp nhận đầu tư) cùng với quyền quản lý tài sản đó. Phương

diện quản lý là yếu tố để phân biệt đầu tư trực tiếp ra nước ngoài với các công cụ tài

chính khác”.

UNTAD (1998) định nghĩa “đầu tư trực tiếp ra nước ngoài được định nghĩa

là một khoản đầu tư trong thời gian dài, phản ánh lợi ích lâu dài và sự kiểm soát của

một công ty ở trong một nền kinh tế (nhà đầu tư trực tiếp nước ngoài hay công ty

mẹ) đối với công ty con ở nền kinh tế khác”.

Theo quan điểm của John Dunning (2008): “đầu tư trực tiếp ra nước ngoài

phải có dự di chuyển tài sản hay sản phẩm trung gian, bao gồm vốn tài chính,

chuyên gia quản lý, công nghệ…và không bao gồm bất kỳ sự thay đổi nào về sở

hữu hay quyền kiểm soát các quyết định về việc sử dụng các nguồn lực nằm trong

tay nhà đầu tư.”

Ở Việt Nam, Luật đầu tư 2020 đã đưa ra các khái niệm: Đầu tư ra nước

ngoài là việc nhà đầu tư đưa vốn bằng tiền và các tài sản hợp pháp khác từ Việt

Nam ra nước ngoài để tiến hành hoạt động đầu tư.

Khái niệm đầu tư trực tiếp ra nước ngoài được quy định trong Nghị định số

83/2015/NĐ-CP, theo đó, Đầu tư ra nước ngoài là việc nhà đầu tư chuyển vốn;

hoặc thanh toán mua một phần hoặc toàn bộ cơ sở kinh doanh; hoặc xác lập quyền

sở hữu để thực hiện hoạt động đầu tư kinh doanh ngoài lãnh thổ Việt Nam; đồng

thời trực tiếp tham gia quản lý hoạt động đầu tư đó.

Từ những khái niệm trên, có thể hiểu một cách khái quát đầu tư trực tiếp ra

nước ngoài của các doanh nghiệp Việt Nam như sau: “Đầu tư trực tiếp ra nước

ngoài là việc nhà đầu tư chuyển vốn; hoặc thanh toán mua một phần hoặc toàn bộ

cơ sở kinh doanh; hoặc xác lập quyền sở hữu để thực hiện hoạt động đầu tư kinh

doanh ngoài lãnh thổ Việt Nam; đồng thời trực tiếp tham gia quản lý hoạt động đầu

tư đó nhằm thu được lợi nhuận”.

2.1.1.2.Đặc điểm

Thứ nhất, FDI chủ yếu là đầu tư tư nhân với mục đích hàng đầu là tìm kiếm

lợi nhuận. Khi thừa vốn tương đối ở trong nước và khi thị trường trong nước đã bão

hòa, các doanh nghiệp thường lựa chọn đầu tư ra nước ngoài nhằm hưởng tỷ suất lợi

nhuận cao hơn. Đây cũng là một trong những điểm và V.I.Lê Nin đã từng khẳng

định: Xuất khẩu tư bản quốc tế xảy ra là do tư bản trong nước bị thừa tương đối do

lợi nhuận (hay hiệu quả đầu tư) trong nước giảm sút nên cần xuất khẩu tư bản ra

nước ngoài để tìm kiếm lợi nhuận cao hơn. Theo quy định pháp luật của nhiều

nước, FDI là đầu tư tư nhân. Tuy nhiên, luật pháp của một số nước, trong đó có Việt

Nam, quy định FDI có thể có sự tham gia góp vốn của Nhà nước. Dù chủ thể là tư

nhân hay Nhà nước, cũng cần khẳng định FDI có mục đích ưu tiên hàng đầu là lợi

nhuận. Các nước nhận đầu tư, nhất là các nước đang phát triển cần phải đặc biệt lưu

ý điều này khi tiến hành thu hút FDI. Các nước tiếp nhận vốn FDI cần phải xây

dựng cho mình một hành lang pháp lý đủ mạnh và các chính sách thu hút FDI hợp

lý để hướng FDI vào phục vụ cho các mục tiêu phát triển kinh tế, xã hội của nước

mình, tránh tình trạng FDI chỉ phục vụ cho mục đích tìm kiếm lợi nhuận của các

chủ đầu tư.

Thứ hai, các chủ đầu tư nước ngoài phải đóng góp một tỷ lệ vốn tối thiểu

trong vốn pháp định hoặc vốn điều lệ tùy theo quy định của luật pháp từng nước để

giành quyền kiểm soát hoặc tham gia kiểm soát doanh nghiệp nhận đầu tư. Luật các

nước thường quy định không giống nhau về vấn đề này. Tỷ lệ góp vốn của các chủ

đầu tư sẽ quy định quyền và nghĩa vụ mỗi bên, đồng thời lợi nhuận và rủi ro cũng

được phân chia dựa vào tỷ lệ này.

Thứ ba, chủ đầu tư tự quyết định đầu tư. Quyết định sản xuất kinh doanh và

tự chịu trách nhiệm về lỗ, lãi. Hình thức này mang tính khả thi và hiệu quả kinh tế

cao, không có những ràng buộc về chính trị. Thu nhập của chủ đầu tư phụ thuộc và

kết quả kinh doanh của doanh nghiệp mà họ bỏ vốn đầu tư, nó mang tính chất thu

nhập kinh doanh chứ không phải lợi tức.

Thứ tư, FDI thường kèm theo chuyển giao công nghệ cho các nước tiếp nhận

đầu tư thông qua việc đưa máy móc, thiết bị, bằng phát minh, sáng chế, bí quyết kỹ

thuật, cán bộ quản lý…vào nước nhận đầu tư để thực hiện dự án.

2.1.1.3.Hình thức đầu tư

Theo Luật đầu tư của Việt Nam năm 2014, nhà đầu tư thực hiện hoạt động

đầu tư ra nước ngoài theo các hình thức sau đây:

- Thành lập tổ chức kinh tế theo quy định của pháp luật nước tiếp nhận đầu

tư: thành lập doanh nghiệp hoặc thành lập hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã.

Tổ chức kinh tế ở nước ngoài là tổ chức kinh tế được thành lập hoặc đăng ký

kinh doanh ở nước ngoài theo quy định của pháp luật quốc gia, vùng lãnh thổ tiếp

nhận đầu tư để thực hiện các hoạt động đầu tư ở quốc gia, vùng lãnh thổ tiếp nhận

đầu tư, trong đó nhà đầu tư Việt Nam sở hữu một phần hay toàn bộ vốn đầu tư.

- Thực hiện hợp đồng hợp tác kinh doanh (BCC) ở nước ngoài: tức là nhà

đầu tư Việt Nam sẽ ký kết hợp đồng hợp tác kinh doanh với nhà đầu tư của nước

tiếp nhận đầu tưnhằm hợp tác kinh doanh phân chia lợi nhuận, phân chia sản phẩm

mà không thành lập tổ chức kinh tế.

- Mua lại một phần hoặc toàn bộ vốn điều lệ của tổ chức kinh tế ở nước

ngoài để tham gia quản lý và thực hiện hoạt động đầu tư kinh doanh tại nước

ngoài: Ở hình thức này nhà đầu tư có quyền tham gia quản lý và thực hiện hoạt

động đầu tư kinh doanh tại nước ngoài.

- Mua, bán chứng khoán, giấy tờ có giá khác hoặc đầu tư thông qua các quỹ

đầu tư chứng khoán, các định chế tài chính trung gian khác ở nước ngoài: Loại

hình thức này nhà đầu tư có thể dễ dàng đầu tư và rút vốn khi cần thiết, lợi nhuận

dựa trên việc gia tăng giá trị của cổ phiếu nhưng nhà đầu tư không có quyền quản

lý, điều hành trong công ty.

- Các hình thức đầu tư khác theo quy định của pháp luật nước tiếp nhận đầu tư.

2.1.2.Một số lý thuyết điển hình về đầu tư trực tiếp ra nước ngoài

Dưới góc độ nghiên cứu của đề tài, tác giả lựa chọn hai lý thuyết gắn với

mục tiêu nghiên cứu.

2.1.2.1.Lý thuyết về vòng đời quốc tế của sản phẩm

Lý thuyết này được S.Hirsch đưa ra trước tiên và sau đó được R.Vernon phát

triển một cách có hệ thống từ năm 1966 trên cơ sở nghiên cứu các doanh nghiệp của

Mỹ. Lý thuyết chỉ ra mối quan hệ giữa đầu tư quốc tế và thương mại quốc tế, coi

đầu tư quốc tế là một giai đoạn tự nhiên trong vòng đời sản phẩm. Lý thuyết này

cho thấy vai trò của các phát minh, sáng chế trong thương mại và đầu tư quốc tế

bằng cách phân tích quá trình quốc tế hóa sản xuất theo các giai đoạn nối tiếp nhau.

Hai ý tưởng làm căn cứ xuất phát của lý thuyết này là: Mỗi sản phẩm có một vòng

đời, xuất hiện-tăng trưởng mạnh-chững lại-suy giảm tương ứng với quy trình xâm

nhập-tăng trưởng-bão hòa-suy giảm; vòng đời này dài hay ngắn tùy thuộc từng sản

phẩm.

Các nước công nghiệp phát triển thường nắm giữ những công nghệ độc

quyền do họ khống chế khâu nghiên cứu, triển khai và do có lợi thế về quy mô. Giả

thuyết này dễ dàng được chứng minh ở Mỹ trong những năm 1960. Theo OECD,

trong số 110 phát minh hoặc các phát minh chủ yếu được triển khai trong giai đoạn

1945-1960, 74 phát minh có nguồn gốc từ Mỹ, 18 từ Anh, 14 từ Đức và 4 từ Nhật

(Vũ Chí Lộc, 2012).

Theo lý thuyết này, ban đầu phần lớn các sản phẩm mới được sản xuất tại

nước phát minh ra nó và được xuất khẩu đi các nước khác. Nhưng khi các sản phẩm

mới đã được chấp nhận rộng rãi trên thị trường thế giới thì sản xuất bắt đầu được

tiến hành ở các nước khác. Và theo lý thuyết này, kết quả rất có thể là sản phẩm sau

đó sẽ được xuất khẩu trở lại nước phát minh ra nó. Cụ thể, vòng đời quốc tế của sản

phẩm gồm 3 giai đoạn:

Giai đoạn 1: Sản phẩm mới xuất hiện cần thông tin phản hồi nhanh và được

bán ở trong nước phát minh ra sản phẩm, xuất khẩu không đáng kể.

Một công ty phát minh và đưa ra thị trường một sản phẩm sáng tạo mới

nhằm đáp ứng nhu cầu đã phát hiện được trên thị trường nội địa ở nước công nghiệp

phát triển. Ban đầu công ty cần giám sát chặt chẽ xem sản phẩm có thỏa mãn nhu

cầu của khách hàng không (cần thông tin phản hồi nhanh), vậy nên thông thường,

sản phẩm được tiêu thụ ở nước phát minh ra sản phẩm. Quy trình sản xuất còn phức

tạp, chủ yếu là sản xuất nhỏ. Ban đầu doanh nghiệp thường muốn tối thiểu hóa chi

phí đầu tư nên chưa muốn mở rộng thị trường ra nước ngoài. Xuất khẩu trong giai

đoạn này chưa đáng kể và chỉ xuất khẩu sang một số thị trường phát triển khác.

Người tiêu dùng chú trọng đến chất lượng và độ tin cậy hơn là giá bán sản phẩm vì

vậy độ co giãn của cầu so với giá bán hầu như bằng không, sản phẩm có thể được

bán với giá cao.

Giai đoạn 2: Sản phẩm chín muồi, nhu cầu tăng, xuất khẩu tăng mạnh, các

đối thủ cạnh tranh trong và ngoài nước xuất hiện, FDI xuất hiện.

Các khách hàng đã thừa nhận giá trị của sản phẩm. Doanh nghiệp phát minh

sản phẩm gia tăng công suất, thậm chí có thể đầu tư xây dựng thêm các nhà máy

mới ở trong nước và bắt đầu nghĩ đến việc xuất khẩu sang các thị trường khác, đặc

biệt là các thị trường có thu nhập bình quân đầu người cao như các nước phát minh

ra sản phẩm (nước công nghiệp phát triển). Các đối thủ cạnh tranh trong và ngoài

nước xuất hiện vì thế có thể kiếm được nhiều lợi nhuận. Giá trở thành yếu tố quan

trọng trong quyết định của người tiêu dùng. Để đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng ở

thị trường nước ngoài và để đương đầu với cạnh tranh, doanh nghiệp phát minh ra

sản phẩm tìm cách đầu tư sang các nước có nhu cầu sản phẩm cao để rút ngắn

khoảng cách giữa địa điểm sản xuất và thị trường tiêu thụ nhằm giảm chi phí, FDI

xuất hiện. Trong giai đoạn này nước phát minh ra sản phẩm vẫn giữ được vai trò là

nước xuất khẩu sản phẩm, còn các nước khác vẫn là các nước nhập khẩu sản phẩm.

Tuy nhiên, cần lưu ý rằng nhu cầu về sản phẩm ở nước phát minh giảm dần vào

cuối giai đoạn này, chỉ có nhu cầu ở nước ngoài tiếp tục tăng.

Giai đoạn 3: Sản phẩm và quy trình sản xuất được tiêu chuẩn hóa, thị trường

ổn định, hàng hóa trở nên thông dụng, các doanh nghiệp chịu áp lực giảm chi phí

càng nhiều càng tốt để tăng lợi nhuận hoặc giảm giá để tăng năng lực cạnh tranh,

FDI tiếp tục phát triển.

Cạnh tranh ngày càng khốc liệt, giá trở thành công cụ quan trọng trong cạnh

tranh giữa các nhà sản xuất. Doanh nghiệp phát minh ra sản phẩm tìm cách đầu tư

trực tiếp sang các nước đang phát triển để tận dụng các lợi thế về chi phí đầu tư rẻ,

đặc biệt là chi phí lao động. Nhiều nước xuất khẩu sản phẩm trong các giai đoạn

trước (trong đó có nước phát minh ra sản phẩm) nay trở thành nước chủ đầu tư và

phải nhập khẩu chính sản phẩm đó vì sản phẩm sản xuất trong nước không thể cạnh

tranh được về giá trên thị trường quốc tế.

Lý thuyết trên được xây dựng chủ yếu vào tình hình thực tế của Mỹ trong

những năm 1950-1960, là thời kỳ Mỹ dẫn đầu thế giới về phát minh sáng chế. Ngày

nay, sản phẩm được phát minh sáng chế ở nhiều nước. Mạng lưới sản xuất quốc tế

ngày càng phức tạp không thể lý giải được nếu chỉ dựa vào các giả thuyết đơn giản

về vòng đời quốc tế của sản phẩm của Vernon. Bản thân Vernon cũng thừa nhận

điều này và cho rằng khi khoảng cách về công nghệ và thu nhập giữa Mỹ và các

nước công nghiệp khác đã được thu hẹp lại thì lý thuyết trên có nhiều hạn chế trong

việc lý giải thương mại và đầu tư quốc tế. Để khắc phục hạn chế của Lý thuyết

Vòng đời quốc tế của sản phẩm của Vernon, một số nhà kinh tế học khác đề xuất

mở rộng các giả thuyết của Vernon bằng cách đưa thêm các chi phí khác ngoài chi

phí lao động vào để lý giải hiện tượng FDI của tất cả các nước phát triển.

2.1.2.2.Lý thuyết chiết trung về sản xuất quốc tế

Lý thuyết chiết trung được Dunning đề xuất từ năm 1977 trên cơ sở kết hợp

các giả thuyết về tổ chức doanh nghiệp, nội bộ hóa và lợi thế địa điểm để lý giải về

đầu tư quốc tế. Theo tác giả nên đầu tư dưới hình thức FDI khi cả ba yếu tố lợi thế

về địa điểm, lợi thế về quyền sở hữu và lợi thế về nội bộ hóa được thỏa mãn. Ba yếu

tố trên được kết hợp trong một mô hình có tên gọi OLI, trong đó O (Ownership

advantages): là lợi thế về quyền sở hữu, L (Location advantages): là lợi thế về địa

điểm và I (Internalization advantages): là lợi thế về nội bộ hóa.

 Lợi thế về quyền sở hữu hay còn gọi là lợi thế riêng của doanh nghiệp

(Firm specific advantages-FSA)

Một doanh nghiệp tiến hành sản xuất và kinh doanh tại nước ngoài phải trả

những chi phí phụ trội (gọi là chi phí hoạt động ở nước ngoài) so với đối thủ cạnh

tranh nội địa ở nước đó. Chi phí phụ trội này có thể là do: (i) sự khác biệt về văn

hóa, luật pháp, thể chế và ngôn ngữ; (ii) thiếu hiểu biết về các điều kiện thị trường

nội địa; và/hoặc (iii) chi phí thông tin liên lạc và hoạt động cao hơn do sự cách biệt

về địa lý. Vì vậy, để có thể tồn tại được ở thị trường nước ngoài, doanh nghiệp phải

tìm cách để có được thu nhập cao hơn hoặc chi phí thấp hơn đối thủ cạnh tranh

nhằm bù đắp lại những bất lợi về chi phí phụ trội đã đề cập ở trên. Muốn làm được

điều này, doanh nghiệp phải sở hữu một hoặc một số lợi thế cạnh tranh đặc biệt gọi

là lợi thế về quyền sở hữu hoặc lợi thế riêng của doanh nghiệp. Chính các lợi thế

không bị chia sẻ với các đối thủ cạnh tranh sẽ giúp các doanh nghiệp thành công

trong việc chinh phục các thị trường nước ngoài. Các lợi thế này (ít ra là một phần)

phải là lợi thế riêng biệt của doanh nghiệp, sẵn sàng chuyển giao trong nội bộ doanh

nghiệp và giữa các nước. Doanh nghiệp sở hữu lợi thế này một cách độc quyền và

có thể khai thác chúng ở nước ngoài và sẽ có thu nhập cận biên cao hơn hoặc chi

phí cận biên thấp hơn so với các đối thủ cạnh tranh. Điều này giúp doanh nghiệp

khắc phục bất lợi thế về chi phí phụ trội khi hoạt động ở nước ngoài, thậm chí

doanh nghiệp còn có thể có thu nhập cao hơn các đối thủ cạnh tranh.

 Lợi thế nội vi hóa

Khi có các lợi thế về quyền sở hữu, doanh nghiệp có thể tăng thu nhập bằng

cách sử dụng các lợi thế này ở nước ngoài. Doanh nghiệp có nhiều cách mở rộng

hoạt động ra nước ngoài từ cách xuất khẩu đơn thuần, hoặc cấp license, nhượng

quyền đến các hình thức FDI như liên doanh hoặc doanh nghiệp 100% vốn nước

ngoài. Mỗi hình thức đem lại những lợi ích và những chi phí riêng cho các MNC và

điều này thay đổi tùy thuộc vào nước chủ đầu tư và nước nhận đầu tư, vào các đối

tác tiềm năng, vào thị trường sản phẩm, vào các rào cản thương mại của chính phủ

hoặc phi chính phủ…

Các hình thức mở rộng hoạt động ra thị trường nước ngoài bao gồm: xuất

khẩu, cấp giấy phép quản lý, nhượng quyền thương mại, liên doanh, doanh nghiệp

100% vốn nước ngoài…Trong đó, xuất khẩu là hình thức mà thị trường giao dịch là

100% bên ngoài (xuất khẩu cho các đối tác không có quan hệ liên kết) với chi phí

quản lý và mức độ kiểm soát của doanh nghiệp đối với hoạt động ở nước ngoài rất

Doanh nghiệp với các lợi thế cạnh tranh

Khai thác các lợi thế cạnh tranh ở nước ngoài

Thay đổi lợi thế cạnh tranh

Sản xuất trong nước xuất khẩu

Sản xuất ở nước ngoài

Hợp đồng cấp giấy phép quản lý

Kiểm soát tài khoản ở nước ngoài

Liên doanh

Sở hữu toàn bộ công ty con ở nước ngoài

Đầu tư mới

Mua lại doanh nghiệp nước ngoài

thấp nhưng chi phí giao dịch rất cao.

Hình 2.1.Các hình thức mở rộng ra thị trường nước ngoài

(Nguồn: Buckley & Casson, 1976)

Việc thiết lập doanh nghiệp thuộc sở hữu 100% của công ty mẹ thì giao dịch là

100% nội bộ, trong đó chi phí quản lý và quyền kiểm soát cao nhưng chi phí giao

dịch thấp. Như vậy, khi các hình thức mở rộng hoạt động ra thị trường nước ngoài

chuyển dịch từ trên xuống dưới, các chi phí giao dịch sẽ giảm đi, chi phí quản lý và

quyền kiểm soát sẽ tăng lên.

MNC sẽ so sánh giữa những điểm lợi và điểm bất lợi của các hình thức trên và

lựa chọn hình thức nào có lợi thế nhất cho mình. Theo các giả thuyết về nội bộ hóa,

FDI sẽ được sử dụng nhằm thay thế các giao dịch trên các thị trường bằng các giao

dịch nội bộ khi các nhà đầu tư thấy các giao dịch nội bộ sẽ ít tốn kém, an toàn và

khả thi hơn các giao dịch trên thị trường bên ngoài. Điều này thường xảy ra do sự

không hoàn hảo của thị trường các yếu tố đầu vào của sản xuất. Sự không hoàn hảo

của thị trường xuất phát từ hai nhóm nguyên nhân chủ yếu, đó là những yếu kém tự

nhiên và những yếu kém về cơ cấu của thị trường.

Những yếu kém tự nhiên của thị trường bắt nguồn từ sự yếu kém hoặc thiếu

các thị trường tư nhân; những yếu kém này nảy sinh một cách tự nhiên trong quá

trình hình thành thị trường. Có nhiều loại không hoàn hảo của thị trường xuất hiện

một cách tự nhiên trong các thị trường bên ngoài. Hai trong số những sự không

hoàn hảo quan trọng nhất đó là sự không hoàn hảo hoặc thiếu một thị trường tri thức

và sự tồn tại các chi phí giao dịch cao trên các thị trường bên ngoài. Các yếu kém

quan trọng khác của thị trường xuất hiện do nguyên nhân rủi ro và tính không chắc

chắn và sự phụ thuộc lẫn nhau giữa cung và cầu. Những yếu kém về cơ cấu thị

trường như: thuế quan, hạn ngạch, các chính sách thuế và các chính sách ưu đãi

khác, hạn chế khả năng tiếp cận của đối tác nước ngoài vào thị trường vốn trong

nước, các chính sách thay thế nhập khẩu (một hình thức của bảo hộ các ngành công

nghiệp non trẻ).

Như vậy, khi thị trường bên ngoài không hoàn hảo, các doanh nghiệp sẽ có

được lợi thế nội vi hóa khi lựa chọn FDI là hình thức xâm nhập thị trường nước