LỜI CAM ĐOAN
Tác giả xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của bản thân dưới sự hướng
dẫn khoa học của PGS.TS. Nguyễn Văn Cương, TS. Nguyễn Long Tuyền. Các kết
quả nghiên cứu và các kết luận trong luận án là trung thực. Việc tham khảo các tài
liệu đã được trích dẫn và ghi nguồn theo đúng quy định.
Tác giả luận án
Nguyễn Văn Cƣờng
1
MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ............................................................................................................................... 2
Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI VÀ TIỀN ĐỀ HÌNH THÀNH HỘI HỌA
VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1925 – 1945 ............................................................................ 17
1.1. Cơ sở lý luận của đề tài ........................................................................ 17
1.2. Tiền đề hình thành hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945 .............. 27
Tiểu kết ........................................................................................................ 45
Chƣơng 2: TIẾP THU VÀ BIẾN ĐỔI TRONG THỂ LOẠI, CHẤT LIỆU VÀ NGÔN
NGỮ CỦA HỘI HỌA VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1925 - 1945 ...................................... 47
2.1. Tiếp thu và biến đổi trong thể loại của hội họa Việt Nam giai đoạn
1925 – 1945 ................................................................................................. 47
2.2. Tiếp thu và biến đổi trong ngôn ngữ của hội họa Việt Nam giai đoạn
1925 - 1945 ................................................................................................. 58
2.3. Tiếp thu và biến đổi trong chất liệu của hội họa Việt Nam giai đoạn
1925 - 1945 ................................................................................................. 69
Tiểu kết ........................................................................................................ 80
Chƣơng 3: SỰ HÌNH THÀNH XU HƢỚNG VÀ ĐẶC ĐIỂM CỦA HỘI HỌA VIỆT
NAM GIAI ĐOẠN 1925 - 1945 ........................................................................................ 82
3.1. Sự hình thành xu hướng của hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 -
1945 ............................................................................................................. 82
3.2. Đặc điểm của hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 – 1945 ..................... 90
Tiểu kết ...................................................................................................... 109
Chƣơng 4: THÀNH TỰU, HẠN CHẾ CỦA HỘI HỌA VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1925-
1945 VÀ BÀI HỌC KINH NGHIỆM CHO MỸ THUẬT VIỆT NAM HIỆN ĐẠI ...... 111
4.1. Thành tựu và hạn chế của hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945 111
4.2. Bài học kinh nghiệm cho mỹ thuật Việt Nam hiện đại ................. 129
Tiểu kết ...................................................................................................... 142
KẾT LUẬN ....................................................................................................................... 144
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NCKH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI
LUẬN ÁN ......................................................................................................................... 148
TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................ 149
PHỤ LỤC ......................................................................................................................... 155
2
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Trên phương diện văn hóa và lịch sử mỹ thuật Việt Nam, hội họa Việt Nam
giai đoạn 1925 - 1945 là giai đoạn tiền đề, là sự khởi đầu cho một trang sử mới, một
hình thức nghệ thuật hội họa mới, trở thành nền tảng cho hội họa Việt Nam hiện đại.
Đây là một giai đoạn hội họa có tính đặc thù, bởi nó bắt đầu hình thành
trong thời kỳ nước ta còn chịu sự đô hộ của thực dân Pháp. Có thể nói, điều tất yếu
trong lĩnh vực văn hóa dù muốn hay không thì quy luật của nó vẫn là có sự cưỡng
bức, giao lưu, đan xen và tiếp biến giữa những nền văn hóa khi nó nằm trong tầm
ảnh hưởng và tác động lẫn nhau. Những biến đổi trong đời sống văn hóa ảnh hưởng
rất lớn đến mọi mặt của đời sống, trong đó có nghệ thuật. Hội họa Việt Nam giai
đoạn 1925 - 1945 chính là minh chứng và cũng là kết quả của sự giao lưu tiếp biến
đó giữa văn hóa Đông - Tây với những thành tựu vô cùng rực rỡ.
Nằm trong hai thập kỷ cuối thời Pháp thuộc với những đặc điểm riêng về chính
trị, kinh tế và xã hội thuộc địa nửa phong kiến, hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945
gắn với một sự kiện mang tính bước ngoặt, đó là sự ra đời của Trường Cao đẳng Mỹ
thuật Đông Dương. Từ đây một thể loại nghệ thuật hội họa thường được gọi là mang
tính “hàn lâm” châu Âu trong thủ pháp diễn tả, trong ngôn ngữ và chất liệu tạo hình đã
được ra đời. Điều này cũng tương đồng với sự ra đời của các thể loại nghệ thuật khác
như: Tân nhạc, Kịch nói, Tiểu thuyết, Thơ mới... ở Việt Nam trong cùng thời kỳ.
Trong lịch sử mỹ thuật truyền thống, chúng ta đã có một nền mỹ thuật Phật
giáo và một nền mỹ nghệ thủ công, tranh, tượng dân gian rất phong phú, mang đậm
bản sắc văn hóa dân tộc, hàm chứa nhiều yếu tố hội hội họa trong đó. Trước năm
1925 dù chúng ta chưa có một loại hình hội họa chính thống, nhưng những họa sỹ
như Lê Văn Miến, Nam Sơn, Trương Văn Thủy, Lương Quang Duyệt, Thang Trần
Phềnh... là những người đã đi đầu khi đem về những kiến thức hội họa đã học từ
phương Tây về Việt Nam. Tuy chỉ là những cố gắng đơn lẻ nhưng cũng đã có những
thành tựu quý giá. Nhưng kể từ năm 1925, chúng ta mới tiếp thu và chịu ảnh hưởng từ
3
hội họa Pháp mạnh mẽ, trực tiếp và đúng nghĩa. Thẩm mỹ truyền thống và thẩm mỹ
phương Tây không những không mâu thuẫn mà còn được dung hòa ngoạn mục trong
những họa sỹ Việt Nam, điều này cần được nghiên cứu và lý giải.
Một lớp họa sỹ giai đoạn 1925 - 1945 được đào tạo bài bản khoa học theo mô
hình mỹ thuật phương Tây, đã mở ra một thời kỳ mới với lối nhìn mới, quan niệm
mới bởi những kiến thức thẩm mỹ hiện đại. Họ đã làm rạng danh cho nền hội họa
Việt Nam đầu thế kỷ 20, bởi đã tạo ra nhiều tác phẩm hội họa đỉnh cao mà không làm
mất đi truyền thống trên nhiều góc độ từ chủ đề, đề tài đến ngôn ngữ và chất liệu thể
hiện trên các tác phẩm. Đó như một di sản văn hóa quý báu của dân tộc.
Hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945 là tiền đề cho nền hội họa Việt
Nam hiện đại, là bước chuyển từ nền mỹ thuật dân gian sang nền mỹ thuật hiện đại
có tính bác học, hàn lâm trong đó có hội họa được ghi dấu ấn đậm nét. Với thế hệ
các họa sỹ tài năng và số lượng tác phẩm xuất sắc mà họ để lại là một bài học lớn
cho sự nghiệp hội họa các giai đoạn tiếp theo ở Việt Nam. Thế hệ các họa sỹ giai
đoạn này như: Tô Ngọc Vân, Nguyễn Phan Chánh, Nguyễn Gia Trí, Nguyễn Đỗ
Cung, Lưu Văn Sìn, Trần Văn Cẩn, Mai Trung Thứ, Lê Thị Lựu, Lê Phổ, Lê Văn
Đệ… xứng đáng là những bậc “Thầy” như tấm gương chiếu rọi cho các thế hệ họa
sỹ kế tiếp trong những ảnh hưởng mạnh mẽ từ các trào lưu nghệ thuật hội họa thế
giới, cho chúng ta những bài học về sáng tạo và về gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc.
Những tác phẩm hội họa trong giai đoạn 1925 - 1945 hàm chứa trong nó
những vấn đề về văn hóa và lịch sử mỹ thuật cần được làm sáng tỏ. Việc đánh giá
đúng cũng như nêu cao vai trò, những đóng góp của các họa sỹ tiền bối và tác phẩm
của họ giai đoạn 1925 - 1945 trong nền hội họa Việt Nam là một điều trân trọng đối
với nhân cách nghệ sỹ và đối với sự sáng tạo.
Nghiên cứu về hội họa giai đoạn 1925 - 1945 từ góc độ văn hóa học để làm
rõ những đóng góp cũng như hạn chế của nó trong lịch sử mỹ thuật Việt Nam hiện
đại là một điều cần thiết.
Với những lý do trên, nghiên cứu sinh chọn Hội họa Việt Nam giai đoạn
1925 – 1945 nhìn từ góc độ văn hóa làm đề tài luận án của mình.
4
2. Tổng quan tình hình nghiên cứu
2.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu về hội họa Việt Nam giai đoạn
1925 -1945
Tuy chưa có một công trình nghiên cứu toàn diện về hội họa Việt Nam
giai đoạn 1925 -1945, nhưng hội họa giai đoạn này đã được đề cập đến trong
nhiều tài liệu, giáo trình lịch sử mỹ thuật, bài báo của các nhà nghiên cứu mỹ
thuật như: Nguyễn Phi Hoanh, Thái Bá Vân, Nguyễn Đỗ Bảo, Lê Quốc Bảo, Lê
Thanh Đức, Nguyễn Hải Yến, Bùi Như Hương, Văn Ngọc, Trịnh Quang Vũ,
Nguyễn Quân, Phan Cẩm Thượng, Trần Thức, Nguyễn Thanh Mai... với những
nghiên cứu về nhiều mặt từ tác giả, tác phẩm, chất liệu, sự kiện, thành tựu của
hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945. Có nhiều cuốn sách, bài báo nghiên
cứu, xem xét những giá trị nghệ thuật hội họa của Việt Nam giai đoạn này như
một hiện tượng văn hóa trong tính đặc thù dân tộc và lịch sử.
Trong cuốn Mỹ thuật Việt Nam [28], Nguyễn Phi Hoanh khẳng định từ năm
1925 nền hội họa nước ta bước vào giai đoạn mới. Ông điểm qua những thành tựu cơ
bản, trong đó nhấn mạnh tới thành công của hai chất liệu lụa và sơn mài. Nguyễn Phi
Hoanh đánh giá hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945 là một giai đoạn rực rỡ, ông
chia các “trường phái” hội họa thời này thành ba xu hướng chính là xu hướng hiện
thực, xu hướng “lãng mạn xu thời” và xu hướng “tân kỳ” và đánh giá từng xu hướng.
Nhìn chung những nhận xét của Nguyễn Phi Hoanh về hội họa giai đoạn 1925 - 1945
là tương đối chân xác, khách quan. Riêng về đánh giá xu hướng “tân kỳ” của ông,
theo nghiên cứu sinh cần xem xét thêm, bởi nghệ thuật thời nào thì việc thử nghiệm
với những điều mới mẻ là hết sức cần thiết.
Phan Cẩm Thượng trong cuốn sách Nghệ thuật ngày thường [79], trong cuốn
sách này tác giả cũng đã đánh giá một số các họa sỹ tiêu biểu, các tác phẩm xuất
sắc, giúp ta thấy nét khái quát về các thành tựu cũng như hạn chế của hội họa Việt
nam giai đoạn 1925 - 1945.
Trong tham luận Sự phát triển của hội họa Việt Nam thế kỷ 20 [32], Nguyễn
Thanh Mai cho rằng hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945 đã có những bước