Luận án Tiến sĩ Văn hoá học: Giá trị đạo đức trong kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH

LÊ TRUNG KIÊN

GIÁ TRỊ ĐẠO ĐỨC TRONG KINH TẠNG

PHẬT GIÁO NGUYÊN THỦY VĂN HỆ PÀLI

LUẬN ÁN TIẾN SĨ

NGÀNH: VĂN HÓA HỌC

HÀ NỘI - 2020

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH

LÊ TRUNG KIÊN

GIÁ TRỊ ĐẠO ĐỨC TRONG KINH TẠNG

PHẬT GIÁO NGUYÊN THỦY VĂN HỆ PÀLI

LUẬN ÁN TIẾN SĨ

NGÀNH: VĂN HÓA HỌC

MÃ SỐ: 9229040

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:

1. PGS.TS. Nguyễn Duy Bắc

2. PGS.TS. Nguyễn Thanh Xuân

HÀ NỘI - 2020

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi.

Các số liệu, kết quả trong Luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ

ràng và được trích dẫn đầy đủ theo quy định. Nghiên cứu sinh

chịu trách nhiệm về những lời cam đoan trên là đúng sự thật.

Tác giả

Lê Trung Kiên

MỤC LỤC

Trang MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ LÝ LUẬN .......... 15 1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài ......... 15 1.2. Một số vấn đề rút ra và hướng nghiên cứu tiếp ................................ 32 1.3. Lý thuyết nghiên cứu và một số khái niệm thao tác ......................... 35

Chƣơng 2: PHẬT GIÁO NGUYÊN THỦY VÀ KINH TẠNG PHẬT

GIÁO NGUYÊN THỦY VĂN HỆ PÀLI .................................... 55 2.1. Lược sử Phật giáo và Phật giáo Nguyên thủy ................................... 55 2.2. Kinh tạng Phật giáo và kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ

Pàli ............................................................................................................. 66 2.3. Sự du nhập của Phật giáo vào Việt Nam ........................................... 80

Chƣơng 3: GIÁ TRỊ ĐẠO ĐỨC VÀ ĐẶC ĐIỂM GIÁ TRỊ ĐẠO ĐỨC TRONG KINH TẠNG PHẬT GIÁO NGUYÊN THỦY VĂN HỆ PÀLI ................................................................... 86

3.1. Những biểu hiện của giá trị đạo đức trong kinh tạng Phật giáo

Nguyên thủy văn hệ Pàli qua những phạm trù phổ quát ................. 86 3.2. Những biểu hiện của giá trị đạo đức cá nhân .................................... 92 3.3. Những biểu hiện giá trị đạo đức trong quan hệ xã hội ................... 101 3.4. Biểu hiện giá trị đạo đức trong mối quan hệ giữa người với vật ........ 116 3.5. Một số đánh giá và đặc điểm của giáo trị đạo đức trong kinh

tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli ........................................ 121

Chƣơng 4: BÀN LUẬN VỀ SỰ TỒN TẠI CỦA GIÁ TRỊ ĐẠO ĐỨC TRONG KINH TẠNG PHẬT GIÁO NGUYÊN THỦY VĂN HỆ PÀLI TRONG ĐỜI SỐNG HIỆN NAY ................... 129

4.1. Những giá trị đạo đức hiện tồn và những biểu hiện giá trị đạo

đức đã được tiếp biến ..................................................................... 129

4.2. Ảnh hưởng của giá trị đạo đức trong kinh tạng Phật giáo

Nguyên thủy văn hệ Pàli với đời sống hiện nay ............................ 142

4.3. Một số yếu tố tác động đến việc phát huy giá trị đạo đức trong kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli trong đời sống hiện nay ....................................................................................... 151 KẾT LUẬN ....................................................................................................... 158 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ ĐÃ ĐƢỢC CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ...................... 161 TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................. 162 PHỤ LỤC ......................................................................................................... 172

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

BCH Ban chấp hành :

CMĐĐ Chuẩn mực đạo đức :

CTQGHGM Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh :

ĐĐPG Đạo đức Phật giáo :

ĐĐTG Đạo đức tôn giáo

ĐĐXH Đạo đức xã hội :

ĐHKHXHNV Đại học Khoa học Xã hội Nhân văn :

Đại học Quốc gia Hà Nội ĐHQGHN :

Giáo dục GD :

Giáo hội Phật giáo Việt Nam GHPGVN :

GTĐĐ Giá trị đạo đức :

GTVH Giá trị văn hóa :

KH Khoa học :

KTKĐ Kết tập kinh điển :

Nxb Nhà xuất bản :

PG Phật giáo :

TNTG Tín ngưỡng tôn giáo :

TW Trung ương :

VH Văn hóa :

VHĐĐ Văn hóa đạo đức :

VHPG Văn hóa Phật giáo :

VHTG Văn hóa tôn giáo :

VN Việt Nam :

XH Xã hội :

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài Phật giáo là tôn giáo (TG) có số lượng tín đồ đông đảo nhất trong số

các tôn giáo ở Việt Nam. Tính đến tháng 12/2019, chỉ tính riêng số liệu thống kê của Giáo hội Phật giáo Việt Nam - tổ chức tôn giáo hợp pháp được Nhà

nước công nhận, có 53 nghìn tăng ni; 18 nghìn cơ sở thờ tự; 14 triệu tín đồ [4]. Trải qua gần hai ngàn năm tồn tại và phát triển, Phật giáo có ảnh hưởng

sâu đậm trong đời sống văn hóa (VH), tinh thần của người Việt Nam. Không chỉ tạo nên các thiết chế văn hóa như cơ sở thờ tự, hoạt động tu học, phát triển

giáo lý, hoằng truyền chính pháp..., mà giá trị văn hóa (GTVH), đạo đức Phật giáo còn tác động rất lớn đến việc hình thành nên đạo đức xã hội.

Nghiên cứu sinh tìm hiểu đề tài “Giá trị đạo đức trong kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli” với những cơ sở lý luận và thực tiễn cụ

thể như sau.

Về mặt lý luận

Ở Việt Nam, qua việc nhìn nhận vai trò xã hội và thực tế đóng góp của tôn giáo nói chung, đặc biệt là Phật giáo với đất nước và dân tộc, Đảng ta đã

có cái nhìn đổi mới, cởi mở đối với tôn giáo. Nghị quyết Trung ương 5 khoá VIII (1998) của Đảng về xây dựng và phát triển nền văn hoá Việt Nam tiên

tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, trong đó xác định xây dựng tư tưởng, đạo đức là nhiệm vụ trọng tâm, vừa cấp bách, vừa cơ bản, thường xuyên và lâu dài của

sự nghiệp văn hóa. Nghị quyết cũng xác định phát huy các di sản văn hóa, các

giá trị tích cực của VH, đạo đức tôn giáo (ĐĐTG), thực hiện chính sách văn hóa đối với tôn giáo để xây dựng con người và phát triển văn hóa đất nước.

Văn kiện Đại hội X (2006), đại hội XII (2016) và Nghị quyết số 33-NQ/TU của Ban chấp hành Trung ương khóa XI về xây dựng phát triển văn hóa, con

người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước đã khẳng định “Phát huy những GTVH, đạo đức tốt đẹp của các tôn giáo”. Đảng, Nhà nước luôn quan

tâm và động viên, giúp đỡ đồng bào theo đạo và các chức sắc tôn giáo sống “tốt đời, đẹp đạo”. Để bổ sung cơ sở thực tiễn và lý luận cho những quan

điểm, chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước Việt Nam từ đó phát huy những GTVH, đạo đức tốt đẹp trong các tổ chức tôn giáo ở Việt Nam nói

chung và Phật giáo nói riêng, chúng ta cần nghiên cứu, đánh giá đúng những giá trị đạo đức (GTĐĐ) của tôn giáo và vai trò của nó đối với việc xây dựng

con người và phát triển nền văn hoá của dân tộc.

Trên phương diện lý luận, rất cần làm rõ những nhận thức về giá trị

đạo đức Phật giáo. Thích Ca là người được cho là đã hoàn thành con đường

tu tập, với những chuẩn mực đạo đức, làm mô phạm và mẫu mực cho xã

hội. Xã hội từ Đông sang Tây đã tu tập và thực hành theo giáo lý mang giá

trị đạo đức của Phật giáo. Đại Hội đồng LHQ đã xem Phật giáo là một tôn

giáo hòa bình với những giá trị văn hóa, đạo đức phổ quát cho toàn nhân loại.

Lễ Vesak là ngày lễ hội văn hoá tôn giáo thế giới được LHQ tổ chức hàng

năm với mục đích ca ngợi tinh thần, văn hóa, đạo đức của Phật giáo trong xã

hội. Trong các kỳ tổ chức Vesak, các hội thảo về đạo đức Phật giáo thường

được nghiên cứu dưới góc nhìn đạo đức học hay những ứng dụng của đạo đức

Phật giáo vào giải quyết những thực trạng của đạo đức xã hội. LHQ đánh giá

cao về vai trò của Phật giáo trong đời sống văn hóa xã hội, trong đó có giá trị

đạo đức Phật giáo. Vậy giá trị đạo đức được thể hiện trong giáo lý, kinh

điển Phật giáo đó cụ thể là gì, có ý nghĩa như thế nào trong việc hình thành

đạo đức xã hội. Điều này cần thiết được nghiên cứu.

Về mặt thực tiễn

Trên thế giới, xung đột sắc tộc, tôn giáo thường xuyên sảy ra. Tuy

nhiên, không có xung đột liên quan đến Phật giáo. Người ta đi tìm những

nguyên nhân được cho là nằm trong giáo lý nhân văn của Phật giáo, và ở đó,

giá trị đạo đức trong kinh điển Phật giáo lại càng được quan tâm.

Trong xã hội Việt Nam gần đây, dư luận xã hội và hệ thống truyền

thông đại chúng đang nóng lên và lan truyền những thông tin liên quan đến

việc thực hành Phật giáo tại các cơ sở thờ tự có biểu hiện xa dời giáo lý, đi

ngược lại các giá trị, những chuẩn mực của đạo đức tôn giáo và chuẩn mực

đạo đức xã hội. Một bộ phận chức sắc Phật giáo thì bê trễ giới luật, thực hiện

mê tín dị đoan, trục lợi, cơ hội, lợi ích nhóm, tham quyền cố vị, mâu thuẫn,

mất đoàn kết. Báo chí đã phản ánh những vụ việc như: vụ việc mặc cả để

dâng sao giải hạn; bán bùa cầu an; cao điểm hơn là vụ cúng vong, gọi vong,

trục vong để chữa bệnh; hay nổi cộm là vụ việc “gạ tình” nữ phóng viên của

một vị tu hành... ở một số ngôi chùa, làm cho tín đồ, Phật tử, những người có

thiện cảm vốn xưa nay đề cao giá trị đạo đức Phật giáo nay suy giảm niềm tin.

Do đó, việc truy tìm về cội gốc những chuẩn mực, quy tắc, giá trị đạo đức

Phật giáo trong kho tàng kinh tạng Nguyên thủy là điều cần thiết để lý giải và

định hướng cho những người tin theo và cộng đồng xã hội.

Chúng ta có thể bắt gặp ở đâu đó những công trình đề cập đến đạo

đức Phật giáo, vai trò của đạo đức Phật giáo hay những ảnh hưởng của đạo

đức Phật giáo với xã hội. Tuy nhiên, các tác giả cơ bản căn cứ giáo lý của

các hệ phái, tông phái Phật giáo nhất định, hoặc chủ yếu căn cứ vào Luật

tạng - giới luật (chỉ áp dụng cho người xuất gia) sẽ thiếu tính toàn diện. Vì

vậy, việc nhìn nhận một cách tổng quan để hoàn thiện lý luận về giá trị đạo

đức Phật giáo trên cơ sở khảo cứu toàn bộ Kinh tạng Phật giáo Nguyên

thủy văn hệ Pàli là việc làm cần thiết.

Bên cạnh đó, để đáp ứng yêu cầu nâng cao nguồn nhân lực phục vụ

công tác quản lý, nghiên cứu, giảng dạy cấp đại học và sau đại học về tôn

giáo, văn hóa và những ngành liên quan đến tôn giáo, các cơ sở đào tạo thực

hiện đào tạo hệ đại học và sau đại học về chuyên ngành tôn giáo học được

thành lập ngày càng nhiều, đòi hỏi cần có những nghiên cứu cơ bản, đặc biệt

là những công trình nghiên cứu sâu sắc, toàn diện về tôn giáo nói chung và

Phật giáo nói riêng. Nhưng thực tế công tác nghiên cứu, học thuật chưa đáp

ứng được yêu cầu đặt ra.

Vì vậy, việc khảo cứu tổng thể về kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy

văn hệ Pàli làm cơ sở về lý luận và thực tiễn cho việc hoạch định chủ

trương, chính sách của Đảng, Nhà nước về tôn giáo, về văn hóa đồng thời

làm tư liệu cho việc tham khảo, nghiên cứu, giảng dạy và học tập về tôn

giáo học, về công tác quản lý nhà nước đối với Phật giáo nói riêng và tôn

giáo nói chung, đồng thời tìm hiểu và phát huy những giá trị của nó trong

đời sống xã hội nhằm xây dựng con người và phát triển văn hóa Việt Nam

là việc làm cần thiết.

Vì những lí do đó, nghiên cứu sinh lựa chọn vấn đề Giá trị đạo đức

trong kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli làm đề tài nghiên cứu

cho luận án tiến sỹ chuyên ngành Văn hóa học của mình.

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

2.1. Mục đích nghiên cứu

Thực hiện nghiên cứu đề tài Giá trị đạo đức trong kinh tạng Phật

giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli, chúng tôi nhằm tới mục đích nhận diện giá trị

đạo đức Phật giáo và khẳng định giá trị đạo đức Phật giáo trong đời sống xã

hội Việt Nam.

2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Để cụ thể hóa được mục đích trên, chúng tôi xác định một số nhiệm vụ

cơ bản phải thực hiện trong quá trình nghiên cứu đề tài là:

- Làm rõ một số vấn đề lý luận về giá trị và giá trị đạo đức Phật giáo.

- Khái quát lịch sử Phật giáo, Phật giáo Nguyên thủy và kinh tạng Phật

giáo Nguyên thủy.

- Nhận diện giá trị đạo đức và chỉ ra đặc điểm giá trị đạo đức trong kinh

tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli.

- Bàn luận để làm rõ hơn về sự hiện tồn, tiếp biến của giá trị đạo đức

trong kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli trong đời sống hiện nay.

3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

- Đối tượng nghiên cứu: là giá trị đạo đức trong kinh tạng Phật giáo

Nguyên thủy văn hệ Pàli.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

- Phạm vi khách thể: là kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli,

đã được dịch sang tiếng Việt và xuất bản với năm bộ kinh Nikàya, gồm 24

tập, do Viện Nghiên cứu Phật học Việt Nam thuộc Giáo hội Phật giáo Việt

Nam thực hiện. Năm bộ kinh cụ thể là: Kinh trường bộ (tập 1, tập 2); Kinh

Trung bộ (tập 1, tập 2, tập 3); Kinh Tương ưng bộ (tập 1, tập 2, tập 3, tập 4,

tập 5); Kinh Tăng chi bộ (tập 1, tập 2, tập 3, tập 4); Kinh Tiểu bộ (tập 1, tập 2,

tập 3, tập 4, tập 5, tập 6, tập 7, tập 8, tập 9, tập 10).

- Phạm vi thời gian: tập trung vào thời gian từ 1991(khi tập đầu tiên

trong kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli được Giáo hội Phật giáo

Việt Nam phát hành) đến nay (2020).

Tuy nhiên, luận án nghiên cứu và đề cập đến lịch sử Phật giáo trên thế

giới và ở Việt Nam, trong đó có bối cảnh ra đời của Phật giáo tại Ấn Độ, vì

vậy, thời gian khởi điểm được đề cập trong luận án, về mặt lịch sử sẽ là từ

khoảng năm 600 TCN, khi Thích Ca - người khai sáng Phật giáo sinh ra. Luận

án cũng nghiên cứu những ảnh hưởng của giá trị đạo đức Phật giáo với xã hội

Việt Nam hiện nay, nên điểm cuối thời gian được nêu trong luận án sẽ là mốc

thời điểm hiện tại, 2020.

- Phạm vi không gian: xã hội Việt Nam.

4. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án

- Ý nghĩa lý luận của luận án

Về mặt lý luận, luận án sẽ làm rõ khái niệm giá trị đạo đức Phật giáo

và nhận diện giá trị đạo đức trong kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ

Pàli để góp làm hoàn thiện lý luận ngành văn hóa học khi nghiên cứu về tôn

giáo như một đối tượng của văn hóa học. Từ đó, luận án sẽ nghiên cứu để làm

rõ những đặc điểm, sự tồn tại và tiếp biến của giá trị đạo đức Phật giáo trong

kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli với đạo đức xã hội, đồng thời

làm rõ hơn sự ảnh hưởng của giá trị đạo đức Phật giáo trong việc hình thành,

vận hành của đạo đức xã hội Việt Nam hiện nay. Kết quả những nghiên cứu

này sẽ bổ sung làm vững chắc hơn những cơ sở lý luận cho những nhận định

mang tính khái quát trong các văn kiện của Đảng Cộng sản Việt Nam về

những giá trị đạo đức, văn hóa tốt đẹp của tôn giáo để nhân rộng và phát huy

nó như một nguồn lực tôn giáo trong đời sống xã hội.

Ở một mức độ nhất định, luận án mong muốn góp phần cung cấp một

số luận cứ khoa học để tham khảo trong việc hoạch định đường lối, chủ

trương, chính sách của Đảng và Nhà nước đối với văn hóa và tôn giáo.

- Ý nghĩa thực tiễn của luận án

Luận án là công trình khoa học có thể làm tài liệu tham khảo phục vụ

việc nghiên cứu, giảng dạy về văn hóa nói chung; về văn hóa tôn giáo và đạo

đức tôn giáo nói riêng.

Luận án cũng có thể được dùng làm cơ sở bước đầu cho Giáo hội Phật

giáo Việt Nam tham khảo để nhận diện, khắc phục và điều chỉnh những lệch

chuẩn đạo đức, sự tha hóa, xa dời giáo lý, đi ngược lại các giá trị, chuẩn mực đạo

đức tôn giáo trong một bộ phận tăng ni, tín đồ Phật giáo Việt Nam hiện nay.

5. Cách tiếp cận, cơ sở phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu

5.1. Cách tiếp cận

* Tiếp cận Văn hóa học

Dưới cách tiếp cận này, Phật giáo với tư cách là một thực thể xã hội, là

chủ thể của văn hóa. Phật giáo được nhìn nhận là một tập hợp xã hội bao gồm

những con người có cùng niềm tin, là một tổ chức với cơ cấu chặt chẽ về mặt

giáo hội, có những quy định cụ thể về mặt hoạt động, trong đó các thành viên

tự mình thụ nhận và thực hành giáo lý do chính họ đề ra và phát triển giáo lý

ấy để phục vụ lý tưởng của chính Phật giáo. Đến lượt nó, Phật giáo lại trở

thành văn hóa, với tư cách là kết quả của năng lực người. Phật giáo bao hàm

trong mình những giá trị văn hóa về nhận thức, tư tưởng, luân lý, đạo đức, lối

sống, kiến trúc, điêu khắc, nghi lễ, nghệ thuật âm nhạc, v.v., Đến đây nó lại

tác động trở lại, quy định, chi phối, điều chỉnh chính chủ thể sinh ra nó và

cộng đồng xã hội trong một mối liên hệ chặt chẽ và đa chiều. Chính dưới góc

nhìn này, tôn giáo, với ý nghĩa tổng thể nhất của nó, trở thành đối tượng

nghiên cứu của văn hóa học.

Cách tiếp cận văn hóa học này còn chỉ ra rằng, tất cả những nỗ lực cố

gắng thể hiện năng lực người của tôn giáo, từ cố gắng xây dựng giải thích

nguyên nhân tạo thành, sự vận hành, quy luật chi phối tự nhiên, xã hội, tư duy

con người, đến những quan điểm về đạo đức luận, giáo dục luận... đều được

cộng đồng Phật giáo và xã hội thừa nhận, đánh giá, đề cao với thái độ coi đó

là các chuẩn mực, từ đó thúc đẩy cộng đồng cố gắng thực hành theo. Với ý

nghĩa đó, chúng đã mang những giá trị cụ thể.

Với cách tiếp cận văn hóa học, giáo lý Phật giáo, mà tập trung nhất là

những luân lý, quy phạm, đạo đức và các chuẩn mực, mang trong mình những

giá trị văn hóa. Và chính nó, với tên gọi là giá trị đạo đức Phật giáo, biểu hiện

cụ thể của GTVH, lại trở thành bộ quy chiếu, cơ sở đánh giá các ý nghĩ (tâm

lý), lời nói, và việc làm (hành vi) với tiêu chuẩn của giá trị đạo đức. Phật giáo,

với giáo lý của mình mang đến trong văn hóa những giá trị đạo đức, lại trở

thành hệ quy chiếu của đạo đức cộng đồng và đạo đức xã hội. Ở đó, những

tiếp biến về giá trị đạo đức sẽ xảy ra, một mặt làm cho toàn xã hội được lan

tỏa các giá trị của văn hóa đạo đức Phật giáo, mặt khác, chính Phật giáo sẽ

tiếp thu giá trị văn hóa đạo đức xã hội làm phong phú thêm, hoàn thiện thêm

văn hóa đạo đức Phật giáo.

Vì là luận án thuộc mã ngành văn hóa học, với đề tài “Giá trị đạo đức

trong kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hê Pàli” nên luận án đương nhiên sẽ

sử dụng cách tiếp cận văn hóa học trong suốt quá trình nghiên cứu.

* Cách tiếp cận liên ngành

Đối tượng của văn hóa học cũng có thể là đối tượng của nhiều ngành

khoa học khác. Bên cạnh đó, văn hóa không phải tồn tại tĩnh lặng, bất động và

riêng biệt mà nó luôn vận động trong không gian, thời gian với các chủ thể,

khách thể khác biệt. Vì vậy, nghiên cứu sinh áp dụng cách tiếp cận liên ngành

trong nghiên cứu đề tài này, chúng tôi sẽ đi tìm hiểu sự hình thành, biểu hiện,

đặc điểm, sự tồn tại và ảnh hưởng của giá trị đạo đức Phật giáo đối với đạo

đức xã hội Việt Nam hiện nay.

Chúng tôi áp dụng cách tiếp cận liên ngành trong nghiên cứu vấn đề cụ

thể đạo đức Phật giáo, đó là chúng tôi áp dụng phương pháp, lý thuyết và kết

quả quá trình nghiên cứu của Đạo đức học, Tôn giáo học, Xã hội học văn hóa

vào nghiên cứu văn hóa học với vấn đề nghiên cứu cụ thể là giá trị văn hóa

đạo đức trong kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli.

* Cách tiếp cận văn bản học

Luận án vận dụng cách tiếp cận này để nghiên cứu, xử lý 24 tập của

năm bộ kinh Nikàya với quan điểm và cách vận dụng của luận án như sau:

Văn bản (ở đây chỉ năm bộ kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy) là dạng

thức tồn tại độc lập, hoàn thiện và duy nhất của tác phẩm, trong đó nội dung

được thể hiện qua ngôn ngữ của tác giả. Nó là dạng thức văn bản đơn nghĩa,

thống nhất, cụ thể, được ra đời trong một bối cảnh lịch sử.

Khi áp dụng cách tiếp cận văn bản học vào nghiên cứu vấn đề, chúng

tôi đã lựa chọn và đánh giá cao tính chỉnh thể, toàn vẹn và xác định của năm

bộ Nikàya với 24 tập sách của tạng kinh Phật giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli.

Luận án coi đây là bằng cứ đầu tiên và quan trọng nhất trong suốt quá trình

tìm hiểu, nghiên cứu, phân tích, tổng hợp về những biểu hiện của giá trị đạo

đức Phật giáo. Đương nhiên, bên ngoài nó - 24 tập sách, hay liên hệ với nó,

còn có tự nhiên, xã hội, và những yếu tố liên quan đến tác giả, hoàn cảnh lịch sử,

chúng tôi coi đây là bối cảnh của văn bản, sẽ tác động trực tiếp đến nội dung văn

bản. Khi tiếp cận nội dung văn bản luận án sẽ đặc biệt lưu ý phương diện này.

Bên cạnh đó, chúng tôi cũng cho rằng, ngôn từ, hình thức của tác phẩm, các

hình ảnh ẩn dụ, so sánh… là yếu tố bên ngoài nhưng là phương thức quan trọng

và trực tiếp nhất biểu hiện ý nghĩa bên trong, nội dung chính và là thông điệp của

tác giả muốn chuyển tải. Luận án sẽ cố gắng để tìm ra hạt nhân bên trong của

những thông tin ngôn ngữ, hình ảnh, bố cục để chỉ ra được những nội dung, cái

hàm ẩn bên trong về những biểu hiện của giá trị đạo đức Phật giáo và những giá

trị của nó sẽ tác động đến người đọc, người thực hành như thế nào. Đây sẽ là

cách tiếp cận chủ đạo mà luận án áp dụng trong quá trình nghiên cứu đề tài.

Ngoài ra, luận án còn sử dụng cách tiếp cận đa ngành trong nghiên cứu

đề tài luận án.

5.2. Cơ sở phương pháp luận

* Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về văn hóa.

Các nhà lý luận mác - xít khi trình bày về bản chất của văn hóa thường

dựa vào quan điểm của C. Mác và Ph.Ăngghen nói về các lực lương bản chất

người. Các ông cũng đã phân tích tính chất xã hội của các lực lượng bản chất

người. Đây không phải là lực lượng bẩm sinh xuất hiện một cách tự nhiên mà

chúng sinh ra và biến đổi do tác động của các quan hệ xã hội, do trình độ phát

triển của văn hóa. Các lực lượng bản chất người ấy được khách thể hóa thông

qua hoạt động thích ứng và cải tạo thế giới của con người. Quan điểm mác -

xít cho rằng, nguồn gốc của văn hóa là lao động sáng tạo. Khi bàn về tính chất

của văn hóa, chủ nghĩa Mác - Lênin cho rằng, văn hóa là phương thức sản xuất

tinh thần, nó phản ánh và chịu sự quy định của sản xuất vật chất. Và các ông

thống nhất cho rằng, văn hóa không từ trên trời rơi xuống, hay ngẫu nhiên xuất

hiện, văn hóa do quần chúng nhân dân sáng tạo nên. Các ông cho rằng, khi

những yếu tố văn hóa phản ánh hiện thực khách quan và hướng đến sự tiến bộ xã

hội thì chúng là tài sản của toàn dân, mang tính nhân loại phổ biến, bất kể nó do

giai cấp nào tạo ra. Văn hóa là giá trị, giá trị chính là văn hóa. Về chức năng của

văn hóa, các nhà mác - xít cho rằng văn hóa có chức năng giáo dục, chức năng

nhận thức, chức năng thẩm mỹ, chức năng dự báo [10, tr.1 -20].

Quan điểm Mác - Lênin cho rằng, giá trị văn hóa thông qua đánh giá

mà có, tuy nhiên, đánh giá không tạo nên giá trị. Nội dung khách quan giá trị

do lao động đã được kết tinh và đã được xã hội hóa quy định. Giá trị văn hóa

có tính quy định về mặt lịch sử. Có những giá trị lâu bền, có giá trị một thời

và có các giá trị muôn thủa [77, tr.70-71].

Dưới phương pháp luận Mác - Lênin về văn hóa, Đảng Cộng sản Việt

Nam xác định: Văn hóa là nền tảng tinh thần, là động lực và mục tiêu của sự

phát triển kinh tế xã hội. Hội nghị lần thứ năm BCH TW Đảng khóa VIII về

xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiến tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, nêu rõ:

“Khuyến khích ý tưởng công bằng, bác ái, hướng thiện... trong các tôn giáo”

[60, tr.67]. Như vậy, Đảng đã nhận định tính tích cực của tôn giáo, trong tôn

giáo có những giá trị văn hóa, đạo đức tốt đẹp và khẳng định cần khuyến

khích, cần khai thác, phát huy các giá trị đó nhiều hơn nữa để góp phần xây

dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.

* Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về tôn giáo

Tôn giáo là một hình thức xã hội xuất hiện rất sớm trong lịch sử nhân

loại. Về nguồn gốc tôn giáo, đa số các quan điểm đều cho rằng tôn giáo ra đời

khi trình độ nhận thức và khả năng hoạt động thực tiễn của con người đều rất

thấp. Thời sơ khai, tôn giáo thể hiện sự yếu đuối, sợ hãi, bất lực của con

người trước các lực lượng của tự nhiên và xã hội dẫn đến thần thánh hóa

chúng và tôn thờ chúng. Ph. Ăngghen cho rằng “tất cả mọi tôn giáo chẳng qua

chỉ là sự phản ánh hư ảo - vào trong đầu óc của con người - của những lực

lượng bên ngoài chi phối cuộc sống hàng ngày của họ; chỉ là sự phản ánh

trong đó những lực lượng ở trần thế đã mang hình thức những lực lượng siêu

trần thế” [12, tr.437]. Cũng trên lập trường duy vật vô thần, C.Mác đã nêu ra

quan điểm nổi tiếng khi bàn về cơ sở xã hội của sự hình thành tôn giáo và vai

trò xã hội của nó, khi cho rằng sự nghèo nàn của tôn giáo vừa biểu hiện sự

nghèo nàn của hiện thực ấy. Và khi chỉ ra những hạn chế của tôn giáo cũng như

xác định vai trò của nhà nước cách mạng, C.Mác cho rằng: “Tôn giáo là thuốc

phiện của nhân dân”. Vì vậy, việc xóa bỏ tôn giáo trong lòng xã hội mới là cần

thiết và xóa bỏ tôn giáo, với tư cách là xóa bỏ hạnh phúc ảo tưởng của nhân

dân là yêu cầu thực hiện hạnh phúc thực sự của nhân dân [12, tr. 569-570].

C.Mác và Ph.Ăngghen cho rằng, tôn giáo không có lịch sử riêng của

mình, không có bản chất đặc biệt và nôi dung đặc biệt nằm ngoài thế giới.

Tôn giáo phát triển trong bối cảnh lịch sử xã hội; sự tiến hóa của tôn giáo diễn

ra tùy thuộc vào sự phát triển của sản xuất xã hội, của hệ thống quan hệ xã

hội. Trong tôn giáo, con người biến thế giới kinh nghiệm của mình thành một

bản chất tưởng tượng, hay một thế giới lý tưởng, đứng đối lập với nó như một

thế giới xa lạ nhưng đầy hoàn mỹ [117, tr.21].

Như vậy, dưới góc nhìn của chủ nghĩa Mác - Lênin, tôn giáo là một

trong những hình thái ý thức của xã hội, ra đời sớm, phát triển cùng xã hội

loài người, phát sinh và phát triển trên nền tảng của hiện thực xã hội và

phản ánh, theo cách riêng của tôn giáo, về những thực tại xã hội. Tôn giáo

là một phạm trù lịch sử. Các nhà mác - xít cũng cho rằng, dù dưới dạng

thức ảo vọng hay tinh thần lý tưởng, tôn giáo vẫn có giá trị xoa dịu tin

thần của con người, và trong tôn giáo, những thực tại không như mong

ước sẽ được hiện thực hóa trong các lý tưởng tôn giáo một cách đẹp đẽ,

hoàn mỹ. Đó là các lý tưởng tôn giáo, trong đó có lý tưởng về đạo đức xã

hội. Chủ tịch Hồ Chí Minh, lãnh tụ Đảng Cộng sản Việt Nam, kế thừa và

phát triển tinh thần ấy của chủ nghĩa Mác - Lênin về tôn giáo, Người cho

rằng, các tôn giáo đều có chung một tinh thần nhân văn, đó là lòng nhân

ái và đạo đức cao cả [97, tr.272].

Kế thừa và phát triển thêm một bước quan điểm của chủ nghĩa Mác -

Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh về tôn giáo, Đảng Cộng sản Việt Nam đã thể

hiện sự đổi mới nhận thức về tôn giáo và nêu rõ trong Nghị quyết của Đảng,

rằng tôn giáo còn tồn tại lâu dài trong quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở

Việt Nam, Đảng cũng xác định “mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công

bằng, dân chủ, văn minh” là điểm tương đồng giữa tôn giáo và chủ nghĩa xã

hội, từ đó Đảng Cộng sản Việt Nam định hướng cần “phát huy những giá trị

văn hóa, đạo đức tốt đẹp của các tôn giáo trong công cuộc xây dựng xã hội

mới” [61, tr. 50-55].

Chúng ta có thể thấy, chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh

đều cho rằng, tôn giáo tồn tại trong xã hội, và chính tôn giáo là một phản ánh của

tồn tại xã hội, tôn giáo sinh ra trong xã hội và tôn giáo chứa đựng những mong

ước, lý tưởng của con người về một xã hội, một cõi sống mà ở đó chính

quyền, xã hội, người dân đều tốt đẹp. Những lý tưởng tốt đẹp ấy của các tôn

giáo được cụ thể hóa trong giáo lý, tín điều của mỗi tôn giáo một cách khác

nhau, nhưng nó đều mang trong mình một điều chung tốt đẹp, đó là những giá

trị về chân - thiện - mỹ.

* Quan điểm phi mác - xít về tôn giáo

Với quan điểm thực thể tôn giáo, Emile Durkheim và Resgis Debray cho

rằng, tôn giáo là một thực thể xã hội và thiết chế xã hội có vai trò chức năng

trong chỉnh thể của xã hội. Tự thân tôn giáo thực hiện những chức năng khác

nhau trong xã hội. Bản thân tôn giáo bao chứa và sản sinh ra các biểu hiện của

văn hóa, của tinh thần. Giá trị đạo đức là một sản phẩm được sinh ra và lưu

trữ trong kho tàng tôn giáo. Như vậy, khi tiếp cập quan điểm này, luận án sẽ

nghiên cứu những chức năng, vai trò của tôn giáo trong đời sống xã hội, nhất

là chức năng văn hóa, chức năng thúc đẩy và hình thành đạo đức xã hội của

tôn giáo (Nội dung này NCS sẽ trình bày rõ hơn trong phần lý thuyết thực thể

tôn giáo ở chương 1).

5.3. Phương pháp nghiên cứu

- Phương pháp thống kê - so sánh - đối chiếu:

Trên cơ sở cứ liệu là 24 cuốn sách kinh Phật giáo Nguyên thủy văn hệ

Pàli, luận án sẽ lần lượt tiếp cận kỹ càng, chi tiết nội dung từng trang sách để

chỉ ra những biểu hiện của giá trị đạo đức Phật giáo và thống kê những biểu

hiện giá trị đạo đức đó theo từng chủ đề, từng nhóm tác động, hay các nhóm

quan hệ xã hội mà ở đó nội dung đạo đức Phật giáo được biểu hiện. Mục tiêu

của phương pháp này là để tìm tòi, nhận diện và tạo dựng một “bức tranh”

tổng quát về những biểu hiện của giá trị đạo đức Phật giáo trong kinh tạng

Pàli. Phương pháp này sẽ được nghiên cứu sinh áp dụng để xử lý thô, hay

chính là bước xử lý tư liệu. Trên cơ sở kết quả của việc áp dụng phương pháp

này tác giả sẽ tiến thành tiếp những bước nghiên cứu tiếp theo.

- Phương pháp phân tích - tổng hợp:

Trên cơ sở những kết quả của việc áp dụng phương pháp thống kê - so

sánh như nói ở trên, chúng tôi sẽ đi phân tích, đánh giá để chỉ ra những đặc

điểm và khái quát hóa, tổng hợp thành những biểu hiện của giá trị đạo đức

trong tạng kinh của Phật giáo thành những giá trị đạo đức và chỉ ra sự hiện tồn

và tiếp biến cũng như ảnh hưởng của nó trong việc tác động, hình thành, chi

phối sự tồn tại và vận động của đạo đức xã hội nhằm xây dựng con người và

phát triển văn hóa Việt Nam.

- Phương pháp chuyên gia

Phương pháp này được áp dụng để phỏng vấn các chuyên gia nghiên

cứu về tôn giáo học, văn hóa, di sản văn hóa và nhà quản lý tôn giáo, để bổ

sung những nhận định, đánh giá trong phần bàn luận về sự tồn tại của giá trị

đạo đức trong kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli trong đời sống

hôm nay.

- Phương pháp hệ thống - chức năng

Áp dụng phương pháp này nghiên cứu sinh sẽ chỉ ra được các thành tố

cấu tạo nên hệ thống nhận diện của giá trị đạo đức như những giá trị đạo đức

phổ quát, những chuẩn mực đạo đức cá nhân, những chuẩn mực đạo đức xã

hội... và luận án cũng cố gắng chỉ ra chức năng của giá trị đạo đức biểu hiện

trong kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli có chức năng như thế nào

trong việc tác động, tạo nên đạo đức xã hội Việt Nam.

- Ngoài ra, trong quá trình nghiên cứu chúng tôi còn áp dụng các

phương pháp điền dã tham dự để trực tiếp thâm nhập vấn đề nghiên cứu.

5.4. Câu hỏi và giả thiết nghiên cứu

5.4.1. Câu hỏi nghiên cứu

Để định hướng cho những nghiên cứu và đưa ra kết luận, luận án đặt ra

và đi nghiên cứu làm rõ để trả lời cho các câu hỏi:

- Phật giáo Nguyên thủy và kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ

Pàli có những nội dung cơ bản gì?

- Những chuẩn mực đạo đức cá nhân và xã hội được phán ánh như thế

nào trong kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli?

- Giá trị đạo đức trong kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy Văn hệ Pàli

được biểu hiện thế nào và có những đặc điểm gì?

- Giá trị đạo đức trong kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy Văn hệ Pàli có

còn hiện tồn và ảnh hưởng như thế nào trong đời sống hiện nay?

5.4.2. Giả thuyết nghiên cứu

- Giá trị đạo đức chứa đựng trong những lời dạy của Thích Ca Mâu Ni

được ghi chép trong kinh điển Phật giáo.

- Kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli phản ánh những nội dung

liên quan đến những quy phạm, nguyên tắc, luân lý, chuẩn mực, đạo đức và đó

chính là những biểu hiện của giá trị đạo đức. Đến lượt nó, những giá trị đạo đức

ấy tác động và ảnh hưởng nhất định đến quá trình hình thành đạo đức xã hội.

- Giá trị đạo đức thể hiện trong kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ

Pàli có những điểm tương đồng với giá trị đạo đức xã hội mới ở Việt, nó còn

hiện tồn và ảnh hưởng tích cực đến đời sống hiện nay trong việc xây dựng và

hình thành đạo đức xã hội.

6. Kết cấu của luận án

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục các công trình nghiên cứu,

Tài liệu tham khảo, Phụ lục, nội dung chính của luận án được cấu trúc thành 4

chương, cụ thể như sau:

Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và lý luận

Chương 2: Phật giáo Nguyên thủy và kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy

văn hệ Pàli

Chương 3: Giá trị đạo đức và đặc điểm giá trị đạo đức trong kinh tạng

Phật giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli

Chương 4: Bàn luận về sự tồn tại của giá trị đạo đức trong kinh tạng

Phật giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli trong đời sống hiện nay.

Chƣơng 1

TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ LÝ LUẬN

1.1. TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN

ĐẾN ĐỀ TÀI

1.1.1. Các công trình nghiên cứu về tôn giáo có liên quan đến đạo

đức tôn giáo và đạo đức Phật giáo

Max Weber (1864 - 1920), trong tác phẩm “Nền đạo đức Tin lành và tinh thần của chủ nghĩa tư bản”, xuất bản lần đầu tiên năm 1904, tại Đức, ông đã nhắc đến đạo đức tôn giáo (ĐĐTG) và những ảnh hưởng mạnh mẽ của nó đến tiến trình xã hội. Mặc dù chỉ đề cập chủ yếu đến các tôn giáo phương Tây, tập trung nhất là Tin lành (một kết quả cải cách từ Công giáo - NCS), mà chưa nhắc nhiều đến các tôn giáo ở phương Đông (điều này là hạn chế lịch sử tất yếu, Mác, Ăng-ghen cũng không vượt qua được hạn chế lịch sử và không gian địa lý này - NCS), nhưng ông đã đặt nền móng cho việc nghiên cứu và xác lập đối tượng nghiên cứu về ĐĐTG với những biểu hiện hệ thống, đầy đủ của nó mà ông gọi là nền - nền đạo đức Tin lành, với những tác động mạnh mẽ của ĐĐTG đến đạo đức xã hội (ĐĐXH) và tiến trình xã hội. Ông đã phân tích, chứng minh và cuối cùng đưa ra kết luận, nền đạo đức Tin lành không những là nguồn gốc mà còn là tinh thần của chủ nghĩa Tư bản. Ông viết: “Chủ nghĩa Tư bản hiện đại không thể hình thành nếu không có một nền đạo đức tương ứng với nó, nhưng nền đạo đức này (nền đạo đức Tin lành - NCS) cũng không thể được thiết lập mà không có chủ nghĩa tư bản làm cơ sở” [93, tr.41]. Năm 2012, với báo cáo khoa học “Văn hóa tôn giáo nhìn từ góc độ triết học”, Đặng Thị Lan, khi bàn về thuật ngữ văn hóa tôn giáo, cho rằng: “có thể hiểu khái niệm này (văn hóa tôn giáo - NCS) theo hai nghĩa: Tôn giáo là bộ phận cấu thành văn hóa hoặc bản thân tôn giáo là văn hóa, là một hình thức của văn hóa”. Theo tác giả, cả hai đều đúng, và giải thích, trên thực tế, tôn giáo góp phần quan trọng trong việc hình thành nền VH của mỗi dân tộc, VH của mỗi dân tộc, mỗi vùng miền đều gắn bó chặt chẽ với tôn giáo thông qua những di sản văn hóa vật thể và phi vật thể, trong đó có đạo đức, lối sống, phong tục tập quán [85, tr.55].

Trần Quốc Vượng, khi nghiên cứu về tôn giáo dưới góc nhìn văn hóa

học, cho rằng: “Ở trung tâm mỗi tôn giáo lớn đều có hạt nhân triết học, đều có

chủ nghĩa nhân đạo - là thành tựu văn hóa lớn nhất của loài người. Cái từ bi

của nhà Phật, cái bác ái của Chúa Kitô, cái nhân nghĩa của Khổng Nho là hạt

ngọc văn hóa đó, tôi thấy thế này: xét theo quan điểm lịch sử phát sinh và

trưởng thành, tôn giáo vừa là sản phẩm của văn hóa, vừa là thành phần hữu

cơ, một nhân tố cấu thành văn hóa” [123, tr.55].

Đặng Văn Bài, khi nói về giá trị di sản của các tôn giáo, ông cho rằng:

“Xét một cách tổng quát, giá trị đạo đức tôn giáo là cái được xã hội thừa

nhận, lựa chọn, đánh giá, đó là việc làm có ý nghĩa tích cực đối với đời

sống của con người, được lương tâm của chúng ta khuyến khích, dư luận

xã hội ủng hộ. Đạo đức tôn giáo có tác dụng giáo dục con người tự giác

thực hiện, tự điều chỉnh hành vi của mình, tiếp nhận, chuyển hóa giá trị đạo

đức thành hành động” [96, tr.163].

Hoàng Thị Thơ, trong báo cáo khoa học “Vai trò của triết học trong

giáo dục Phật giáo” tại Hội thảo Giáo dục Phật giáo Việt Nam - Định hướng

và phát triển, do Giáo hội Phật giáo Việt Nam (GHPGVN) tổ chức, tác giả

cho rằng giới luật Phật giáo chính là đạo đức. Hay nói cách khác, theo tác giả,

hành trì giới luật Phật giáo sẽ mang lại một đời sống đạo đức. Vì vậy, trong

nội dung giáo dục Phật giáo, tác giả đề xuất: “luôn kết hợp đồng thời 3

phương diện: Giới (đạo đức), Định (thực hành có niềm tin), Tuệ (thông thái,

minh triết). Có thể coi đó là sự kết hợp ba lĩnh vực: đạo đức + tôn giáo + nhận

thức” [69, tr.168].

Bùi Thanh Quất, cùng thống nhất quan điểm, việc hành trì giới luật

và sống theo giáo pháp sẽ tạo nên một đời sống hạnh phúc, trong báo cáo

khoa học “Giáo dục Phật giáo - Từ góc nhìn tâm linh”. Ông cho rằng:

“Phật giáo có cách lý giải và thực hành riêng của mình dành cho cuộc

sống của mỗi người và cả cộng đồng nhằm giúp họ xóa đi được nỗi lo âu,

niềm bất hạnh, đạt tới được niềm hạnh phúc, trạng thái an lành trong cuộc

đời”. Và “Muốn có được đời sống hạnh phúc đích thực, thì mỗi người

nhất thiết phải chăm lo đời sống đạo đức của riêng mình trên mọi phương

diện”. Theo ông “Trường tâm linh” an lạc, hạnh phúc và đạo đức đó của

Phật giáo được tạo ra bởi con người và cộng đồng nhờ đời sống đức hạnh

của họ” [69, tr. 153].

Lê Văn Lợi trong cuốn sách “VHTG trong đời sống tinh thần xã hội

Việt Nam hiện nay”, xuất bản năm 2012, ông định nghĩa: “VHTG là hệ thống

giá trị kết tinh và phát lộ lực lượng bản chất người trong lĩnh vực tôn giáo và

chịu quy định của ý thức tôn giáo, thông qua đó nó cũng thực hiện chức năng

“nhân hóa” tự nhiên, xã hội hóa con người và nhân đạo hóa xã hội”. Khi bàn

về kết cấu của văn hóa tôn giáo, ông cho rằng, kết cấu dễ nhận diện nhất của

văn hóa tôn giáo là kết cấu theo thành tố văn hóa. Tác giả cho rằng thành tố

tạo nên văn hóa tôn giáo, gồm: các giá trị khoa học; các giá trị nghệ thuật; các

giá trị đạo đức, lối sống, phong tục, tập quán, lễ hội... [89, tr. 53-55].

Tác giả Dipti Mahanta, Đại học Maha Chulalongkon, Thái Lan, trong

bài “Trung đạo cho sự phát triển bền vững giữa những đổi thay xã hội” tại

Hội thảo quốc tế được tổ chức trong khuôn khổ Đại lễ Vesak Liên Hợp quốc

2014, cho rằng, đức hạnh và thiền theo tinh thần Phật giáo Nguyên thủy là cơ

sở nền tảng của Phật giáo thúc đẩy xã hội Phát triển bền vững. Ông nói: “triển

vọng đạo đức về cuộc sống và tất cả cam kết của một người là căn bản trong

việc mang đến sự phát triển bền vững ở mặt cá nhân cũng như mặt xã hội. Ý

nghĩa của nguyên tắc đạo đức (yếu tố nền tảng của Phật giáo - NCS) là công

cụ hỗ trợ cho việc thực hiện sự phát triển bền vững không thể bị từ chối. Việc

không tuân thủ theo nguyên tắc đạo đức dẫn đến sự mất mát cá nhân cũng

như phá vỡ sự hòa bình và hài hòa” [23, tr.63].

Cũng trong Hội thảo nêu trên, tác giả Kaushalya Karunasagara, Viện

Phật giáo quốc tế Sri Lanka, khi trình bày về nhưng điều cần lưu ý khi thực

hiện mục tiêu phát triển thiên niên kỷ của Liên Hợp quốc, đã nhấn mạnh bốn

nội dung chính: Bình đẳng giới; Hợp tác phát triển toàn cầu; Tăng cường giáo

dục tiểu học; Nâng cao giá trị đạo đức của tất cả các cộng đồng tôn giáo.

Trong nội dung thứ tư, tác giả cho rằng, giá trị đạo đức Phật giáo làm cho xã

hội hòa bình, phi bạo lực, con người sống trên những nguyên tắc của giới luật

và giáo lý Phật giáo, đối xử với nhau bằng niềm tin, thực hiện những hành

động vì lợi ích, hạnh phúc của dân chúng sẽ thúc đẩy xây dựng một xã hội

phát triển bền vững [81, tr.112-114].

Với đề tài “Xóa đói giảm nghèo: Mô hình đạo đức kinh tế gia đình”

trong Hội thảo của Đại lễ Vesak Liên Hợp quốc nói trên, tác giả

G.A.Somarate, Giám đốc Dự án Dhammachai Tipitaka, đưa ra quan điểm

rằng, “Bất kỳ một chương trình xóa đói giảm nghèo của Phật giáo phải là một

nỗ lực trao quyền cho các gia đình để thoát khỏi đói nghèo của chính họ bằng

cách nhận ra tiềm năng của chính mình trong khung đạo đức được thể hiện

qua ngôn từ của Phật pháp”. Tác giả cũng nhấn mạnh, khung đạo đức liên

quan là trong thời Phật giáo Nguyên thủy, và cho rằng, chỉ có sự song hành

giữa tăng trưởng kinh tế với duy trì khung đạo đức Phật giáo mới có thể tạo

nên sự thoát nghèo và phát triển bền vững. Tác giả kết luận: “Mối liên kết

giữa kinh tế và đạo đức kêu gọi gia đình Phật tử cố gắng đạt được cùng một

lúc sự thịnh vượng kinh tế và niềm hạnh phúc đạo đức, một cơ thể khỏe mạnh

và một tâm trí lành mạnh” [65, tr.151].

Năm 2016, tại Hội thảo “Chính sách, pháp luật về tôn giáo, tín ngưỡng

của Việt Nam: 25 năm nhìn lại”, tác giả Lê Văn Lợi cho rằng: “Trong thời kỳ

đổi mới, cùng với việc nhìn nhận tôn giáo với tư cách là “phạm trù chính trị”,

Đảng từng bước tiếp cận văn hóa về tôn giáo, nhìn nhận tôn giáo với tư cách

là “phạm trù văn hóa”, thể hiện ở việc tôn trọng và phát huy các nhân tố tích

cực, GTVH, đạo đức tốt đẹp của TG” [90, tr. 92].

Tác giả Đỗ Lan Hiền, cũng tại Hội thảo vừa nêu, đưa ra quan điểm, từ

khía cạnh nhà nước, không nên can thiệp vào tôn giáo, không nên lấy tôn giáo

này làm hình mẫu cho các tôn giáo khác, cũng không nên tác động vào các

tôn giáo theo ý chủ quan của nhà nước. Tác giả đã đưa ra chứng lý về tôn giáo

ở Đức, Ý, Pháp, Mỹ, và Phật giáo Việt Nam ở đời Trần, và đi đến nhận định

mỗi tôn giáo có những giá trị riêng của nó và nếu thực sự là các giá trị, nó sẽ

tự nhiên lan tỏa trong xã hội. Tác giả nhấn mạnh: “không nên có ý định uốn

nắn, điều chỉnh tôn giáo theo mong muốn chủ quan, mà phải làm ngược

lại”. Tác giả cũng cho rằng: “sự áp đặt những giá trị chung của tôn giáo

này cho các tôn giáo khác là phá hỏng quy luật của sự đoàn kết và đồng

thuận xã hội” [75, tr. 68].

Năm 2016, Tác giả Nguyễn Thị Thanh Thảo đã bảo vệ thành công

Luận án Tiến sỹ chuyên ngành Văn hóa học với đề tài “Ảnh hưởng của Phật

giáo đối với VHĐĐ các vương triều Lý - Trần” [112]. Với lý thuyết về

VHĐĐ , tác giả đã đi nghiên cứu về dấu ấn của Phật giáo trong VHĐĐ các

vương triều Lý - Trần, thể hiện qua các nội dung: triết lý, tư tưởng đạo đức;

giá trị, chuẩn mực, khuôn mẫu đạo đức; thực hành VHĐĐ; các yếu tố ngoại

hiện của VHĐĐ. Tác giả đi đến nhận định, trong thời kỳ mở cửa hội nhập,

Phật giáo với các giá trị của nó đang có vai trò quan trọng trong việc xây dựng đời

sống xã hội, thúc đẩy văn hóa và đạo đức xã hội để tạo sự phát triển bền vững.

Tại Hội thảo Chính sách, pháp luật về tôn giáo, tín ngưỡng của Việt

Nam: 25 năm nhìn lại,do Học viện CTQG HCM tổ chức, năm 2016, trong báo

cáo khoa học: “Việc phát huy giá trị VH, ĐĐ tôn giáo trong thời kỳ đổi mới”,

tác giả Hoàng Thị Lan đã khẳng định các tôn giáo đã có đóng góp quan trọng

vào các lĩnh vực đời sống xã hội. Điều đó có được do sự thôi thúc từ việc phát

huy các GTVH ĐĐ đức sẵn có trong mỗi tôn giáo. Tác giả cũng đề xuất việc

tiếp tục phát huy các GTVH ĐĐ tốt đẹp của tôn giáo trong đời sống xã hội

qua việc thực hiện một cách bài bản, thống nhất trong toàn hệ thống chính trị,

tạo các hành lang pháp lý phù hợp, đồng thời kết hợp chặt chẽ với các tôn

giáo cũng như học tập kinh nghiệm của các nước trong việc phát huy giá trị

VHĐĐ tôn giáo để xây dựng và phát triển đất nước [87, tr.356].

1.1.2. Các công trình nghiên cứu về Phật giáo có đề cập đến đạo

đức Phật giáo

Năm 1943, Ấn Thuận, người Trung Quốc, đã xuất bản cuốn sách “Phật

pháp khái luận”, trong chương thứ 14, ông có đề cập đến yếu tố tâm trong đức

hạnh và nguyên tắc thực thi. Ông đã sử dụng lý thuyết về đạo đức học, tâm lý

đạo đức để đề cập đến đạo đức Phật giáo (ĐĐPG). Theo ông, yếu tố tâm

quyết định ý hướng đạo đức và thực hành đạo đức trong Phật giáo. Vì để tịnh

hóa nội tâm theo tinh thần giáo lý của Phật giáo nên sẽ dẫn đến tâm lý đạo

đức thanh lọc những cẩu uế trong tâm, dẹp tan những tâm ý xấu xa và các ý

tưởng dục vọng tầm thường, hướng tới những điều cao cả theo giáo lý Phật,

từ đó huân tập và biểu hiện thành các hành vi đạo đức [132, tr.197]. Đương

nhiên, những nội dung giáo lý ông nêu ở đây là tư tưởng của Phật giáo Đại

thừa và y cứ trên kinh văn Hán tạng.

Năm 1971, tại Cao Hùng, Đài Loan, Lâm Thế Mẫn đã viết cuốn sách

“Những điểm đặc sắc của Phật giáo” với mục tiêu mang giáo lý Phật giáo để

dạy cho học sinh phổ thông. Tác giả cho rằng: “Tôi tin chắc rằng Phật pháp là

nhu cầu cần thiết cho xã hội ngày nay (...) Tôi tin chắc rằng lời di giáo của

đức Phật Thích Ca Mâu Ni hơn 2.000 năm, đối với thế đạo nhân tâm ngày nay

vẫn là bài thuốc quý có tác dụng cứu trị” [120, tr.11]. Qua quá trình trải

nghiệm thực tiễn bằng cả cuộc đời nghiên cứu Phật học và giáo dục của mình,

ông khẳng định rằng, một giáo viên mang giáo lý Phật giáo giảng dạy cho học

sinh không phải là người “giáo sỹ truyền giáo”, vì “mục đích của giáo dục

không chỉ ở chỗ truyền trao tri thức mà trọng yếu nhất vẫn là ở chỗ truyền đạo

đức, giải tỏa nghi ngờ, dùng đạo lý làm người xử thế để dạy cho họ, giải đáp

cho họ những nghi ngờ về vấn đề nhân sinh, khiến họ tỉnh thức, tăng trưởng

đạo đức, lợi ích lý trí” [120, tr.17].

Năm 1971, Trong cuốn “Phật học tinh hoa một tổng hợp đạo lý”, Thích

Đức Nhuận khẳng định, Phật giáo là một thực thể văn hóa. Theo ông: “Nếu

một tôn giáo nào đó có khả năng cung ứng cho con người về nhu cầu thăng

hoa những giá trị sáng - mới - đẹp thì tôn giáo đó đương nhiên là một thực thể

văn hóa. Phật giáo là một thực thể văn hóa. Với bản chất này, đạo Phật đã

mang giá trị nhân bản đúng nghĩa rồi vậy. Vì đạo Phật là một tôn giáo giác

ngộ và giải thoát, nên nó trở thành một thực thể văn hóa của thời đại ngày

nay” [102, tr.359].

Năm 1993, trong cuốn “Lược sử Phật giáo Việt Nam”, Thích Minh Tuệ

coi Phật giáo là một thành tố văn hóa trong lòng văn hóa dân tộc, và cho rằng:

Lễ nghi của Phật giáo không nhằm phủ nhận, cố tình xóa bỏ lễ nghi của dân

tộc mà còn tô điểm thêm cho nền văn hóa bốn ngàn năm. Bởi thế, khi Phật

giáo truyền vào Việt Nam, dân tộc đã tiếp nhận một cách vinh dự, hài hòa.

Rồi từ đó đến nay, Phật giáo chung cùng tô bồi cho nền văn hóa dân tộc”

[131, tr.30]. Khi nhắc đến vai trò của giới luật Phật giáo, ông cho rằng,

“những điều răn cấm trong giới luật Phật giáo giúp con người tránh khỏi tội

lỗi, phát triển đạo đức, xây dựng nhân cách con người sống trong cộng

đồng xã hội” [131, tr 25].

Thích Tịnh Không, người Đài Loan, viết trong cuốn “Nhận thức Phật

giáo là giáo dục hạnh phúc mỹ mãn” rằng: “Phật giáo Tiểu thừa được xây

dựng trên nền tảng của quan hệ đạo đức con người. Đó chính là hiếu thân, tôn

sư, từ bi, tu mười điều thiện. Nó chính là điều kiện cần thiết để học Phật, là cơ

sở chân chính để vào Phật môn” [119, tr.42].

Năm 2012, tác giả Minh Hoa, người Trung Quốc, đăng trên trang khoa

học Phật học (Xuefo) bài nghiên cứu “Phật giáo trong thực tiễn - Tiêu chuẩn

đạo đức Phật giáo”với những luận điểm cho rằng, ở phạm vi xã hội, đạo đức

duy trì an ninh quốc gia, bảo vệ an toàn cho cuộc sống người dân. Tác giả đưa

ra các tiêu chuẩn của đạo đức Phật giáo, gồm: tiêu chuẩn đạo đức ngũ giới

thập thiện; tiêu chuẩn đạo đức tế thế lợi nhân; tiêu chuẩn đạo đức trí tuệ Bát -

nhã. Tác giả khẳng định: “Các tiêu chuẩn đạo đức của Phật giáo dựa trên các

tiêu chí của ngũ giới thập thiện, hoàn thiện nhân cách con người, ích đời, giúp

người và thăng hoa đạo đức [76]. Như vậy, tác giả cũng chủ yếu tập trung vào

khía cạnh đạo đức của giới luật Phật giáo, cơ bản là Phật giáo Đại thừa, và

ảnh hưởng của nó trong đời sống xã hội.

Tác giả K.Sri Dhammananda, người Sri Lanka, trong cuốn “Đạo Phật

vì cuộc sống con người” để hoằng truyền về giáo lý Phật giáo Nguyên thủy và

khẳng định giá trị của nó trong đời sống con người, khi nhắc đến ba yếu tố

nền tảng của Phật giáo là Sìla (Giới), Samadhi (Định), Panna (Tuệ), tác giả

nhấn mạnh nền tảng và tính quan trọng của Sìla (Giới). Ông cho rằng, “giới

luật” và “đạo đức” là những từ và cụm từ đồng nghĩa với “Sìla”. Ông nhấn

mạnh, Sìla, hoặc sự mở mang đạo đức, có thể đạt được thông qua việc giữ

mình theo giới luật. Và việc thực hành giới luật - đạo đức đó sẽ để lại dấu vết

nơi con người, đó là nhân cách, bao gồm trong đó tất cả những đức hạnh của

con người lương thiện đáng kính [80, tr.41-42].

Nàrada Mahà Thera, người Sri Lanka, trong tác phẩm “Đức Phật và

Phật pháp” (The Buddha and His Teachings), được xem là cuốn sách căn bản

cho ai nghiên cứu về Phật giáo Nguyên thủy, trong mục Phật giáo và Luân lý,

ông viết:

Giáo lý của Đức Phật có phần luân lý tuyệt hảo dành cho cả bậc

xuất gia lẫn hàng cư sỹ. Tuy nhiên, Phật giáo không phải chỉ là một

hệ thống giáo huấn về luân lý thông thường. Giáo lý Phật giáo

không đặt nền tảng trên những lời dạy thần khải khả nghi, do một

thần linh truyền lại, mà là những quy tắc hợp lý và thực tiễn, căn cứ

trên những sự kiện có thể kiểm chứng được và trong kinh nghiệm

cá nhân. Quy tắc Phật giáo là một trong những quy tắc hoàn hảo

nhất trên thế gian [98, tr.281- 282].

Ông coi trọng và nhấn mạnh đặc trưng của Phật giáo đó là giáo lý về

đức hạnh, điều cần thiết cho chính cuộc sống con người ở trần gian chứ không

chỉ là phương tiện tu tập cho các vị tu sỹ. Vì lẽ đó, ông cho rằng, Phật giáo

đang ôn hòa thâm nhập vào tất cả các quốc gia, chính vì giá trị cố hữu sẵn có

và tính cách tốt đẹp mang tính đạo đức trong lời giáo huấn chứ không phải

nhờ vũ lực hay một phương tiện can thiệp nào khác. Ông cũng nhắc lại lời của

Lord Russell đánh giá về giá trị của Phật giáo Nguyên thủy, rằng: “Trong tất

cả các tôn giáo lớn của lịch sử, tôi chọn Phật giáo, đặc biệt trong những hình

thức Nguyên thủy; bởi vì ở đây yếu tố ngược đãi là nhỏ bé nhất” [98, tr.295].

1.1.3. Các công trình nghiên cứu về đạo đức Phật giáo và giá trị đạo

đức Phật giáo

Năm 1987, Tác giả Hammalawa Saddhatissa, người Sri Lanka, xuất

bản cuốn “Đạo đức học Phật giáo” tại London, Anh quốc. Đây là một cuốn

sách nghiên cứu về đạo đức Phật giáo một cách hệ thống và nghiêm túc trên

nền tảng của Luật tạng Nguyên thủy hệ Pàli. Trong phần lời tựa, ông viết:

Cuốn sách này phân tích, đánh giá và giải thích những khái niệm

đạo đức theo tinh thần Phật giáo. Điểm mấu chốt là những khái

niệm đạo đức của tất cả các trường phái Phật giáo, và sự thật không

có sự khác biệt giữa những khái niệm đạo đức trong những trường

phái khác nhau đó, cũng như Phật giáo Nguyên thủy (Theravada) và

Phật giáo Phát triển (Mahayana) [15, tr.10].

Tuy nhiên, nội dung đề cập chính trong cuốn sách của ông là giới luật

Phật giáo Nguyên thủy. Ông cho rằng những quy định về hành vi đạo đức là

giới luật Phật giáo, và có mối quan hệ khăng khít giữa giới luật xuất gia và

giới luật tại gia, đồng thời ông cũng nhấn mạnh vai trò của cư sỹ tại gia trong

việc phát triển và thúc đẩy đạo đức xã hội.

Tác giả Thích Minh Châu, viết trong cuốn sách “Đạo đức Phật giáo và

hạnh phúc con người”:

Đạo đức Phật giáo là một nếp sống đem lại hạnh phúc cho con

người, đề cao giá trị con người; một nếp sống trong sạch, thanh

tịnh, lành mạnh loại bỏ các bất thiện, thành tựu các thiện pháp; một

nếp sống đi đôi với an lạc, không đi đôi với khổ; một nếp sống

trong ấy trí tuệ đóng vai trò then chốt, sống hài hòa với thiên nhiên,

với con người; một nếp sống vô ngã, vị tha [16, tr 23].

Vì là một tu sỹ Phật giáo nên đương nhiên tác giả lý giải căn cội, tiêu

chuẩn, thực hành, vai trò đạo đức Phật giáo với xã hội dựa trên nguyên lý Phật

giáo. Trong đó tác giả cũng nhấn mạnh, nếp sống đạo đức (không chỉ là lý luận -

NCS) của người tu Phật dựa trên kinh nghiệm thực chứng và những lời dạy của

Thích Ca Mâu Ni. Nghĩa là nếp sống đạo đức chỉ có được trên cơ sở hành trì, thực

hành giáo lý Phật giáo, mà điều đầu tiên phải thực hành là xóa bỏ những điều ác,

thực hành những điều thiện, sống khổ hạnh, giữ giới để đạt được trí tuệ, an lạc và

cuối cùng là mang lại hạnh phúc cho người khác.

Năm 2004, Hoàng Thị Lan công bố Luận án Tiến sỹ Triết học với đề

tài “Ảnh hưởng của đạo đức tôn giáo đối với đạo đức trong xã hội của Việt

Nam hiện nay” [86]. Tác giả cho rằng, mỗi tôn giáo đều đưa ra một hế thống

tiêu chuẩn đạo đức cho mình, từ đó đã khảo cứu những nội dung và biểu hiện

của đạo đức tôn giáo nói chung và xem xét sự tác động của nó đến đạo đức xã

hội Việt Nam, nhất là trong giai đoạn hiện nay.

Năm 2005, Đặng Thị Lan bảo vệ thành công Luận án Tiến sỹ Triết học

với đề tài “Đạo đức Phật giáo và ảnh hướng của nó đến đạo đức con người

Việt Nam” [85]. Đề tài này tác giả nghiên cứu chuyên biệt đối với Phật giáo

với những biểu hiện đạo đức của nó. Tuy nhiên, giáo lý Phật giáo được tác giả

nhắc đến trong luận án cơ bản là Phật giáo Đại thừa, Phát triển với khía cạnh

đạo đức biểu hiện qua: Từ bi, Ngũ giới, quan điểm về nhân duyên - quả báo,

và sự vận hành của luân hồi. Qua đó, tác giả đưa ra đánh giá, ĐĐPG có vai trò

trong việc xây dựng, ảnh hưởng đến quá trình vun bồi và hoàn thiện đạo đức

con người Việt Nam hiện nay.

Tác giả Alastair Gornall của Đại học Cambridge, trong tác phẩm “Đạo

đức trong giới luật Phật giáo” công bố năm 2010, cho rằng, đạo đức Phật giáo

là phẩm chất tồn tại thật sự và song hành với việc tu tập của một tu sỹ Phật

giáo. Dù trong công trình của ông chỉ đề cập đến giới luật Phật giáo, và mặc

dù có những giới điều không phản ánh khía cạnh nào của đạo đức (như việc cạo

tóc), nhưng ông ủng hộ quan điểm cho rằng giới luật có thể được coi là quy tắc

đạo đức. Những quy định trong giới luật Phật giáo mang tính đạo đức vì chúng

được xem xét trên phương diện có khả năng gây hại cho người khác [2].

Với đề tài “Đạo đức Phật giáo và xã hội hiện đại”, tác giả Tề Quần,

người Trung Quốc công bố kết quả nghiên cứu của mình vào năm 2013,

khẳng định: “Sau khi nghiên cứu toàn diện và chi tiết về quy tắc đạo đức của

nhân loại, tôi nhận thấy rằng đạo đức Phật giáo không chỉ là hoàn thiện nhất, mà

còn phù hợp với định hướng phát triển của xã hội hiện tại và tương lai” [109].

Cũng trong tác phẩm này, ông phân tích cơ sở của đạo đức Phật giáo gồm: tư

tưởng nhân bản là cơ sở; lý thuyết nhân - duyên - quả là căn cứ; ngũ giới thập

thiện là chuẩn tắc. Từ đó, ông cho rằng, những giá trị đạo đức xuất phát từ tôn

giáo này đã duy trì ổn định cho xã hội loài người trong hàng ngàn năm.

Năm 2013, tác giả Ngụy Hải, người Trung Quốc đăng trên trang Phật

giáo Trung Quốc bài nghiên cứu “Đạo đức quan trong Phật giáo”, trong đó đề

cập về đặc điểm của Phật giáo lấy tri thức làm nguồn gốc của đạo đức; tiêu

chuẩn của đạo đức ấy đồng nhất với tiêu chuẩn về thiện ác; nền tảng của đạo

đức ấy xây dựng trên cơ sở mang lại lợi ích cho số đông; thực tiễn của đạo

đức ấy lấy việc thực hành ngũ giới, thập thiện làm cơ bản; tôn chỉ của đạo đức

ấy chính là từ bi và lợi tha [74]. Đây là quan điểm tiêu biểu của các học giả

Phật giáo Đại thừa.

Tác giả Thu Phong Lương, người Trung Quốc, trong công trình “Đạo

đức Phật giáo và những phân tích sơ bộ về ý nghĩa thực tiễn” đã đề cập đến:

quy phạm đạo đức cơ bản của Phật giáo (với những nội dung về ngũ giới,

thập thiện, bát chính đạo...); ý nghĩa thực tiễn của đạo đức Phật giáo. Ông cho

rằng, trong Phật giáo, đạo đức của nó bao hàm một loạt giá trị tinh thần nhân

văn riêng biệt như trí tuệ, từ bi, bình đẳng, không tham lam, tịnh tâm, có ý

nghĩa quan trọng tác động nhất định và ảnh hưởng đến việc xây dựng một xã

hội hài hòa, bảo vệ hòa bình thế giới, và thúc đẩy sự phát triển bền vững của

nhân loại [92].

Tác giả Bổn Tính, tu sỹ Phật giáo người Trung Quốc, trong bài “Ý

nghĩa hiện đại của đạo đức Phật giáo” đã gắn những nội dung của ngũ giới, tứ

nhiếp vào đời sống xã hội hiện đại để chỉ ra ý nghĩa của nó trong việc tu sửa

thân tâm, đối xử với cá nhân và trách nhiệm với cộng đồng bằng tinh thần ái

hữu, hành thiện, mang lại lợi ích cho nhân quần, xã hội [118],

Tác gả Barbara Hoetsu O’Brien, người Mỹ, trong tác phẩm “Phật giáo

và đạo đức” đã cho rằng, theo quan đểm của Phật giáo, hành vi đạo đức là

dòng chảy tự nhiên của việc kiểm soát bản ngã ham muốn, nuôi dưỡng lòng

yêu thương và lòng trắc ẩn. Nhưng tác giả cũng cho rằng, Phật giáo tiếp cận

đạo đức, nghĩa là không có đạo đức tuyệt đối trong Phật giáo. Theo tác giả,

quan điểm nhận diện hay những tiêu chí của đạo đức Phật giáo lại dựa trên

giáo lý về nhân - duyên - quả, mà điều này thì thường biến chứ không cố định

và vĩnh cửu [8].

Luke Wayne, người Mỹ, trong công trình khoa học “Đạo đức trong

Phật giáo” đăng trên trang của Viện nghiên cứu và biện giải Cơ Đốc giáo, cho

rằng, không giống như Cơ Đốc giáo, đạo đức xác lập trên nguyên tắc của

công lý do đức Chúa Trời mạc khải, đạo đức trong Phật giáo là thứ do con

người tạo ra đơn giản dựa trên việc điều ấy có lợi, phù hợp và “khôn ngoan”

chứ không phải điều ấy khách quan là tốt hay đúng. Tác giả cũng dẫn lời của

Giáo sư Phật giáo Nguyên thủy người Mỹ - Rodney Smith, chọn cách miêu tả

Bát chính đạo trong giáo lý đạo Phật với các tiêu chí về “khôn ngoan” (lời nói

khôn ngoan, quan điểm khôn ngoan, hành động khôn ngoan...) thay cho tiêu

chí về “đúng”. Ông trích dẫn nhận xét của Giáo sư Tôn giáo học người Nhật-

Maso Abe để giải thích cho quan điểm này, rằng “Không có khái niệm công

lý trong Phật giáo như Cơ Đốc giáo. Thay vào đó, Phật giáo nói về sự khôn

ngoan”. Mặc dù, theo Luke Wayne , vẫn có rất nhiều quan điểm về đạo đức

của Phật giáo nhận được sự đồng tình hoàn toàn từ Cơ Đốc giáo, như không

giết hại, không ăn cắp, tà dâm.... Nguồn gốc dẫn tới quan điểm này của Luke

Wayne, theo ông “Phật giáo dạy rằng, không có cái tôi cá nhân và vì vậy cũng

không có cái tôi của cá nhân nào khác”. Nghĩa là sẽ không có chủ thể và

khách thể để đánh giá chân lý, cơ sở để xác định đạo đức theo quan điểm của

Cơ Đốc giáo [82].

Cũng lấy Luật tạng (giới luật) của Phật giáo làm đối tượng nghiên cứu,

học giả Khangembam Romesh, người Ấn Độ, trong tác phẩm “Yếu tố đạo

đức trong Luật tạng Phật giáo” đã khám phá bản chất thật của các yếu tố đạo

đức, là nền tảng của Triết học Phật giáo. Tác giả cho rằng, yếu tố đạo đức đi

vào trong đạo đức Phật giáo là sự phân tích và hiểu biết về hành động của con

người với tư cách là đạo đức của con người. Đây là nguyên tắc chính của đạo

đức Phật giáo và được mô tả đúng như một hệ thống đạo đức tự trị. Tác giả

nhận định, các nguyên tắc đạo đức Phật giáo không chỉ điều chỉnh hành vi của

con người mà còn hướng dẫn thực hiện hành động đúng đắn. Khangembam

Romesh đưa ra kết luận: “Không thể phủ nhận thực tế rằng Phật giáo chiếm

một vị trí rất nổi bật trong khía cạnh đạo đức. Nó cũng ảnh hướng rất lớn đến

đạo đức Ấn Độ ở một mức độ nào đó [83].

Trong tác phẩm “Đạo đức Phật giáo Nguyên thủy”, tác giả David

Chapman cho rằng, đạo đức Phật giáo hiện đại không giống với đạo đức Phật

giáo Nguyên thủy. Vì những nguyên tắc của “phương tiện”, “tùy duyên”, mà

Phật giáo hiện đại (Phật giáo phát triển - Đại thừa) có những đánh giá khác

nhau về cùng một vấn đề là đạo đức hay phi đạo đức. Ví dụ như chiến tranh,

xâm lược là phi đạo đức, vệ quốc bảo vệ dân thường là chính đáng, đạo đức.

Nhưng bản chất của chiến tranh vẫn là bạo lực dẫn đến cái chết. Ông cho

rằng, trong Phật giáo Nguyên thủy, nhiều quan điểm đạo đức là chính xác. Và

ông nhận định, vẫn còn nhiều nơi trên thế giới sẽ tốt hơn với đạo đức Phật

giáo Nguyên thủy [20]. Còn trong tác phẩm “Phật giáo Nguyên thủy không có

hệ thống đạo đức”, David Chapman lại cho rằng, không tồn tại đạo đức

(ethics) Phật giáo với tiêu chuẩn đạo đức chung mang tính xã hội, mà chỉ tồn

tại dạng thức các quan niệm tốt - xấu (moral) gắn với đạo đức phẩm chất của

cá nhân [21].

Tác giả P.D. Premasiri, người Sri Lanka, trong tác phẩm “Đạo đức Phật

giáo, sự hoàn hảo về đạo đức và xã hội hiện tại”, đã khẳng định vai trò xã hội

tích cực của đạo đức Phật giáo là thúc đẩy, bổ khuyết và hoàn thiện đạo đức xã

hội hiện đại. Tác giả cho rằng, mục tiêu tối thượng của Phật giáo là giảng dạy

đạo đức Phật giáo với chủ trương hướng tới sự hoàn hảo về đạo đức. Cũng trong

tác phẩm này, ông đã đề cập đến giá trị của đạo đức Phật giáo. Theo tác giả,

cũng như giá trị đạo đức nói chung, giá trị đạo đức Phật giáo được nhận định là

có tính chủ quan và phù hợp với các giá trị đạo đức truyền thống [103].

“Tinh thần của đạo đức Phật giáo và giá trị đương đại của giáo dục đạo

đức” là công trình của Đường Ái Dân, người Trung Quốc. Trong tác phẩm

này tác giả đã chỉ ra cốt lõi tinh thần đạo đức của văn hóa Phật giáo là làm

thiện, tránh ác. Tác giả cho rằng khái niệm thiện và ác là giá trị cốt lõi xuyên

suốt trong tất cả giáo lý của Phật giáo. Đây là cốt lõi thống nhất của tất cả các

nguyên tắc, và những chuẩn mực thể hiện trong đạo đức của Phật giáo. Giới

luật và các giá trị đạo đức của Phật giáo là nền tảng của việc xây dựng văn

hóa Phật giáo. Trong đó, lòng từ bi là tinh thần cơ bản của văn hóa Phật giáo

và là khái niệm đạo đức cơ bản nhất. Lòng hiếu thảo là một trong những cốt

lõi xuyên suốt văn hóa đạo đức Phật giáo, và nó cũng là biểu tượng chính của

hội nhập văn hóa Phật giáo và văn hóa thế tục. Ông cũng cho rằng, tinh thần

cốt lõi của VHPG là do giá trị đương đại của giáo dục ĐĐPG mang lại. Ông

nhấn mạnh, tinh thần đạo đức của VHPG có ý nghĩa tham khảo văn hóa và

giá trị nhất định để mọi người phản ánh về hiện trạng đạo đức và xây dựng

một kế hoạch giáo dục đạo đức mới [22]. Như vậy, Đường Ái Dân đã nhắc

đến và khẳng định VHĐĐ Phật giáo có giá trị cốt lõi ít biến đổi. Và dù đã hơn

2500 năm tồn tại nhưng vẫn có giá trị trong xã hội hiện nay. Đương nhiên,

những nhận định của ông trên cơ sở nhìn nhận về Phật giáo Đại thừa tại

Trung Quốc hiện đại.

Tác giả Vương Quốc Miên, người Trung Quốc, trong tác phẩm “Văn hóa

đạo đức Phật giáo và xây dựng đạo đức đương đại” ông nghiên cứu mối quan hệ

giữa văn hóa đạo đức Phật giáo và đạo đức xã hội Trung Hoa hiện nay. Tác giả

khẳng định, giá trị cốt lõi của VHPG là một phần quan trọng của văn hóa tư

tưởng và đạo đức Trung Quốc cổ đại và văn hóa Trung Hoa truyền thống. Do

đó, VHĐĐ của Phật giáo Trung Hoa mang giá trị thực tiễn của nó trong xã hội

hiện đại. Quan điểm của ông là, trên cở sở cốt lõi hợp lý (giá trị lắng đọng có

tính ổn định bền vững - NCS), chúng ta nên bổ sung tinh thần của thời đại và lựa

chọn các yếu tốt cốt lõi của đạo đức và thời đại để xây dựng một hệ thống đạo

đức xã hội thích ứng với hiện đại và thuộc về hiện tại.[94].

Công trình “Thuyết giá trị đạo đức và giá trị giải thoát của Phật giáo”

của Bạch Băng, người Trung Quốc, cho rằng “Nếu nói rằng thuyết giải thoát

có liên quan đến cá nhân, thì thuyết giá trị đạo đức Phật giáo Trung Quốc cho

thấy mối quan hệ giữa con người với xã hội và thiên nhiên, thể hiện rõ ràng

sự công bằng từ bi trong Phật giáo Đại thừa, và tinh thần Bồ tát tế thế độ

nhân”. Tác giả nhận định, “Lý thuyết giá trị đạo đức Phật giáo cùng với lý

thuyết giá trị đạo đức Nho giáo, lý thuyết giá trị tự nhiên Đạo giáo, là một

phần quan trọng trong lý thuyết giá trị triết học truyền thống của Trung

Quốc”. Tác giả giải thích thêm, “Lý thuyết giá trị đạo đức Phật giáo bao gồm

các quan niệm về thế giới người người bình đẳng, giá trị sinh thái y chính bất

nhị và giá trị nhân cách bình đẳng và từ bi, tương ứng giải thích đạo đức của

con người và xã hội, tự nhiên và cá nhân. Nếu giải thoát là cảnh giới con

người sống và an trú, thì đạo đức là nền tảng của sự chung sống hài hòa của

con người và vạn vật” [9].

Tác giả Joseph Edkins, người Anh, trong công bố nghiên cứu về “Hệ

thống đạo đức Phật giáo”, đã nhắc đến những điều răn, giới luật của Phật

giáo như là một hệ thống đạo đức và so sánh nó với đạo đức Cơ Đốc giáo. Tác

giả ví quan niệm đạo đức của Phật giáo giống tư tưởng “nhân chi sơ tính bản

thiện” của Nho giáo. Và cho rằng, sự tồn tại của một hệ thống đức hạnh và thói

xấu cho thấy tác dụng của lương tâm đối với người tạo ra nó, vì việc sử dụng hệ

thống đó trong giáo huấn đạo đức kéo theo việc đánh thức lương tâm của tín đồ.

Ông cũng dẫn lời của Max Muler: “Quy tắc đạo đức Phật giáo là một trong

những thế giới hoàn hảo nhất từng biết đến” [79].

Lý Tư Long, người Trung Quốc, trong công trình khoa học “Giá trị văn

hóa Phật giáo Trung Quốc đương đại”, đã khẳng định “Phật giáo là một văn

hóa”, trong đó ông nhấn mạnh “giá trị văn hóa Phật giáo” và coi giá trị đạo

đức Phật giáo là thành tố đương nhiên của “giá trị văn hóa Phật giáo”. Tác giả

cũng cho rằng, xây dựng văn hóa Trung Hoa đương đại cần phát huy giá trị

văn hóa Phật giáo [91].

Năm 2013, tác giả Thích Gia Quang, xuất bản cuốn Đạo đức PG và

ảnh hưởng của nó đối với một số lĩnh vực của đời sống XH Việt Nam hiện

nay. Khi đề cập đến cơ sở hình thành ĐĐPG, ông đưa ra bốn cơ sở: một là,

Phật giáo đặt trọng tâm vào con người; hai là, Phật giáo xây dựng đạo đức

trên nền tảng của thuyết Nhân - Quả; ba là, Phật giáo xây dựng đạo đức trên

nền tảng của triết lý Vô ngã; bốn là, Phật giáo đề cao tinh thần của Bi, Trí,

Dũng. Theo ông, những phạm trù cơ bản của ĐĐPG giáo được thể hiện qua 6

nội dung: Thiện, Giới luật, Tứ vô lượng tâm, Lục hòa, Tứ ân, Lục độ. Từ đó,

ông đi đến đánh giá đặc điểm của ĐĐPG: mục đích của ĐĐPG là vì con

người và giải thoát con người khỏi đau khổ; ĐĐPG là do tự cá nhân đạt được

qua tu tập; ĐĐPG là con đường đưa đến giải thoát, an lạc; ĐĐPG là thống

nhất, hệ thống và liên tục; ĐĐPG là hạnh phúc. Vì vậy, tác giả kết luận,

ĐĐPG có vai trò đặc biệt trong việc giáo dục con người, hình thành lối sống

với những phẩm chất, tiêu chí đạo đức của người dân và góp phần thúc đẩy

đạo đức, VHXH Việt Nam [108].

Năm 2014, tác giả Thích Chân Quang công bố cuốn sách Tâm lý đạo

đức (3 tập), trong đó cho rằng, tâm lý con người có nhiều loại, tâm lý bất

thiện, tâm lý thực dụng, tâm lý tín ngưỡng, tâm lý yếm thế, tâm lý lạc quan,

và cuốn sách chỉ đề cập đến tâm lý đạo đức qua lăng kính của Phật giáo [105].

Tác giả Damien Keown, Đại học London, trong cuốn “Dẫn luận về Đạo

đức Phật giáo”, đã áp dụng các lý thuyết đạo đức học phổ biến trong giới

khoa học phương Tây (Thuyết nghĩa vụ luận - dentology; Thuyết vị lợi -

untilitarianism; Thuyết đạo đức học đức hạnh - virtue ethics) để tiếp cận vấn

đề, trong đó sử dụng phương pháp đạo đức học so sánh để đối chiếu, phân

tích, làm rõ sự tương đồng và khác biệt giữa đạo đức phương Đông - phương

Tây, đạo đức Phật giáo và đạo đức trong xã hội truyền thống dựa trên quan

điểm xã hội và quan điểm tôn giáo phương Tây. Ông cho rằng: “Với những

phân rẽ như trên, tôi nghĩ hoàn toàn có thể nói giữa học giả đang có sự đồng

thuận gia tăng rằng đạo đức Phật giáo giống với đạo đức học đức hạnh hơn

bất kỳ lý thuyết đạo đức phương Tây nào khác” [19, tr.49]. Tuy nhiên, cũng

chính Damien Keown lại cho rằng có sự “thiếu vắng” đạo đức trong Phật

giáo. Ông giải thích rằng, cái chúng ta vẫn cho rằng đó là đạo đức, thực ra nó

gần với luân lý - những quy tắc ứng xử , những hành vi có kỷ luật, hơn là

phẩm chất của đạo đức. Lý do của sự “thiếu vắng” đạo đức trong Phật giáo,

theo Damien Keown, thứ nhất, bởi Phật giáo được sinh ra trong một nền quân

chủ ở Ấn Độ, ít dân chủ hơn một nền cộng hòa ở phương Tây; thứ hai, vì Phật

giáo sinh ra và đến từ một trào lưu du sỹ, chối bỏ đời sống xã hội (tách biệt

với xã hội - NCS). Theo Damien Keown, đạo đức đúng nghĩa, phải sinh ra

trên một nền dân chủ, như xã hội Hy Lạp, và có môn khoa học chính trị xuất

hiện để phát triển những tổ chức có nền tảng dựa trên các nguyên lý đạo đức

như là sự công bằng [19, tr.57]. Như vậy, Damien Keown cho rằng, sẽ không

có đạo đức đúng nghĩa trong một xã hội thiếu dân chủ và sự công bằng như

trong xã hội Ấn Độ quân chủ, thời điểm Phật giáo được sinh ra. Đây là ý kiến

riêng của tác giả, và cũng chính luận điểm này thôi thúc nghiên cứu sinh tiếp

tục thực hiện đề tài luận án của mình để chứng minh điều ngược lại.

Thích Phước Toàn, với cuốn sách “Đạo đức Phật giáo con đường và sự

biểu hiện”, đã triển khai các nội dung nghiên cứu cơ bản: Khái luận về đạo

đức Phật giáo; Ngũ giới - nền tảng của đạo đức của người cư sỹ; Quán niệm -

một phương diện biểu hiện của đạo đức Phật giáo. Dẫn lời của Damien

Keown trong cuốn “Dẫn luận về đạo đức Phật giáo”, cũng cho rằng “Đạo đức

Phật giáo được xác định là nền tảng căn bản, cốt lõi của mọi thực hành Phật

pháp”. Tác giả đưa ra hai cấp độ về đạo đức Phật giáo, cấp độ 1 - hẹp, đạo

đức Phật giáo chính là các quy tắc, chuẩn mực mang tính luân lý; cấp độ 2 -

rộng, đạo đức Phật giáo được xem là nền tảng của đời sống an lạc, giải thoát,

nghĩa là toàn bộ giáo lý Phật giáo. Theo tác giả, khái niệm đạo đức Phật giáo,

vì vậy, cũng có thể xem xét từ 2 phạm vi. Phạm vi hẹp và cũng là góc nhìn

thông thường, “đạo đức Phật giáo được hiểu là các nguyên tắc, các quy định,

chỉ dẫn nhằm giúp người đệ tử Phật điều chỉnh hành vi của mình sao cho phù

hợp với chuẩn mực, lối sống đạo đức của cộng đồng Phật giáo, đồng thời

cũng phù hợp với các quy chuẩn của đạo đức cộng đồng, xã hội” [122, tr. 34].

Theo nghĩa rộng, “đạo đức Phật giáo là toàn bộ giá trị, chuẩn mực, phẩm

hạnh, an lạc, hạnh phúc,... của con người có được từ việc thực hành giáo

pháp, tức lời dạy của đức Phật” [87, tr. 35]. Tuy nhiên, tác giả cho rằng

“Không có một nghĩa vụ bắt buộc nào trong thực hành đạo đức Phật giáo.

Thực hành đạo đức Phật giáo là một việc mang tính tự nguyện. Bạn có thể

thực hành, bạn cũng có thể từ bỏ nó” [122, tr.33].

1.2. MỘT SỐ VẤN ĐỀ RÚT RA VÀ HƢỚNG NGHIÊN CỨU TIẾP 1.2.1. Một số nhận định khái quát về kết quả của các công trình đã

đƣợc nghiên cứu

Các công trình nghiên cứu, các đề tài luận án, các cuốn sách chuyên

khảo khoa học được điểm luận ở trên đây cơ bản có đề cập trực tiếp hay gián

tiếp, gần hoặc xa đến đối tượng nghiên cứu của luận án. Thực tế, có những

công trình không công nhận Phật giáo có hệ thống đạo đức (ethics) mang tính

xã hội, mà cho đó là những quy tắc ứng xử, luân lý (moral) mang tính cá nhân

(Damien Keown), hay không có đạo đức tuyệt đối trong Phật giáo (Barbara

O’Brien), hay đạo đức Phật giáo không hình thành dựa trên nguyên tắc của

tinh thần dân chủ và công lý (đúng - sai) mà dự trên những tiêu chí đánh giá

về sự “khôn ngoan” (Luke Wayne), hoặc có thể thực hành hoặc không thực

hành đạo đức Phật giáo (Thích Phước Toàn). Ngược lại, có những tác giả cho

rằng đạo đức Phật giáo là phẩm chất tồn tại thực sự (Alastair Gornall), đạo

đức Phật giáo là một hệ thống đầy đủ và hoàn hảo nhất (Max Muler), ĐĐPG

là hiển nhiên và là nền tảng của giáo lý Phật giáo (Thích Minh Châu, Thích

Gia Quang)… Đây sẽ là những tài liệu tham khảo có giá trị, các nhận định,

đánh giá và kết luận qua những công trình của các tác giả giúp cho nghiên

cứu sinh khi triển khai đề tài luận án “Giá trị đạo đức trong kinh tạng Phật

giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli”. Có thể đưa ra một số đánh giá khái quát về

kết quả của các công trình nghiên cứu nêu trên cũng như luận điểm của các

tác giả đã đề cập tron công trình đó mà luận án sẽ kế thừa:

Thứ nhất, các công trình đều đề cập và khẳng định ĐĐPG, hay luân lý,

chuẩn mực ứng xử cá nhân dưới góc nhìn của Phật giáo thúc đẩy đạo đức cá

nhân và đạo đức xã hội. Dù là những chuẩn mực đạo đức cá nhân (như quan

điểm của Damien Keown), thì suy cho cùng, không có cá nhân nào đứng

ngoài gia đình và xã hội, anh ta buộc phải tham gia các quan hệ gia đình, xã

hội, và trong khi đó anh ta thể hiện mình với tư cách là chủ thể của hành vi

đạo đức. Đây là nền tảng tạo nên các quan hệ đạo đức và hành vi đạo đức.

Các công trình đều được nghiên cứu một cách nghiêm túc, công phu, có khảo

sát kỹ với các luận cứ, luận chứng xác thực và đáng tin cậy. Các công trình

này sẽ cho nghiên cứu sinh sự kế thừa về góc nhìn, phương pháp nghiên cứu

đạo đức Phật giáo.

Thứ hai, các công trình nghiên cứu về ĐĐ của PG Nguyên thủy của các

học giả phương Tây, Sri Lanka, Thái Lan, Ấn Độ thì chủ yếu khảo sát trên

giới luật Phật giáo (Luật tạng), nghĩa là bàn đến đạo đức tu hành (đạo đức

của tu sỹ xuất gia) trên cơ sở nghiên cứu về giới luật Phật giáo mà các tu sỹ

thụ trì, chưa đề cập nhiều đến kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy. Các tác

giả cho rằng, có sự khác biệt trong quan điểm đạo đức giữa Phật giáo

Nguyên Thủy và Phật giáo Phát triển (Phật giáo Đại thừa), cùng với sự

phát triển và vận động của xã hội, những tiêu chí hay nhận định về đạo

đức Phật giáo thay đổi theo. Trong khi đó, các công trình nghiên cứu của

các tác giả Trung Quốc, Đài Loan, Việt Nam thì chủ yếu khảo sát trên

kinh điển giáo lý và giới luật của Phật giáo Đại thừa, mà chưa đề cấp đến

Phật giáo Nguyên thủy. Các tác giả này khẳng định sự tồn tại của đạo đức

Phật giáo, nhất là gắn với đời sống phạm hạnh của các vị tu sỹ xuất gia,

thông qua việc giảng pháp, hoằng truyền tư tưởng Phật giáo đến xã hội,

ĐĐPG đã tác động đến đạo đức xã hội. Các tác giả cũng cho rằng, ĐĐPG

có vai trò hoàn thiện nhân cách con người và tạo nên nền tảng của đạo

đức con người; ĐĐPG phù hợp với đạo đức xã hội. Đây là những kết luận

quan trọng dựa trên cơ sở khoa học mà các công trình nghiên cứu đã chỉ

ra, luận án sẽ kế thừa và phát huy trong quá trình thực hiện đề tài. Luận

án cũng sẽ kế thừa từ các công trình này về phương pháp nghiên cứu khi

áp dụng vào đối tượng cụ thể của đề tài.

Thứ ba, với các công trình nghiên cứu về văn hóa Phật giáo (VHPG),

các nhà khoa học chủ yếu khảo cứu trên kinh điển Phật giáo Đại thừa, trong

đó các tác giả đề cập và nhấn mạnh đến sự tồn tại của VHPG như một thực

thể bao gồm trong nó các thành tố: VHĐĐ Phật giáo, ngôn ngữ, lễ hội, điêu

khắc, kiến trúc Phật giáo… Các tác giả cho rằng, VHĐĐ Phật giáo cùng các

thành tố khác trong VHPG góp phần tạo nên văn hóa quốc gia, dân tộc. Một

số công trình nghiên cứu GTĐĐ PG Nguyên thủy, với tư cách là cốt lõi của

giá trị VHPG, thì chủ yếu khảo cứu trên quy định của giới luật dành cho

người xuất gia (Luật tạng) hay các Phật tử thuần thành, và cho rằng, giới luật

tạo nên quy tắc đạo đức của người xuất gia, nó là nền tảng của đạo đức con

người, và có vai trò bổ khuyết và hoàn thiện đạo đức xã hội. Tuy nhiên, nếu

chỉ lấy giới luật cho người xuất gia làm đối tượng nghiên cứu để chỉ ra các

nguyên tắc đạo đức, thì thực tế số lượng người xuất gia, hành trì giới luật

không phải chiếm số đông trong xã hội, vì vậy sự tác động của các GTĐĐ đó

có phạm vi tác động xã hội không lớn. Mặc dù vậy nghiên cứu sinh sẽ kế thừa

kết quả, phương pháp nghiên cứu của các công trình nêu trên để phát triển

trong đề tài luận án của mình.

Thứ tư, các công trình nghiên cứu đều thống nhất ĐĐPG tương ứng,

phù hợp với ĐĐ XH, có vai trò thúc đẩy ĐĐ XH và là cơ sở cho việc phát

triển bền vững. Tuy nhiên, các công trình vì những mục tiêu nghiên cứu nhất

định, đều chưa khảo cứu tổng thể trên kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy và chỉ

ra một cách hệ thống giá trị đạo đức Phật giáo cùng tác động của nó trong bối

cảnh xã hội hiện nay. Nghiên cứu sinh sẽ kế thừa những luận điểm, kết luận

và nhận xét đánh giá của các công trình nêu trên để áp dụng và phát triển

trong quá trình thực hiện đề tài luận án.

Thứ năm, phần lớn các công trình được nghiên cứu dưới góc nhìn và

phương pháp nghiên cứu của triết học, tôn giáo học, xã hội học, đạo đức học mà

ít có công trình nào (trừ Luận án Tiến sỹ của tác giả Nguyễn Thị Thanh Thảo)

nghiên cứu dưới góc nhìn của văn hóa học. Đây là phần nghiên cứu sinh kế thừa

được ít nhất về phương pháp chuyên ngành nhưng lại gợi ý cho luận án về áp

dụng phương pháp liên ngành, đa ngành trong nghiên cứu đề tài.

1.2.2. Hƣớng nghiên cứu của nghiên cứu sinh

Trên cơ sở những nội dung rút ra từ những công trình khoa học được

điểm luận ở trên, nghiên cứu sinh sẽ khẳng định hướng nghiên cứu mới của

mình để thực hiện đề tài luận án “Giá trị đạo đức trong kinh tạng Phật giáo

Nguyên thủy văn hệ Pàli”:

Thứ nhất, với mã ngành văn hóa học, luận án sẽ tập trung và nghiên

cứu đối tượng là GTĐĐ PG. Đây là một nội dung đặc trưng của văn hóa tôn

giáo và là đối tượng của ngành nghiên cứu văn hóa học. Đối tượng nghiên

cứu của luận án thể hiện tính khác biệt mới đối với các công trình khoa học

vừa điểm luận ở trên.

Thứ hai, trong các công trình khoa học được nêu trên, tùy từng quan

điểm, hướng tiếp cận và phương pháp nghiên cứu khác nhau mà các tác giả

đưa ra các kết quả khác nhau, thậm chí ngược nhau, như phần rút ra ở trên

đây nghiên cứu sinh đã nêu. Vì vậy, luận án sẽ nghiên cứu để nhận diện rõ

những biểu hiện thống nhất và có hệ thống của GTĐĐPG. Đây là hướng phát

triển, là nhiệm vụ trọng tâm của đề tài luận án.

Thứ ba, công trình nghiên cứu của các tác giả nêu trên chủ yếu khảo cứu

trên cứ liệu kinh điển của giới luật (luật tạng) Phật giáo Nguyên thủy, hoặc giáo

lý phổ biến trong kinh tạng và luật tạng của Phật giáo Phát triển. Vì vậy, thực

hiện đề tài này NCS sẽ tập trung vào khảo cứu kinh điển kinh tạng Phật giáo

Nguyên thủy thuộc văn hệ Pàli mà không khảo cứu lại trên kinh điển của luật

tạng (giới luật) Phật giáo Nguyên thủy. Tác giả cũng không khảo cứu tiếp về

Phật giáo Đại thừa mà kế thừa từ những công trình đã công bố trước đây.

Thứ tư, trên cơ sở nhận diện GTĐĐ PG, nghiên cứu sinh sẽ tiếp tục

nghiên cứu chỉ ra những đặc điểm của giá trị đạo đức trong kinh tạng Phật

giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli và phân tích làm rõ sự hiện tồn cũng như tiếp

biến của giá trị đạo đức trong kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli

trong đời sống hôm nay. Đồng thời, NCS cũng sẽ bàn luận để làm rõ thêm

những ảnh hưởng của nó với đạo đức xã hội Việt Nam hiện nay. Đây là

hướng nghiên cứu mới của luận án, và cũng chính là để làm rõ thêm mã

ngành văn hóa học trong việc nghiên cứu đề tài luận án. Qua đó, NCS đưa ra

một số yếu tố tác động đến việc phát huy giá trị đạo đức Phật giáo trong đời

sống hôm nay.

1.3. LÝ THUYẾT NGHIÊN CỨU VÀ MỘT SỐ KHÁI NIỆM THAO TÁC 1.3.1. Lý thuyết nghiên cứu

- Lý thuyết giá trị:

Lý thuyết về giá trị được nghiên cứu từ cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ

thứ XIX với tính chất là một lĩnh vực của triết học, bởi các tác giả nổi tiếng

như: I. Kant, R.H. Lotze, F.W. Nietzsche, W. Windeband, H. Rickert, C.Mác

và một số học giả khác.

Immanuel Kant (1724 - 1804) là người đầu tiên bàn rất kỹ về các khía

cạnh triết học của khái niệm giá trị. Trong tác phẩm “Cơ sở của siêu hình học

đạo đức” (1785), I. Kant viết: “Mọi vật thể có xu hướng giá trị quy định, bởi

lẽ nếu không có xu hướng và nhu cầu xây dựng trên những xu hướng ấy thì

vật thể sẽ chẳng có giá trị gì” [115, tr.23]. Ông cũng chia giá trị ra thành 3

thành tố: giá trị thị trường (giá trị vật chất - thực dụng); giá trị do ảnh hưởng

quy định (giá trị thẩm mỹ); giá trị nhân phẩm (giá trị luân lý- đạo đức, hay giá

trị nội tại - đây là loại giá trị cao nhất, giá trị vô giá).

Nửa đầu thế kỷ XX, đánh dấu giai đoạn thứ hai là giai đoạn phát triển

của giá trị học, một loạt trường phái nghiên cứu giá trị học đã ra đời, nổi tiếng

là các trường phái: tiếp cận giá trị từ tâm lý học của C.V. Ehrenfels và J.Cl.

Kreibig; giá trị học tự nhiên của R.B. Perry và J. Deway; giá trị nội tại của

G.E. Moore; giá trị khách quan của M.F. Scheler.

Từ giữa thế kỳ XX, giá trị học đã trở thành một môn khoa học phát

triển ra toàn thế giới, với đội ngũ các nhà khoa học hùng hậu và việc nghiên

cứu giá trị học thể hiện rất rõ trong định nghĩa của các trường phái, các học

giả. Tuy nhiên, có thể tổng kết việc nghiên cứu giá trị thành bốn xu hướng

định nghĩa giá trị như sau:

- Quan niệm đồng nhất giá trị với khách thể, cho rằng giá trị thuộc về

bản thân sự vật, giá trị không thay đổi mà chỉ có quan hệ của con người với

giá trị thay đổi. Đây là quan niệm tự nhiên nhất xét theo quá trình nhật thức

của con người.

- Quan niệm giá trị thuộc về chủ thể định giá, gắn liền giá trị với chủ

thể. Đây là quan niệm phổ biến nhất. Giá trị, theo quan niệm này, có sự thay

đổi tùy theo sự nhận định của từng chủ thể, nhóm chủ thể. Cùng một đối

tượng, các chủ thể khác nhau sẽ có cách đánh giá về giá trị khác nhau.

- Quan niệm giá trị nằm trong các mối quan hệ. Có hai loại quan hệ

được dùng làm cơ sở để định nghĩa giá trị là quan hệ giữa chủ thể với khách

thể và quan hệ giữa khách thể với nhau. Mặc dù xem xét giá trị dưới góc độ

kinh tế chính trị học, C.Mác cũng được xếp vào số các học giả có quan điểm

này khi ông cho rằng: “giá trị chỉ có thể thể hiện ra trong mối quan hệ xã hội

giữa hàng hóa này với hàng hóa khác mà thôi”.

- Quan niệm tách giá trị thành một thế giới độc lập. Quan niệm này

tách giá trị ra thành một thế giới độc lập bên cạnh thế giới sự kiện và thế giới

chân lý [115, tr.23-32].

Nhận định về lịch sử nghiên cứu lý thuyết giá trị, Giáo sư Phạm Minh

Hạc cho rằng, trong giai đoạn cận đại ở phương Tây, giá trị học được dạy

trong môn triết học, đấy là việc sắp xếp chương trình, môn học nhà trường,

chứ giá trị học không chỉ là phân môn của triết học. Lúc đầu là như vậy, sau

giá trị học là một môn khoa học độc lập và có liên quan đến nhiều bộ môn, có

giá trị trong chính trị học, xã hội học, nhân học văn hóa, nghiên cứu con

người, giáo dục học, tâm lý học, đạo đức học, thẩm mỹ học, v.v… Mỗi môn

khoa học kết hợp với giá trị học có đối tượng riêng của nó, như chính trị học

nghiên cứu các giá trị xã hội, đạo đức học nghiên cứu các giá trị đạo đức,

thẩm mỹ học nghiên cứu giá trị thẩm mỹ… Giá trị học quan hệ mật thiết với

tâm lý học, với nghiên cứu con người, giá trị học giữ vai trò đặc biệt trong

văn hóa học, vì thông thường coi văn hóa trong nghĩa rộng nhất là tổng của

các giá trị vật chất và giá trị tinh thần. Đối tượng của văn hóa học (xét một

cách đại thể) là các giá trị [72, tr. 33 - 34].

Kế thừa quan điểm của các học giả đi trước ở phương Tây với các xu

hướng định nghĩa giá trị khác nhau, Trần Ngọc Thêm cho rằng, trừ xu hướng

thứ tư, quan niệm giá trị là thế giới độc lập, và giá trị nằm trong các mối quan

hệ, cả ba xu hướng quan niệm về giá trị trước đó đều đúng và đều cần thiết.

Bởi lẽ, nói về giá trị, không thể bỏ qua thuộc tính, phẩm chất của bản thân đối

tượng (khách thể); không thể bỏ quan nhận thức, quan niệm của người định

giá (chủ thể); cũng không thể bỏ qua quan hệ của đối tượng (khách thể) với

chủ thể, và quan hệ giữa các khách thể với nhau. Từ quan điểm này, Trần

Ngọc Thêm đưa ra định nghĩa về giá trị như sau: “Giá trị là tính chất của

khách thể, được chủ thể đánh giá là tích cực xét trong so sánh với các khách

thể khác cùng loại trong một bối cảnh không gian, thời gian cụ thể” [115,

tr.33]. Và ông cho rằng văn hóa là hệ thống các giá trị mang tính lịch sử do

con người sáng tạo ra. Văn hóa chính là giá trị. Nhưng, theo ông, giá trị gồm

có: giá trị tự nhiên và giá trị nhân sinh. Giá trị văn hóa phân biệt với giá trị tự

nhiên bởi tính nhân sinh cao cả. Quan niệm này cũng phù hợp với quan điểm

của C.Mác khi cho rằng, văn hóa chính là việc thể hiện trình độ người.

Trần Ngọc Thêm cũng cho rằng, nếu hiểu “văn hóa” và “giá trị” theo

nghĩa rộng, chấp nhận coi văn hóa là hệ thống giá trị do con người sáng tạo

ra, thì khái niệm “văn hóa” trong cụm từ “giá trị văn hóa” phải được hiểu là

“do con người sáng tạo ra”. Giá trị văn hóa đối lập với giá trị tự nhiên và bao

gồm tất cả các loại GTĐĐ, giá trị kinh tế, giá trị pháp lý, giá trị ký hiệu học,

giá trị toán học v.v., vì mọi giá trị và hệ giá trị do con người sáng tạo ra đều

thuộc văn hóa [113, tr. 92-93]. Như vậy, giá trị đạo đức, nhìn dưới góc độ văn

hóa học, là thành tố trong cấu trúc và là cốt lõi của giá trị văn hóa - đối tượng

nghiên cứu của ngành văn hóa học.

Luận án vận dụng lý thuyết này để nghiên cứu về GTĐĐ trong kinh

tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli, là tính chất của ĐĐ PG sinh ra do sự

đánh giá, nhìn nhận, xây dựng từ cộng đồng Phật giáo trong mối quan hệ với tự

nhiên, xã hội, tư duy con người, được cộng đồng Phật giáo đánh giá là tích cực,

được thực tiễn cuộc sống tôn giáo và cuộc sống xã hội của họ chứng thực, trải

nghiệm và trở thành những chuẩn mực định hướng suy nghĩ và hành động của

họ trong cuộc sống. Những giá GTĐĐ đó có tính lan tỏa, tác động và ảnh hưởng

đến các cộng đồng cư dân khác, thậm chí không phải là tín đồ Phật giáo, dần

hình thành nên trong những cộng đồng xã hội rộng lớn này những chuẩn mực

ĐĐ mới bắt nguồn từ GTĐĐ PG. Áp dụng lý thuyết này giúp luận án làm rõ

được GTĐĐ PG và ảnh hưởng của nó trong đời sống hôm nay.

Chủ ý diễn giải dài như trên vì đề tài luận án là “Giá trị đạo đức trong

kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli” nên lý thuyết giá trị và giá trị

đạo đức sẽ là lý thuyết quan trọng nhất được ưu tiên sử dụng trong suốt quá

trình nghiên cứu của nghiên cứu sinh.

- Lý thuyết thực thể tôn giáo:

Emile Durkheim (1858 - 1917), người được coi như ông tổ của ngành

xã hội học về tôn giáo cho rằng: Một tôn giáo là một hệ thống vững chắc các

niềm tin tôn giáo và thực hành liên hệ với các vật thiêng, tức là các vật được

phân biệt, kiêng cữ, các niềm tin và thực hành thống nhất thành một cộng

đồng luân lý, được gọi là giáo hội, đối với tất cả những ai tin theo”. E.

Durkheim đòi hỏi xã hội phải tiếp cận tôn giáo theo phương pháp hệ thống

như là các thực thể xã hội và thiết chế xã hội có vai trò chức năng trong chỉnh

thể của xã hội. Tiếp nhận quan điểm này, J.M. Yinger định nghĩa tôn giáo như

một nỗ lực nào đó để thực hiện các chức năng khác nhau, chính xác hơn là

“một tổng thể niềm tin và thực hành mà nhờ đó một nhóm nhất định có thể

đối diện với các vấn đề trọng đại trong đời sống của họ”. Chính trong quan

điểm về tôn giáo này, tôn giáo được coi như một phần của bản chất người, tôn

giáo là văn hóa để thực hiện những chức năng văn hóa của nó trong xã hội mà

nó được sinh ra. Cách tiếp cận này cũng làm đảo ngược cách tiếp cận duy lý

cho rằng tôn giáo chỉ là một phản ánh hư ảo. Phát triển lý thuyết chức năng

luận này, nhà xã hội học người Đức - Niklas Luhmann (1927 - 1998) đã xây

dựng và hoàn thiện lý thuyết cấu trúc luận chức năng. Theo N. Luhmann, tôn

giáo cũng tạo nên một tiểu hệ thống biểu trưng đặc biệt có chức năng coi thế

giới là một toàn thể và chế ngự cái ngẫu nhiên. Dưới lý thuyết chức năng này,

cần lưu ý ba điểm về chức năng của tôn giáo: thứ nhất, tôn giáo có các chức

năng không thể phủ nhận, có nghĩa tôn giáo là sự cần thiết của con người, là

một phần của bản chất người, làm cho cuộc sống của con người có ý nghĩa và

duy trì xã hội con người đặt trong bối cảnh là các mối quan hệ thiết yếu, cân

bằng và hòa hợp; thứ hai, chức năng của tôn giáo không chỉ phản ánh sự

tương tác thuận cho xã hội mà còn chỉ ra cả mâu thuẫn, xung đột; thứ ba,

không sử dụng một hệ biến duy nhất cho mọi phân tích, nghĩa là không có

khuôn mẫu bất biến các chức năng của hiện tượng tôn giáo cho mọi xã hội,

mọi thời gian và mọi nhóm người. Quan điểm này cũng khẳng định, hiện

tượng tôn giáo là một trong những phương thức tồn tại của con người. Nghĩa

là tiếp cận tôn giáo dưới một cách nhìn cấu trúc, tức là một thiết chế xã hội

như nhiều thiết chế xã hội khác, một thực thể xã hội như nhiều thực thể xã hội

khác và được điều chỉnh bằng luật pháp (là các pháp nhân tôn giáo - NCS).

Như vậy, lý thuyết thực thể tôn giáo - coi tôn giáo là một thực thể xã

hội, thực thể văn hóa, được nhận thức, hình thành và phát triển từ những quan

niệm về lý thuyết chức năng, cấu trúc luận chức năng. Người đầu tiên nói rõ

quan niệm về thực thể tôn giáo là Resgis Debray, Giáo sư Trường Đại học

Lyon III. Theo ông, một thực thể tôn giáo có ba tính chất: thứ nhất, nó được

nhận thấy và áp đặt cho tất cả; thứ hai, nó là thực thể không suy đoán được bản

chất, cũng chẳng giả định về tình trạng luân lý hay nhận thức luận có đồng ý

với nó hay không; thứ ba, nó là một thực thể bao hàm, không một tôn giáo nào

có ưu thế hơn, được coi là chân lý, đáng tin cậy hơn các tôn giáo khác. Lý

thuyết thực thể tôn giáo phát triển còn giải thích, tôn giáo có bốn khía cạnh:

tính lịch sử; tính tập thể: các cá nhân chung chia công việc và có cùng cảm

nhận về thế giới; tính tài liệu: tôn giáo là kho lưu trữ các dạng thức biểu hiện

của văn hóa; tính biểu tượng: các biểu thị về thế giới, cái tự nó, thần linh, thần

học, học thuyết, hệ luân lý; tính kiêm nghiệm và nhạy cảm. Như vậy, sự tồn tại

của các cộng đồng tôn giáo là thực thể xã hội đặc biệt, một tiểu hệ thống có chức

năng riêng so với các tiểu hệ thống khác của xã hội tổng thể [130, tr.3-19].

Người tiếp thu, giới thiệu và phát triển lý thuyết thực thể TG có hệ

thống và đầy đủ ở Việt Nam là Tiến sỹ Nguyễn Quốc Tuấn, nguyên Viện

trưởng Viện Nghiên cứu Tôn giáo, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam. Tác giả

cho rằng, tôn giáo, hay đúng hơn là hiện tượng tôn giáo, là một thực thể, thực thể

tôn giáo, và thực thể tôn giáo không tồn tại biệt lập mà tồn tại trong lòng xã hội

với nhiều quan hệ chằng chịt và chồng chéo nhau. Với tư cách là một thực thể xã

hội - văn hóa, với hệ thống giáo lý, giới luật, tín điều đạo đức, nghi lễ và tổ chức

giáo hội, tôn giáo mang trong mình những giá trị, bao gồm: giá trị chân lý, giá trị

luân lý - đạo đức, giá trị thẩm mỹ, giá trị tư tưởng [130, tr.52].

Luận án với đề tài “Giá trị đạo đức trong kinh tạng Phật giáo Nguyên

thủy văn hệ Pàli” tiếp cận khách thể Phật giáo như một thực thể xã hội, bao

gồm niềm tin, tín ngưỡng, những luân lý, đạo đức, những chuẩn mực tôn

thờ và kính ngưỡng được biểu hiện và kết tinh thành các giá trị đạo đức tôn

giáo; việc thực hành thể hiện sự gắn kết và lan tỏa các GTĐĐ TG đó với

người có cùng niềm tin, tín ngưỡng trong cộng đồng Phật giáo và với toàn

xã hội. Lý thuyết này không chỉ giúp luận án đi đúng hướng mã ngành văn

hóa học mà còn thể hiện góc nhìn biện chứng trong việc hình thành GTĐĐ

PG, và phản ánh được mối quan hệ, sự tác động của GTĐĐ TG trong việc

hình thành đạo đức XH.

- Lý thuyết hệ thống:

Luận án vận dụng lý thuyết này để nghiên cứu về tôn giáo như một

chỉnh thể, các thành tố cấu tạo nên tôn giáo như niềm tin, những chuẩn mực

trong đời sống, những điều kiêng kỵ, giá trị văn hóa đạo đức… có quan hệ

mật thiết, thống nhất với nhau và tác động qua lại lẫn nhau. Thông qua lý

thuyết này giúp luận án trình bày được rõ ràng, mạch lạc, thống nhất giá trị

đạo đức Phật giáo và những biểu hiện cụ thể của nó trong lời dạy của Thích

Ca Mâu Ni suốt quá trình ông dẫn dắt giáo đoàn của mình và hoằng truyền tư

tưởng Phật giáo, GTĐĐ PG là giá trị lắng đọng, bền vững lâu dài và vẫn thể

hiện liên tục từ khi Phật giáo ra đời ở Ấn Độ cho đến hiện nay ở khắp nơi trên

thế giới, trong đó có Việt Nam.

- Lý thuyết lựa chọn hợp lý tôn giáo:

Vận dụng lý thuyết này giúp luận án làm rõ được tại sao một cộng đồng

cư dân trước đó theo tín ngưỡng, tôn giáo khác, hoặc không theo tôn giáo cụ

thể nào nhưng lại lựa chọn theo Phật giáo, cho dù tồn tại những tôn giáo khác

cùng không gian và thời điểm đó. Lý thuyết này cũng giúp luận án làm sáng

tỏ tính hợp lý, sự phù hợp khi đi lý giải nguyên nhân việc một cộng đồng lựa

chọn tin theo Phật giáo, đó là tính tương đồng giữa xu hướng chuẩn mực

ĐĐXH mà họ hướng đến với GTĐĐ PG sẵn có.

1.3.2. Một số khái niệm thao tác

* Tôn giáo

Tôn giáo là một hiện tượng đặc thù trong xã hội loài người. Nó được

sinh ra bởi con người nhưng lại chế ngự đời sống tinh thần XH và tác động

mạnh mẽ đến đời sống xã hội. Với những biểu hiện đa diện về giáo lý, giáo

luật, lễ nghi, tổ chức giáo hội, các thiết chế chặt chẽ, tôn giáo không chỉ là đối

tượng của ngành nghiên cứu tôn giáo học mà trở thành đối tượng nghiên cứu

của nhiều ngành khoa học: triết học, chính trị học, xã hội học, tâm lý học, dân

tộc học, nhân học, đạo đức học, văn hóa học...

Về mặt từ nguyên, “tôn giáo”, ở phương Đông đều dựa trên gốc tự chữ

Hán là 宗教, phiên âm sang tiếng Việt là “tông giáo” hay “tôn giáo”. Chữ

này lấy nguyên nghĩa trong thiên thứ nhất của sách Trung Dung (tác giả

Khổng Cấp - cháu nội Khổng Tử: 天命之謂性,率性之謂道,修道之謂教:

Thiên mệnh chi vị tính, suất tính chi vị đạo, tu đạo chi vị giáo) chỉ sự truyền

thừa của một học phái, giáo phái mang tính chất hệ tư tưởng, một hệ thống

quan điểm, lý luận về vũ trụ, thế giới tự nhiên, xã hội và con người.

Ở phương Tây, đều ảnh hưởng và bắt nguồn từ ký tự Latinh, tiếng Anh,

tiếng Pháp là “religion”, tiếng Nga cũng ghi âm là “Ry-li-ghi-a”, có nghĩa là

“mộ đạo”, “thần thánh”, “đối tượng sùng bái”.

Từ điển Oxford định nghĩa: “Tôn giáo là một hệ thống đức tin và nghi

thức cúng lễ; sự nhận biết của con người về quyền năng kiểm soát của siêu nhân

và nhất là một Thượng đế của riêng mình được gọi tên để vâng theo” [80, tr.22].

Nhà Tôn giáo học Ninian Smart không định nghĩa tôn giáo mà đưa ra

bảy khía cạnh của tôn giáo: (1) thực hành nghi lễ; (2) trải nghiệm cảm xúc;

(3) truyền thuyết và thần thoại; (4) giáo lý và triết học; (5) đạo đức và luật lệ;

(6) xã hội và thể chế; (7) hữu hình. Theo ông, được coi là tôn giáo khi nó đảm

bảo bảy yếu tố này [84, tr.18].

Nói chung, tôn giáo thường được nghiên cứu dưới hai khía cạnh: một

hình thái ý thức XH, với những quan điểm triết học về thế giới tự nhiên, về xã

hội con người, về nhân sinh quan; và một thực thể xã hội, với những quan

điểm có tính lô - gic và hệ thống trong giáo lý, giới luật, tín điều đạo đức,

nghi lễ và tổ chức giáo hội. Tác giả Trần Quốc Vượng khẳng định: “Nhìn

nhận vấn đề tôn giáo trên quan điểm “văn hóa học”, xét theo lịch sử phát sinh

và trưởng thành, tôn giáo vừa là một sản phẩm của văn hóa, vừa là một thành

phần hữu cơ, một nhân tố cấu thành của văn hóa” [123, tr.80].

Từ những quan điểm trên, NCS rút ra quan điểm của mình về tôn giáo:

Tôn giáo là một thực thể xã hội, được sinh ra trong xã hội con người do sự

sùng bái hoặc tin theo một phương pháp tu tập nào đó. Nó bao gồm những

quan điểm có tính lô-gic và hệ thống về thế giới quan, nhân sinh quan tôn

giáo, được thể hiện trong giáo lý, giáo luật, lễ nghi, tín điều đạo đức và tổ

chức giáo hội.

* Phật giáo

Thích Đức Nhuận, trong cuốn “Phật học tinh hoa một tổng hợp đạo lý”,

cho rằng, Phật giáo không phải là triết học, Phật giáo cũng không phải là khoa

học, mà Phật giáo là tất cả những thứ đó. Đạo Phật là con đường tìm tới hạnh

phúc cho chúng sinh [102]. Khi nghiên cứu về tôn giáo, K.Sri Dhammananda

đưa ra bốn loại hình tôn giáo: tôn giáo tự nhiên; tôn giáo hệ thống hóa (có tổ

chức); tôn giáo thần khải (được mách bảo); tôn giáo tập tục hóa (được dựng

thành thể chế). Và tác giả kết luận, Phật giáo chẳng thuộc loại nào trong số

bốn loại hình tôn giáo kể trên. Ông cho rằng, dù chúng ta dùng từ “tôn giáo”

khi nói tới đạo Phật, nhưng chúng ta vẫn thấy khó khăn khi xếp loại đạo Phật

như một tôn giáo theo nghĩa của từ đó ghi trong từ điển [80, tr.22].

Danh từ Phật giáo (Buddhism) xuất nguyên từ chữ “buddhi” trong tiếng

Ấn Độ cổ, có nghĩa “giác ngộ”, “thức tỉnh”. Như vậy, Phật giáo ở đây mà

chúng ta đề cập, được hiểu là tôn giáo được hình thành từ thế kỷ thứ VI,TCN,

tại Ấn Độ cổ đại, do Thái tử Tất Đạt Đa là người khởi xướng. Chính ông đã tu

tập và tự mình giác ngộ quy luật của tự nhiên, xã hội, tư duy con người và

được tôn xưng là Phật (người giác ngộ) [84, tr.7]

Trong góc nhìn triết học, Phật giáo được hiểu là một hình thái ý thức

XH với những nội dung mang đậm tính triết học khi giải thích về thế giới

quan, nhân sinh quan, xã hội luận. Những nội dung triết học trên được thể

hiện trong tam tạng kinh điển của Phật giáo: kinh, luật, luận. Dưới góc nhìn

văn hóa, Phật giáo được nhìn nhận là một thực thể như các thực thể xã hội

khác - đó chính là thực thể văn hóa, khi mang trong mình những giá trị và vai

trò xã hội được biểu hiện bởi giáo lý, giáo luật, những tín điều đạo đức, lễ

nghi, và tổ chức giáo hội.

Từ những quan điểm trên, NCS có thể rút ra rằng, Phật giáo là tôn giáo do

Thích Ca Mâu Ni sáng lập tại đước nước Ấn Độ cổ vào thế kỷ thứ VI, TCN. Nó

tồn tại như một thiết chế xã hội bao gồm những người tin theo phương pháp tu

tập do Thích Ca Mâu Ni sáng tạo, thể hiện thế giới quan, nhân sinh quan Phật

giáo với những biểu hiện của nó trong giáo lý, giáo luật, lễ nghi và tín điều đạo

đức Phật giáo, trong một thiết chế tổ chức giáo hội đặc trưng.

*Phật giáo Nguyên thủy

Có nhiều cách phân kỳ Phật giáo, nhưng căn bản đều dựa trên đặc điểm

của nội dung kinh tạng Phật giáo. Hầu hết các học giả đều thống nhất chia Phật

giáo thành 3 thời kỳ: Nguyên thủy - Bộ phái (Tiểu thừa) - Đại thừa, như đề xuất

của tác giả Tiến sỹ Nalinaksha Dutt, người uyên thâm về Pàli và Sankrit, trong

cuốn “Aspects of Mahàyàna Buddhism and Its Relation to Hìnayàna” (Đại thừa

và sự liên hệ với Tiểu thừa) mà tác giả Thích Minh Châu - Nguyên Viện trưởng

Viện Nghiên cứu Phật học Việt Nam đã thống nhất quan điểm này: “tiến trình

lịch sử tư tưởng Phật giáo qua ba giai đoạn: Phật giáo Nguyên thủy, Phật giáo

các bộ phái và Phật giáo Đại thừa” [18, tr.11-12]. Ông cũng cho rằng, Phật giáo

Nguyên thủy được gìn giữ phần lớn trong các tập kinh Pàli Nikaya, và luật bộ

Vinaya (Luật tạng, hay còn gọi là Vi diệu pháp).

Trên nền tảng của văn hệ Sankrit của bốn bộ A-hàm, các học giả Phật

giáo Đại thừa cũng thống nhất phân kỳ lịch sử thành 3 giai đoạn: Nguyên

Thủy - Tiểu thừa - Đại thừa. Tiêu biểu cho quan điểm này là nhà Phật học lỗi

lạc người Nhật Bản, Tiến sỹ Kimura Taiken (Mộc Thôn Thái Hiền). Ông chia

Phật giáo Ấn Độ ra thành 3 bộ môn: Nguyên thủy Phật giáo tư tưởng luận;

Tiểu thừa Phật giáo tư tưởng luận; Đại thừa Phật giáo tư tưởng luận. Và ông

cố gắng chỉ cho mọi người thấy sự tiếp nối liên tục và căn nguyên để phân

chia 3 bộ phận trong tư tưởng luận Phật giáo của ông. Ông giải thích:

Nguyên thủy Phật giáo là Phật giáo thời kỳ nào? Dĩ nhiên, vấn đề

này tùy theo sự nhận xét khác nhau của các nhà khảo cứu mà có sự

bất đồng; nhưng, theo tôi, nếu nói một cách đại thể, thì Phật giáo

Nguyên thủy ở vào thời gian đức Phật còn tại thế cho đến thời kỳ

sau Phật nhập diện khoảng 100 năm, điều này có thể tin là xác đáng

[64, tr.25].

Quan điểm này được Hòa thượng Thích Quảng Độ, một trong số các

dịch giả Phật giáo hàng đầu Việt Nam, đồng thuận. Ông chính là người dịch

loạt công trình nghiên cứu của Tiến sỹ Kimura Taiken sang tiếng Việt. Trong

phần lời tựa của cuốn “Nguyên thủy Phật giáo tư tưởng luận”, ông viết: “Phật

giáo cũng giống như cái cây có ba phần: phần gốc, phần thân, và phần ngọn

gồm nhiều cành lá. Nguyên thủy Phật giáo là phần gốc, Tiểu thừa Phật giáo là

phần thân, Đại thừa Phật giáo là phần ngọn” [63, tr.5].

Thánh Nghiêm, một học giả Phật học nổi tiếng người Trung Quốc, ông

lấy bằng Tiến sỹ Phật học tại Đại học Lập Chính Tôkyô, giảng dạy Phật học

tại Trung Quốc, Đài Loan, Nhật Bản, Mỹ, sáng lập và là Viện trưởng Viện

nghiên cứu Phật học Trung Hoa tại Đài Loan, đồng quan điểm này. Trong

cuốn sách “Lịch sử Phật giáo thế giới”, ông cho rằng: “Phật giáo Nguyên thủy

là chỉ lời nói, việc làm của Phật Đà khi tại thế và lời nói, việc làm đã được

Phật Đà chấp thuận của các đệ tử. Giáo lý Phật giáo Nguyên thủy quả là rất

đơn giản và phác thực. Phật Đà chưa hề huyền đàm siêu hình, tất cả đều nói

kinh nghiệm lý tính” [99, tr. 54-55].

Có thể nói, tuy có sự khác nhau về cách phân chia và tên gọi của các

thời kỳ lịch sử Phật giáo, nhưng các học giả lớn trên thế giới và ở Việt Nam

đều thống nhất lịch sử Phật giáo được chia thành 3 thời kỳ, và thời kỳ đầu là

Phật giáo Nguyên thủy. Khái niệm Phật giáo Nguyên thủy ở đây dùng để chỉ

giáo lý Phật giáo nguyên bản, thuần phác, được hình thành và công nhận

trong thời kỳ Phật Thích Ca còn sống và thời gian sau đó không lâu (hết đời

của các đại đệ tử nối pháp của ông). Đây là nguồn giáo lý nguyên sơ nhất, thể

hiện cốt tủy của giáo lý Phật giáo. Nó được kết tập và ghi chép sớm nhất

thành văn bản trong năm bộ Nikàya thông qua văn tự Pàli. (NCS sẽ trở lại làm

rõ hơn vấn đề này ở mục Khái lược về Phật giáo Nguyên thủy).

* Văn hệ Pàli

Ngôn ngữ của người Arya, chủ thể của văn hóa Ấn Độ cổ từ phía Bắc

tràn xuống, là tiếng Phệ Đà, về sau phát triển thành tiếng Phạn. Tiếng Phạn

vốn cùng ngữ hệ với tiếng Ba Tư và tiếng La-tinh, từ đó tiến triển thành các

loại ngôn ngữ văn tự Ấn Độ. Khi Phật giáo ra đời, chữ Phạn không còn phổ

biến nữa, các thứ tiếng bản địa đã thay thế nó. Trên cơ sở chỉnh lý và bổ sung

từ ngôn ngữ văn tự địa phương, tiếng Phạn đã chỉnh lý thành thứ tiếng Sankrit

(Nhã ngữ), và trở thành thứ ngôn ngữ văn tự trước tác của các học giả cổ Ấn

Độ, nó được coi như ngôn ngữ quý tộc, chính thống của nhà nước. Nhưng, từ

những văn bia, văn khắc phát hiện gần đây và những từ ngữ dịch âm của kinh

Phật ở Trung Quốc, có thể suy ra rằng, ngôn ngữ của Thích Ca dùng đương

thời, trong cộng đồng Phật giáo để thuyết giảng cho những người ở đẳng cấp

thấp, là một thứ ngôn ngữ thông tục hỗn hợp của đại chúng. Loại ngôn ngữ này

thông qua nhiều lần thay đổi, cải cách thành ra tiếng Pàli. Ngôn ngữ văn tự Pàli

mà dòng Phật giáo Nguyên thủy (Theravada) - Nam truyền dùng ngày nay, được

dùng để ghi chép năm bộ Nikàya là trên cở sở của văn tự Pàli thời Thích Ca, so

với tiếng Phạn (Sankrit) ghi chép kinh điển A - hàm thì có sớm hơn [101, tr.19].

Vì ngữ văn mà kinh tạng tiếng Pàli dòng Nguyên thủy Phật giáo dùng đã gần với

ngôn ngữ thông dụng thời Phật Thích Ca, cho nên năm bộ Nikàya (kinh tạng)

truyền ở phương Nam có màu sắc nguyên thủy, cổ điển hơn bốn bộ A-hàm dịch

ra tiếng Phạn (Sankrit) truyền ở phương Bắc. Một lý do nữa, là năm bộ kinh tạng

Nikàya Phật giáo Nguyên thủy Pàli được kết tập và viết ra từ một nguồn thống

nhất, trong khi bốn bộ A-hàm bằng tiếng Sankrit thì từ nhiều bộ phận hợp thành.

Vì vậy, các học giả cận đại và hiện đại, khi trích dẫn kinh điển Phật giáo, để có

căn cứ gốc, đảm bảo tính thống nhất, chính thống và chính xác cao thường trích

dẫn kinh điển Pàli [101, tr.70].

Kinh tạng Phật giáo từ gốc ký tự Pàli, hay Phạn (Sankrit) đã được dịch

ra nhiều thứ tiếng: Tây Tạng, Hán, Thái, Myanmar, Nhật Bản, Hàn Quốc,

Anh, Đức, Pháp, Việt Nam... Tuy nhiên, quy ước chung của các học giả Phật

giáo trên thế giới là trích dẫn các thuật ngữ chuyên môn Phật học từ nguyên

gốc ký tự Pàli [19, tr.10].

Điều cần chú ý là, ngôn ngữ văn tự Pàli là một cổ ngữ, và được coi như

một tử ngữ. Nó được dùng và trích dẫn dưới dạng văn tự, nhưng thực chất

không phải ký tự Pàli cổ (giống như ký tự Ba Tư, Ả rập hiện nay), mà là dạng

phiên thiết hình vị - văn tự và âm vận từ nguyên gốc Pàli sang hệ ký tự La-

tinh, ví dụ các ký tự: Sìla (giới), Nikaya (kinh tạng), Nibbana (Niết bàn). Đây

là quy định của Hội Văn kinh Pàli - Pàli Text Society trên toàn thế giới. Như

vậy, khi nói văn tự Pàli là ý nói về dạng thức văn tự ghi chép cổ xưa nhất về

những lời dạy của Thích Ca. Hay nói khác, kinh điển Phật giáo chính thống

và nguyên thủy đúng với lời Thích Ca nhất là kinh điển được ghi chép bằng

dạng thức văn tự Pàli. Còn khi nói văn hệ Pàli là nói kinh tạng Nguyên thủy

Phật giáo được phiên thiết hình vị - văn tự từ nguyên gốc ký tự Pàli sang ngữ

hệ ký tự La-tinh hoặc sang bất kỳ một ngôn ngữ văn tự của một quốc gia nào.

Kinh tạng văn hệ Pàli (hay còn gọi là Pàli tạng) là ý chỉ hệ thống kinh tạng

Phật giáo có tính nguyên gốc chứ không chỉ dạng thức ghi chép của kinh điển,

ở đây, nó chỉ năm bộ Nikàya dù được phiên thiết sang bất kỳ loại văn tự nào.

Văn hệ Pàli của Phật giáo Nguyên thủy dùng để phân biệt với văn hệ Srankrit

- là cơ sở phát triển kinh điển Phật giáo Đại thừa.

* Kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli

Kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli (Nikàya): Là một bộ phận

cấu thành nên kinh điển Phật giáo Nguyên thủy (gồm 3 tạng: kinh, luật, luận)

được tập hợp, ghi chép, cố định thành văn bản sau khi Thích Ca Mâu Ni nhập

diệt. Đầu tiên được ghi chép bằng chữ Pàli là dạng thức văn tự cổ xưa của Ấn

Độ, sau được phiên dịch sang các thứ tiếng trên cơ sở giữ nguyên hình vị - âm

tiết Pàli, gọi là văn hệ Pàli. Khi nói đến kinh tạng Pàli văn hệ Pàli thì đã hàm

chứa nét nghĩa Nguyên thủy. Kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli ở đây

chỉ năm bộ kinh đã được dịch sang tiếng Việt với 24 tập:

Kinh Trường bộ (Dìgha-Nikàya), gồm 2 tập;

Kinh Trung bộ (Majhima-Nikàya), gồm 3 tập;

Kinh Tương Ưng Bộ (Samyutta-Nikàya), gồm 5 tập;

Kinh Tăng chi bộ (Angttara-Nikàya), gồm 4 tập;

Kinh Tiểu bộ (Khuddaka-Nikàya), gồm 10 tập.

Những nội dung ghi chép trong kinh tạng Pàli của Phật giáo được xác

định là trung thành nhất với những lời dạy của Thích Ca Mâu Ni. Khái niệm

Kinh tạng Phật giáo Nguyên thủy văn hệ Pàli trong luận án này có nội hàm

trùng với khái niệm Pàli tạng.

* Văn hóa

Văn hóa là một khái niệm rộng, thu hút sự quan tâm của nhiều ngành

nghiên cứu và nhiều nhà khoa học. Người ta khổng thể thống kê hết các định

nghĩa về văn hóa. Tuy nhiên, có một cách nhìn nhận về văn hóa mà ai cũng

chấp nhận, đó là: văn hóa là tổng thể các giá trị vật chất và tinh thần do con

người tạo ra trong đời sống xã hội, nhằm cải tạo xã hội và phát triển con người.

Tổ chức VH, KH và GD LHQ (UNESCO) xác định: “Văn hóa bao gồm

nghệ thuật và văn chương, những lối sống, những quyền cơ bản của con

người, những hệ thống các giá trị, những tập tục và tín ngưỡng. Chính văn

hóa làm cho chúng ta trở thành sinh vật đặc biệt nhân bản, có lý tính, có óc

phê phán và dấn thân một cách đạo lý [133]. Trong định nghĩa này, UNESCO

xếp tôn giáo là một thành tố thuộc văn hóa.

Khi bàn về văn hóa và xác định nội hàm của khái niệm văn hóa cũng

như chỉ ra thành tố cấu tạo nên nó, Hồ Chí Minh cũng chỉ rõ đạo đức, tôn giáo

là những thành tố cơ bản của văn hóa [96, tr.431].

E.b.Tylor (1832 - 1917), định nghĩa văn hóa: “Từ văn hóa hay văn

minh, theo nghĩa rộng về tộc người học, nói chung gồm tri thức, tín ngưỡng,

nghệ thuật, đạo đức, pháp luật, tập quán và một số năng lực thói quen khác..

được con người chiếm lĩnh với tư cách là một thành viên xã hội” [71, tr.20].

Các định nghĩa nêu trên dù có góc nhìn và cách tiếp cận khác nhau, tuy

nhiên, các tác giả đều thống nhất trong thành tố của văn hóa có đạo đức và tín

ngưỡng, tôn giáo. Từ các quan điểm khác nhau về văn hóa như vậy, chúng ta

có thể hiểu: “Văn hóa là hệ thống các giá trị kết tinh và phát lộ lực lượng bản

chất người, được con người sáng tạo ra bằng lao động trên cả hai lĩnh vực sản

xuất vật chất và sản xuất tinh thần, nhằm phục vụ nhu cầu sống của mình

đồng thời hoàn thiện, hoàn mỹ các cá thể và cả tộc người” [89, tr.23].

Từ các định nghĩa trên về văn hóa, chúng ta có thể đi đến cách hiểu về

văn hóa tôn giáo như sau: “Văn hóa tôn giáo là hệ thống giá trị kết tinh và

phát lộ lực lượng bản chất người trong lĩnh vực tôn giáo và chịu quy định của

ý thức tôn giáo, thông qua đó nó cũng thực hiện chức năng “nhân hóa” tự

nhiên, xã hội hóa con người và nhân đạo hóa xã hội” [89, tr.55]. NCS thống

nhất và sử dụng quan điểm về văn hóa tôn giáo này trong quá trình nghiên

cứu đề tài.

* Giá trị