Luận văn Thạc sĩ Luật kinh tế: Xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của các ngân hàng thương mại theo pháp luật Việt Nam hiện nay từ thực tiễn Ngân hàng thương mại cổ phần Bản Việt

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:76

Thêm vào BST

Báo xấu

43
lượt xem 14
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của đề tài là làm rõ một số vấn đề lý luận về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay; thực trạng pháp luật và thực tiễn thực hiện pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay tại các tổ chức tín dụng Việt Nam nói chung và Ngân hàng TMCP Bản Việt nói riêng. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật kinh tế: Xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của các ngân hàng thương mại theo pháp luật Việt Nam hiện nay từ thực tiễn Ngân hàng thương mại cổ phần Bản Việt

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN NHƯ QUỲNH XỬ LÝ TÀI SẢN BẢO ĐẢM TIỀN VAY CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM HIỆN NAY TỪ THỰC TIỄN NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI CỔ PHẦN BẢN VIỆT LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT KINH TẾ Hà Nội, năm 2019
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN NHƯ QUỲNH XỬ LÝ TÀI SẢN BẢO ĐẢM TIỀN VAY CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM HIỆN NAY TỪ THỰC TIỄN NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI CỔ PHẦN BẢN VIỆT Ngành: Luật Kinh tế Mã số: 8.38.01.07 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN VĂN TUYẾN Hà Nội, năm 2019
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn này là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi dưới sự hướng dẫn khoa học của TS Nguyễn Văn Tuyến. Các kết quả được trình bày trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào khác. Các số liệu, trích dẫn trong Luận văn mang tính chất tham khảo và được trích từ nguồn thông tin chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Học viện Khoa học Xã hội – Viện hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam. Vì vậy, tôi đề nghị Học viện Khoa học Xã hội – Viện hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam xem xét, quyết định cho tôi được bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƯỜI CAM ĐOAN NGUYỄN NHƯ QUỲNH
MỤC LỤC MỞ ĐẦU .. ........................................................................................................ 1 Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ XỬ LÝ TÀI SẢN BẢO ĐẢM TIỀN VAY VÀ PHÁP LUẬT VỀ XỬ LÝ TÀI SẢN BẢO ĐẢM TIỀN VAY CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI .............................................................. 6 1.1. Khái niệm, đặc điểm của việc xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại............................................................................................. 6 1.1.1. Khái niệm xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại ..................................................................................................................... 6 1.1.2. Đặc điểm của việc xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại .................................................................................................. 8 1.2. Những vấn đề lý luận pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại .................................................................................. 10 1.2.1. Căn cứ pháp lý để xử lý tài sản bảo đảm tiền vay trong hoạt động cho vay của ngân hàng thương mại ................................................................. 10 1.2.2. Quan hệ pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại ................................................................................................ 13 Chương 2 THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VỀ XỬ LÝ TÀI SẢN BẢO ĐẢM TIỀN VAY CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VÀ THỰC TIỄN THỰC HIỆN TẠI NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI CỔ PHẦN BẢN VIỆT ............. 17 2.1. Thực trạng pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại ở Việt Nam ............................................................................... 17 2.1.1. Thực trạng quy định về nguyên tắc xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại............................................................................... 17 2.1.2. Thực trạng quy định về phương thức xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại ........................................................................ 19 2.1.3. Thực trạng quy định về trình tự, thủ tục xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại ................................................................. 23 2.2. Thực tiễn thực hiện pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay tại ngân hàng thương mại cổ phần Bản Việt ............................................................. 26
2.2.1. Khái quát về tình hình xử lý nợ xấu trong hoạt động cho vay của ngân hàng thương mại ....................................................................................... 27 2.2.2. Những kết quả đạt được trong thực tiễn xử lý tài sản bảo đảm tiền vay tại Ngân hàng thương mại cổ phần Bản Việt ..................................... 29 2.2.3. Những bất cập và khó khăn, vướng mắc trong thực tiễn xử lý tài sản bảo đảm tiền vay tại Ngân hàng thương mại cổ phần Bản Việt ............... 32 Chương 3 ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ XỬ LÝ TÀI SẢN BẢO ĐẢM TIỀN VAY CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI Ở VIỆT NAM ..................................................................................................... 49 3.1. Những định hướng cơ bản nhằm nâng cao hiệu quả xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại ở Việt Nam ......................................... 49 3.1.1. Định hướng hoàn thiện pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của các ngân hàng thương mại.................................................................. 49 3.1.2. Định hướng nâng cao hiệu quả thi hành pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của các ngân hàng thương mại ............................................ 57 3.2. Các giải pháp nâng cao hiệu quả xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại ở Việt Nam....................................................................... 59 3.2.1. Giải pháp hoàn thiện pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của các ngân hàng thương mại ........................................................................ 59 3.2.2. Giải pháp nâng cao hiệu quả thi hành pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của các ngân hàng thương mại ............................................ 61 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 64 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLDS Bộ Luật Dân sự Nghị định 11 Nghị định số 11/2012/NĐ-CP của Chính phủ ngày 22 tháng 02 năm 2012 về sửa đổi, bổ sung một số điều của nghị định số 163/2006/NĐ-CP ngày 29 tháng 12 năm 2006 của chính phủ về giao dịch bảo đảm Nghị định 163 Nghị định số 163/2006/NĐ-CP của Chính phủ ngày 29 tháng 12 năm 2006 về giao dịch bảo đảm Nghị quyết 42 Nghị quyết số 42/2017/QH14 ngày 21 tháng 6 năm 2017 của Quốc Hội về thí điểm xử lý nợ xấu NHNN Ngân hàng Nhà nước NHTM Ngân hàng thương mại TAND Tòa án nhân dân TCTD Tổ chức tín dụng TSBĐ Tài sản bảo đảm VAMC Công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên Quản lý tài sản của các tổ chức tín dụng Việt Nam VCCB Ngân hàng thương mại cổ phần Bản Việt TTLT 16 Thông tư liên tịch số 16/2014/TTLT-BTP-BTNMT-NHNN ngày 06 tháng 06 năm 2014 của Bộ Tư pháp, Bộ Tài nguyên và Môi trường và Ngân hàng Nhà nước Việt Nam hướng dẫn một số vấn đề về xử lý tài sản bảo đảm
DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 2.1. Chi tiết về tình hình dư nợ, nợ quá hạn (NQH) và nợ xấu (NX) tại VCCB được chia theo nhóm nợ, loại hình qua hai năm 2018-2019 như sau: 29 Bảng 2.2. Tình hình thực tế xử lý tài sản bảo đảm và thu nợ xấu năm 2017, 2018 tại VCCB ................................................................................................ 32
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Với xu thế phát triển mạnh mẽ không ngừng của nền kinh tế thế giới, Việt Nam đã nỗ lực cải cách, xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật nói chung và chính sách pháp luật về tín dụng nói riêng để tạo đà thúc đẩy sự phát triển của nền kinh tế thị trường theo hướng hội nhập quốc tế. Trong bối cảnh tái cấu trúc hệ thống tổ chức tín dụng nhằm mục tiêu phát triển lành mạnh của nền kinh tế, vấn đề xử lý nợ xấu của tổ chức tín dụng cũng đã và đang được triển khai một cách mạnh mẽ mà bằng chứng là việc ban hành Nghị quyết số 42/2017/QH14 ngày 21 tháng 6 năm 2017 của Quốc hội về việc thí điểm xử lý nợ xấu của tổ chức tín dụng. Nghị quyết này đã một lần nữa công nhận “quyền thu giữ tài sản bảo đảm” để xử lý nợ xấu của tổ chức tín dụng. Tuy nhiên, phương thức thu giữ tài sản bảo đảm để xử lý nợ xấu chỉ thành công trong một số trường hợp hạn hữu, chẳng hạn như trường hợp khách hàng hợp tác, tài sản bảo đảm không có tranh chấp, tài sản bảo đảm là đất trống… Thực tế những trường hợp này rất ít xảy ra, những vấn đề phổ biến trong quá trình xử lý tài sản bảo đảm là xử lý tài sản bảo đảm khi khách hàng không hợp tác, trong tình huống này, Tổ chức tín dụng buộc phải khởi kiện khách hàng đến Tòa án nhân dân có thẩm quyền để được quyền xử lý tài sản bảo đảm thông qua cơ quan Thi hành án. Điều này sẽ dẫn đến những khó khăn, vướng mắc trong quá trình xử lý tài sản bảo đảm của các Tổ chức tín dụng. Từ thực tiễn nêu trên, tác giả quyết định chọn đề tài: “Xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của các ngân hàng thương mại theo pháp luật Việt Nam hiện nay từ thực tiễn Ngân hàng TMCP Bản Việt” để làm luận văn thạc sĩ luật học của mình. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Về tình hình nghiên cứu đề tài, tác giả đã tìm thấy một số công trình 1
nghiên cứu khoa học chuyên sâu về xử lý tài sản đảm bảo tiền vay của các ngân hàng thương mại. Ở mức độ khái quát, có thể kể đến một số công trình nghiên cứu tiêu biểu sau đây: - Luận văn thạc sĩ luật học bảo vệ năm 2018 của Nguyễn Lê Vũ, Trường Đại học Luật – Đại học Huế với đề tài: “Pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay trong hoạt động cho vay của các ngân hàng thương mại ở Việt Nam”; - Luận văn thạc sĩ năm 2018 của Lương Đình Thí, Học viện khoa học xã hội – Viện hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam với đề tài: “Thế chấp bằng quyền sử dụng đất ở để đảm bảo hợp đồng tín dụng ngân hàng theo pháp luật Việt Nam hiện nay từ thực tiễn Thành phố Đà Nẵng”; - Luận văn thạc sĩ luật học năm 2015 của Ngô Ngọc Linh, Khoa Luật – Trường Đại học Quốc gia Hà Nội viết về đề tài “Xử lý tài sản bảo đảm tiền vay là bất động sản qua thực tiễn hoạt động tại các tổ chức tín dụng”; - Luận văn thạc sĩ quản trị kinh doanh năm 2014 của Trần Công Sinh, Đại học Đà Nẵng với đề tài: “Hoàn thiện công tác bảo đảm tiền vay bằng tài sản tại Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển Nông Thôn Chi nhánh Hải Châu”; - Bài viết với tựa đề: “Pháp luật về xử lý tài sản đảm bảo bằng tiền vay là quyền sử dụng đất tại các ngân hàng thương mại: Thực trạng và một số khuyến nghị” của TS. Đặng Công Tráng (Khoa Luật - Trường Đại học Công nghiệp Tp. Hồ Chí Minh), Phùng Thùy Dương (Giảng viên Trường Đại học Trà Vinh) và TS. Hồ Hữu Tuấn (Giảng viên Trường Đại học Công nghiệp Tp. Hồ Chí Minh). Có thể nhận thấy, các công trình nghiên cứu tiêu biểu trên đây đã giải quyết được một số vấn đề lý luận và thực tiễn rất cơ bản về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay. Tuy nhiên, các công trình này chưa có sự nghiên cứu, liên hệ với thực tiễn xử lý tài sản bảo đảm tiền vay tại Ngân hàng TMCP Bản Việt. Vì thế, 2
công trình nghiên cứu này của tác giả có thể xem là có tính mới, đáp ứng yêu cầu đối với một luận văn thạc sĩ theo quy định hiện hành. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của đề tài là làm rõ một số vấn đề lý luận về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay; thực trạng pháp luật và thực tiễn thực hiện pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay tại các tổ chức tín dụng Việt Nam nói chung và Ngân hàng TMCP Bản Việt nói riêng. Để đạt được mục đích nói trên, luận văn có nhiệm vụ: - Phân tích, luận giải một số vấn đề lý luận và thực tiễn về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay tại các ngân hàng thương mại cổ phần nói chung và Ngân hàng TMCP Bản Việt nói riêng. - Nhận diện những quy định có tính mâu thuẫn, chồng chéo, bất cập và những khó khăn, vướng mắc trong quá trình áp dụng pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay tại Ngân hàng thương mại cổ phần Bản Việt. - Đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay tại các NHTM ở Việt Nam hiện nay. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là các quan điểm, lý thuyết liên quan đến giao dịch bảo đảm và xử lý tài sản bảo đảm tiền vay; các quy định pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay; thực tiễn xử lý tài sản bảo đảm tiền vay tại các ngân hàng thương mại cổ phần nói chung và Ngân hàng TMCP Bản Việt nói riêng. Phạm vi nghiên cứu của luận văn tập trung vào các vấn đề lý luận về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay; thực tiễn xử lý tài sản bảo đảm tiền vay tại Ngân hàng TMCP Bản Việt trong khoảng thời gian 5 năm trở lại đây. 5. Phương pháp nghiên cứu Luận văn được nghiên cứu và thực hiện dựa trên phương pháp phân tích, 3
so sánh đối chiếu, thống kê tình huống, số liệu thực tiễn từ hoạt động xử lý tài sản bảo đảm tiền vay tại các ngân hàng thương mại cổ phần nhằm đưa ra nhận định và góc nhìn bao quát về hoạt động xử lý tài sản bảo đảm tiền vay và từ đó, đề xuất hướng giải quyết tối ưu khi các ngân hàng thương mại thực hiện việc xử lý tài sản bảo đảm tiền vay. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Khi việc nghiên cứu đề tài mang lại tính hiệu quả trong thực tiễn áp dụng pháp luật, đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của các bên có liên quan trong quá trình xử lý tài sản bảo đảm tiền vay tại các ngân hàng thương mại cổ phần, giải quyết được những bất cập, vướng mắc trong quá trình thực hiện thì điều này mang lại những ý nghĩa khoa học và giá trị ứng dụng như sau: Thứ nhất, luận văn góp phần xây dựng và hoàn thiện khung pháp lý về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay tại các ngân hàng thương mại từ những cơ sở lý luận và thực tiễn áp dụng pháp luật; Thứ hai, luận văn góp phần hệ thống hóa pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay tại các ngân hàng thương mại tạo nên sự thống nhất và đồng bộ trong quá trình triển khai thực hiện. Thứ ba, luận văn góp phần phổ biến kiến thức, giúp các bên có liên quan trong quá trình xử lý tài sản bảo đảm tiền vay tại các ngân hàng thương mại hiểu rõ bản chất giao dịch, chức năng và vai trò của mình trong quá trình tham gia vào giao dịch đó. Từ đó, các bên có liên quan có đủ cơ sở pháp lý để thực hiện, tuân thủ, tránh việc vi phạm pháp luật và hạn chế các tranh chấp hoặc rủi ro pháp lý có thể xảy ra trong quá trình giao dịch. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết Luận và Danh mục tài liệu tham khảo, luận văn bao gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay và 4
pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại. Chương 2: Thực trạng pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại và thực tiễn thực hiện tại Ngân hàng TMCP Bản Việt. Chương 3: Định hướng và giải pháp nâng cao hiệu quả xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của các ngân hàng thương mại ở Việt Nam. 5
Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ XỬ LÝ TÀI SẢN BẢO ĐẢM TIỀN VAY VÀ PHÁP LUẬT VỀ XỬ LÝ TÀI SẢN BẢO ĐẢM TIỀN VAY CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI 1.1. Khái niệm, đặc điểm của việc xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại 1.1.1. Khái niệm xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại “Xử lý tài sản bảo đảm tiền vay” không phải là một khái niệm được quy định cụ thể trong hệ thống văn bản quy phạm pháp luật. Để đưa ra định nghĩa thuyết phục về việc xử lý tài sản bảo đảm tiền vay, có lẽ trước hết cần bắt đầu từ việc làm rõ các khái niệm tiền đề là “tài sản bảo đảm tiền vay” và “giao dịch bảo đảm tiền vay”. Về khái niệm “tài sản bảo đảm”, mặc dù không có một định nghĩa chính thức về TSBĐ nhưng tại Điều 295 Bộ luật Dân sự 2015, nhà làm luật Việt Nam đã đưa ra một số dấu hiệu để xác định thế nào TSBĐ, theo đó: (i) TSBĐ phải thuộc quyền sở hữu của bên bảo đảm, trừ trường hợp cầm giữ tài sản, bảo lưu quyền sở hữu; (ii) TSBĐ có thể được mô tả chung, nhưng phải xác định được; (iii) TSBĐ có thể là tài sản hiện có hoặc tài sản hình thành trong tương lai; (iv) Giá trị của TSBĐ có thể lớn hơn, bằng hoặc nhỏ hơn giá trị nghĩa vụ được bảo đảm. Bên cạnh việc xác định các dấu hiệu của TSBĐ, nhà làm luật còn đưa ra một số quy định về nghĩa vụ được bảo đảm nhằm làm cơ sở cho việc xác định mối quan hệ giữa giao dịch bảo đảm với nghĩa vụ được bảo đảm. Cụ thể là, Điều 293 BLDS 2015 quy định: “Nghĩa vụ có thể được bảo đảm một phần hoặc 6
toàn bộ theo thỏa thuận hoặc theo quy định của pháp luật; nếu không có thỏa thuận và pháp luật không quy định phạm vi bảo đảm thì nghĩa vụ coi như được bảo đảm toàn bộ, kể cả nghĩa vụ trả lãi, tiền phạt và bồi thường thiệt hại. Nghĩa vụ được bảo đảm có thể là nghĩa vụ hiện tại, nghĩa vụ trong tương lai hoặc nghĩa vụ có điều kiện. Trường hợp bảo đảm nghĩa vụ trong tương lai thì nghĩa vụ được hình thành trong thời hạn bảo đảm là nghĩa vụ được bảo đảm, trừ trường hợp có thỏa thuận khác”. Trong quan hệ tín dụng giữa tổ chức tín dụng với khách hàng, nghĩa vụ được bảo đảm chính là nghĩa vụ hoàn trả tiền vay cả gốc và lãi của khách hàng vay đối với tổ chức tín dụng. Nghĩa vụ này phát sinh trên cơ sở hợp đồng tín dụng giữa tổ chức tín dụng với khách hàng vay vốn để thỏa mãn nhu cầu kinh doanh hoặc tiêu dùng và việc thực hiện nghĩa vụ được bảo đảm bằng tài sản của bên bảo đảm dưới hình thức cầm cố, thế chấp hoặc bảo lãnh. Trong trường hợp bên vay không trả được nợ cho tổ chức tín dụng thì TSBĐ sẽ được đưa ra xử lý theo thỏa thuận của các bên hoặc theo quy định của pháp luật. Về lý thuyết, giữa TSBĐ và việc xử lý TSBĐ có mối liên hệ mật thiết với nhau. Điều đó thể hiện ở chỗ, nếu TSBĐ đáp ứng tốt các điều kiện theo quy định đối với TSBĐ thì việc xử lý TSBĐ sẽ dễ dàng hơn và hiệu quả hơn. Ngược lại, nếu TSBĐ không đáp ứng được hoặc chỉ đáp ứng ở mức độ tối thiểu thì việc xử lý TSBĐ sẽ trở nên khó khăn hơn và thậm chí không thể xử lý được để thu hồi nợ cho NHTM. Xử lý TSBĐ chính là việc ngân hàng thực hiện các biện pháp đối với TSBĐ tiền vay của khách hàng để thu hồi nợ. Trong các văn bản pháp luật đã ban hành cho tới thời điểm này, chưa có một văn bản nào đưa ra định nghĩa cụ thể và chính xác về xử lý TSBĐ tiền vay. Vậy, về phương diện lý thuyết, có thể định nghĩa như thế nào về thuật ngữ “xử lý tài sản bảo đảm”? Như đã đề cập ở trên, hiện tại không có một định nghĩa chính thức nào 7
trong khoa học pháp lý cũng như trong pháp luật thực định về “xử lý tài sản bảo đảm”. Tuy nhiên, từ kết quả nghiên cứu vấn đề này trong các tài liệu đã được công bố, tác giả luận văn cho rằng có thể đưa ra khái niệm về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay như sau: Xử lý tài sản bảo đảm tiền vay là việc các bên tham gia giao dịch bảo đảm áp dụng những cách thức, biện pháp theo thỏa thuận hoặc theo quy định của pháp luật để xử lý tài sản bảo đảm nhằm thu hồi nợ cho tổ chức tín dụng trong trường hợp bên vay không thực hiện hoặc thực hiện không đúng nghĩa vụ trả nợ tiền vay theo hợp đồng tín dụng đã ký kết. 1.1.2. Đặc điểm của việc xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại Định nghĩa trên đây cho thấy việc xử lý tài sản bảo đảm tiền vay có những đặc trưng cơ bản sau đây: Thứ nhất, về chủ thể xử lý tài sản bảo đảm tiền vay. Trên phương diện lý thuyết, do việc bảo đảm tiền vay là nhằm bảo vệ quyền lợi cho chủ nợ (bên nhận bảo đảm) nên chủ thể tham gia xử lý TSBĐ tiền vay cũng chủ yếu là chủ nợ - với tư cách là bên nhận bảo đảm. Tuy nhiên, do việc xử lý TSBĐ tiền vay còn liên quan đến quyền và lợi ích hợp pháp của chủ sở hữu TSBĐ (bên bảo đảm) nên về lý thuyết, chủ thể này cũng tham gia vào quan hệ xử lý TSBĐ, với mục đích đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Ngoài ra, trong trường hợp có thỏa thuận, các bên có thể thống nhất lựa chọn bên thứ ba để tiến hành các hoạt động xử lý TSBĐ (ví dụ: Trung tâm bán đấu giá tài sản…). Thứ hai, về thời điểm xử lý tài sản bảo đảm tiền vay. Trên nguyên tắc, thời điểm xử lý TSBĐ tiền vay là thời điểm bên vay vi phạm nghĩa vụ trả nợ tiền vay theo hợp đồng tín dụng mà bên cho vay không đồng ý cho gia hạn nợ hoặc cơ cấu nợ. Tuy nhiên, cũng có trường hợp các bên 8
thỏa thuận bên nhận bảo đảm có quyền xử lý TSBĐ tiền vay khi bên vay sử dụng vốn sai mục đích, do đó tổ chức tín dụng có quyền thu hồi nợ vay trước hạn và có quyền xử lý TSBĐ để thu hồi đủ số nợ này (cả gốc và lãi). Việc xác định thời điểm xử lý TSBĐ tiền vay có ý nghĩa rất quan trọng đối với các bên tham gia giao dịch bảo đảm, bởi lẽ, thời điểm xử lý TSBĐ tiền vay cho phép xác định thời điểm thực hiện quyền của bên nhận bảo đảm và nghĩa vụ của bên bảo đảm đối với TSBĐ. Thứ ba, về nguyên tắc xử lý tài sản bảo đảm tiền vay. Việc xử lý TSBĐ tiền vay có liên quan trực tiếp đến lợi ích của các bên, trong đó chủ yếu gồm bên bảo đảm và bên nhận bảo đảm. Do vậy, hoạt động này cần tuân thủ một số nguyên tắc nhất định, cụ thể là: (i) Nguyên tắc bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của bên bảo đảm và bên nhận bảo đảm trong quá trình xử lý TSBĐ. Nguyên tắc này đòi hỏi việc xử lý TSBĐ không được gây thiệt hại cho lợi ích của bên bảo đảm (với tư cách là chủ tài sản) cũng như lợi ích của bên nhận bảo đảm (với tư cách là chủ nợ có bảo đảm). Việc chuyển giao tài sản để bán, xác định giá bán, tổ chức bán TSBĐ phải công khai, minh bạch và bám sát cơ chế thị trường nhằm đảm bảo tối ưu quyền và lợi ích hợp pháp của tất cả các bên trong giao dịch bảo đảm. (ii) Nguyên tắc xử lý nhanh chóng, kịp thời, giảm thiểu chi phí trong quá trình xử lý tài sản. Nguyên tắc này đòi hỏi việc xử lý TSBĐ phải được các bên liên quan tiến hành một cách nhanh chóng, dứt điểm, không kéo dài, đơn giản hóa thủ tục nhưng vẫn phải đảm bảo tuân thủ đúng trình tự do pháp luật quy định nhằm giảm thiểu chi phí cho các bên trong quá trình xử lý TSBĐ. (iii) Nguyên tắc ưu tiên xử lý TSBĐ theo thỏa thuận của các bên, trường hợp không có thỏa thuận hoặc thỏa thuận không rõ, không thể thực hiện được thì xử lý theo quy định chung của pháp luật. Nguyên tắc này đòi hỏi các bên phải ưu tiên áp dụng các phương thức xử lý TSBĐ đã được thỏa thuận trong 9
giao dịch bảo đảm. Trường hợp không có thỏa thuận hoặc thỏa thuận không rõ ràng, không thể áp dụng được thì mới xử lý theo các phương thức mà pháp luật đã quy định nhằm đảm bảo tôn trọng quyền tự định đoạt của các bên. Trong pháp luật thực định Việt Nam hiện nay, nhà làm luật đã quy định một số nguyên tắc xử lý TSBĐ tại Điều 58 Nghị định số 163. Tuy nhiên, các nguyên tắc này cần được bàn luận thêm ở chương 2 để làm rõ hơn về tính hợp lý của nó trong quá trình thực hiện trên thực tế. Thứ tư, về phương thức xử lý tài sản bảo đảm tiền vay. Việc xử lý TSBĐ tiền vay được thực hiện thông qua các phương thức cơ bản gồm: bán TSBĐ tiền vay cho bên thứ ba để thu hồi nợ cho tổ chức tín dụng; chuyển quyền sở hữu TSBĐ cho bên nhận bảo đảm để khấu trừ nợ… Suy cho cùng, các phương thức xử lý TSBĐ tiền vay thực chất là biến các TSBĐ thành tiền để thanh toán cho chủ nợ có bảo đảm hoặc dùng chính TSBĐ để khấu trừ nợ với bên chủ nợ có bảo đảm. Thứ năm, về trình tự, thủ tục xử lý tài sản bảo đảm tiền vay. Về bản chất, trình tự, thủ tục xử lý TSBĐ tiền vay chỉ là các bước cần thực hiện để xử lý TSBĐ theo quy định của pháp luật hoặc theo các bên thỏa thuận chứ không phải là thủ tục hành chính vì nó không liên quan đến các cơ quan hành chính nhà nước. 1.2. Những vấn đề lý luận pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại 1.2.1. Căn cứ pháp lý để xử lý tài sản bảo đảm tiền vay trong hoạt động cho vay của ngân hàng thương mại Về lý thuyết, việc xử lý TSBĐ tiền vay là những hành vi pháp lý của các bên liên quan như bên bảo đảm, bên nhận bảo đảm, bên thứ ba được ủy quyền hoặc được chỉ định xử lý TSBĐ. Do vậy, việc thực hiện các hành vi pháp lý này sẽ phải dựa trên những cơ sở pháp lý nhất định để đảm bảo tính hợp pháp 10
cho việc thực hiện. Trên nguyên tắc, việc xử lý TSBĐ tiền vay được thực hiện dựa trên cơ sở pháp lý là các quy định pháp luật và các thỏa thuận giữa bên bảo đảm với bên nhận bảo đảm trong hợp đồng bảo đảm về vấn đề xử lý TSBĐ tiền vay. Về lý thuyết, do việc xử lý TSBĐ tiền vay vốn dĩ liên quan đến quyền lợi tư của các bên (bên bảo đảm và bên nhận bảo đảm) nên cần ưu tiên xử lý theo thỏa thuận của các bên, trường hợp các bên không có thỏa thuận thì mới xử lý theo quy định của pháp luật. Phần dưới đây của luận văn sẽ phân tích rõ hơn về các căn cứ này. Trước hết, về căn cứ pháp lý là hợp đồng bảo đảm tiền vay. Hợp đồng bảo đảm tiền vay là văn bản pháp lý thể hiện mối quan hệ bảo đảm nghĩa vụ dân sự phát sinh giữa bên bảo nhận bảo đảm là ngân hàng với bên bảo đảm (có thể là người vay hoặc người thứ ba). Đây chính là cơ sở pháp lý chủ yếu để thực hiện việc xử lý TSBĐ, bởi lẽ trong hợp đồng này các bên thường thỏa thuận rõ về các trường hợp phải xử lý TSBĐ; điều kiện xử lý TSBĐ; quyền và nghĩa vụ của các bên trong quá trình xử lý TSBĐ; các phương thức xử lý TSBĐ; thứ tự ưu tiên thanh toán từ tiền bán TSBĐ; hậu quả pháp lý của việc xử lý TSBĐ; cách thức giải quyết tranh chấp phát sinh từ việc xử lý TSBĐ tiền vay. Trong quá trình xử lý TSBĐ tiền vay, các bên phải ưu tiên xử lý TSBĐ theo thỏa thuận trong hợp đồng bảo đảm tiền vay đã ký kết, bao gồm thỏa thuận về: (i) các trường hợp xử lý TSBĐ; (ii) điều kiện xử lý TSBĐ; (iii) quyền nghĩa vụ của các bên trong việc xử lý TSBĐ; (iv) các phương thức xử lý TSBĐ; và (v) thứ tự ưu tiên thanh toán từ tiền bán TSBĐ. 11
Thứ hai, về căn cứ pháp lý là quy định pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay Pháp luật quy định một số vấn đề cơ bản về xử lý TSBĐ tiền vay để làm căn cứ cho việc xử lý TSBĐ trong trường hợp các bên tham gia giao dịch bảo đảm không có thỏa thuận về vấn đề này trong hợp đồng bảo đảm tiền vay. Thông thường, các quy định cơ bản về xử lý TSBĐ tiền vay thường được pháp luật quy định bao gồm: (i) Các quy định về nguyên tắc xử lý TSBĐ tiền vay. Chẳng hạn, ở Việt Nam hiện nay pháp luật quy định các bên phải tuân thủ một số nguyên tắc khi xử lý TSBĐ tiền vay, cụ thể là: Nguyên tắc thoả thuận; nguyên tắc bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của các bên tham gia giao dịch bảo đảm tiền vay; nguyên tắc xử lý TSBĐ công khai, khách quan; nguyên tắc xử lỷ TSBĐ nhanh chóng. (ii) Các quy định về những trường hợp xử lý TSBĐ tiền vay. Ở Việt Nam, Điều 299 BLDS 2015 quy định các bên được xử lý TSBĐ tiền vay trong những trường hợp sau: Đến hạn thực hiện nghĩa vụ được bảo đảm mà bên có nghĩa vụ không thực hiện hoặc thực hiện không đúng nghĩa vụ; bên có nghĩa vụ phải thực hiện nghĩa vụ được bảo đảm trước thời hạn do vi phạm nghĩa vụ theo thỏa thuận hoặc theo quy định của luật; trường hợp khác do các bên thỏa thuận hoặc luật có quy định. (iii) Các quy định về phương thức xử lý TSBĐ tiền vay. Pháp luật Việt Nam đã quy định một số phương thức xử lý TSBĐ tiền vay như: a) bán TSBĐ; b) bên nhận bảo đảm nhận chính TSBĐ để thay thế cho việc thực hiện nghĩa vụ của bên bảo đảm; c) bên nhận bảo đảm nhận các khoản tiền hoặc tài sản khác từ người 12
thứ ba trong trường hợp thế chấp quyền đòi nợ; và d) các phương thức khác do các bên thoả thuận. Ngoài các trường hợp xử lý tài sản nêu trên, các bên có quyền xử lý tài sản theo thỏa thuận mà không phụ thuộc vào yếu tố vi phạm hoặc thời hạn của nghĩa vụ được bảo đảm. Ví dụ: Ngân hàng nhận thế chấp của khách hàng tài sản và thỏa thuận xử lý TSBĐ, theo đó, ngân hàng nhận chuyển nhượng TSBĐ đó của khách hàng và thanh toán lại số tiền chênh lệch cho khách hàng mà không phụ thuộc vào yếu tố vi phạm nghĩa vụ thanh toán nợ hoặc thời hạn trả nợ hoặc trường hợp pháp luật quy định TSBĐ có nguy cơ bị hư hỏng dẫn đến bị giảm sút giá trị hoặc mất toàn bộ giá trị thì bên nhận bảo đảm có quyền xử lý ngay, đồng thời phải thông báo cho bên bảo đảm và các bên nhận bảo đảm khác về việc xử lý tài sản đó [3, Điều 30]. (iv) Các quy định về trình tự, thủ tục xử lý TSBĐ tiền vay. Theo quy định pháp luật Việt Nam hiện nay, pháp luật đã có quy định tương đối đầy đủ trình tự, thủ tục xử lý TSBĐ tiền vay bao gồm những bước nào, quyền hạn và trách nhiệm của các chủ thể có liên quan ra sao và hậu quả pháp lý của các thủ tục đó trong quá trình xử lý TSBĐ tiền vay. 1.2.2. Quan hệ pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại Về lý thuyết, quan hệ pháp luật về xử lý TSBĐ tiền vay là quan hệ phát sinh giữa bên bảo đảm với bên nhận bảo đảm và/hoặc bên thứ ba trong quá trình xử lý TSBĐ tiền vay. Quan hệ pháp luật này có thể được mô tả bởi các nội dung cơ bản sau đây: Thứ nhất, về căn cứ làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quan hệ pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại. Căn cứ làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quan hệ pháp luật về xử lý TSBĐ tiền vay của NHTM chính là sự kiện pháp lý đã được ghi nhận trong hợp 13