ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
–––––––––––––––––––––––––
NGUYỄN THỊ THU HÀ
ĐẶC ĐIỂM TRƯỜNG CA NGUYỄN QUANG
THIỀU
Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Văn học Việt Nam
Mã số: 60 22 34
Người hướng dẫn khoa học: TS. Diêu Lan Phương
Hà Nội - 2013
1
MỤC LỤC
Trang
MỞ ĐẦU ..................................................................................................................... 3
1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................. 3
2. Lịch sử vấn đề ...................................................................................................... 4
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................... 7
4. Phƣơng pháp nghiên cứu ..................................................................................... 8
5. Cấu trúc của luận văn .......................................................................................... 8
Chƣơng 1: THỂ LOẠI TRƢỜNG CA VÀ TRƢỜNG CA NGUYỄN QUANG
THIỀU ......................................................................................................................... 9
1.1. Khái niệm trƣờng ca ......................................................................................... 9
1.2. Trƣờng ca Việt Nam và ảnh hƣởng của chủ nghĩa hậu hiện đại .................... 12
1.3. Nguyễn Quang Thiều trong dòng chảy văn học Việt Nam hiện đại .............. 15
1.3.1. Nguyễn Quang Thiều và nền văn học hậu chiến ...................................... 15
1.3.2. Thành tựu trƣờng ca của Nguyễn Quang Thiều ....................................... 19
* Tiểu kết: .............................................................................................................. 25
Chƣơng 2: CẢM HỨNG CHỦ ĐẠO TRONG TRƢỜNG CA NGUYỄN QUANG
THIỀU ....................................................................................................................... 27
2.1.Cảm hứng về quê hƣơng .................................................................................. 27
2.1.1. Hoài niệm gia đình ................................................................................... 27
2.1.2. Thế giới ngƣời quê, cảnh quê ................................................................... 35
2.2. Suy ngẫm về sự hiện hữu ................................................................................ 40
2.2.1. Ý thức về sự tồn tại .................................................................................. 40
2.2.2. Ám ảnh thời gian ...................................................................................... 45
2.2.3. Ám ảnh cái chết ........................................................................................ 50
2.2.4. Khát vọng sống, tình yêu và hạnh phúc ................................................... 55
2.3. Suy ngẫm về nhân sinh ................................................................................... 60
2
2.3.1. Thế giới vỏ bọc, cô đơn ............................................................................ 60
2.3.2. Những mê lộ cuộc sống ............................................................................ 64
2.4. Biểu tƣợng trong trƣờng ca ............................................................................. 69
2.4.1. Biểu tƣợng “chiếc áo” .............................................................................. 71
2.4.2. Biểu tƣợng “con đƣờng” .......................................................................... 74
2.4.3. Biểu tƣợng “bóng tối” và “ánh sáng” ....................................................... 78
* Tiểu kết ............................................................................................................... 83
Chƣơng 3: PHƢƠNG THỨC BIỂU HIỆN TRONG TRƢỜNG CA NGUYỄN
QUANG THIỀU ....................................................................................................... 84
3.1. Kết cấu trƣờng ca ............................................................................................ 84
3.1.1. Kết cấu theo chủ đề tƣ tƣởng ................................................................... 85
3.1.2. Kết cấu theo dòng ý thức .......................................................................... 92
3.3. Ngôn ngữ và giọng điệu nghệ thuật .............................................................. 100
3.3.1. Ngôn ngữ đậm chất văn xuôi ................................................................. 101
3.3.2. Sự đa giọng điệu trong trƣờng ca ........................................................... 109
* Tiểu kết ............................................................................................................. 114
KẾT LUẬN ............................................................................................................. 115
TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... 118
3
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Trƣờng ca là một thể loại lớn trong nền văn học thế giới. Đây là thuật ngữ
dùng để chỉ các tác phẩm văn học có dung lƣợng lớn, thƣờng có cốt truyện tự sự
hoặc sƣờn truyện trữ tình. Cùng với thời gian, trƣờng ca không chỉ khẳng định sự
độc lập của mình nhƣ một thể loại riêng biệt mà ngày càng phát triển với nhiều
thành tựu cả về chất lƣợng và số lƣợng. Ở Việt Nam, trƣờng ca đã hình thành và có
thời gian phát triển với nhiều sự thay đổi nội tại. Đặc điểm chung của trƣờng ca là
đều đề cập đến những vấn đề lớn của cộng đồng, của lịch sử dân tộc. Nói cách
khác, trƣờng ca là kết quả của những cảm xúc lớn. Giai đoạn sơ khai, các tác phẩm
viết về công cuộc hình thành và phát triển cộng đồng, bộ lạc nhƣ Đam San, Xinh
nhã, Xống chụ xôn xao. Giai đoạn văn học Trung đại, đặc biệt là giai đoạn thế kỷ
XVII-XVIII, những truyện thơ dài mang cảm hứng nhân đạo, kể về những số phận
bất hạnh phổ biến của con ngƣời trong xã hội bất công nhƣ Truyện Kiều (Nguyễn
Du), Chinh phụ ngâm (Đặng Trần Côn)..., theo cách hiểu rộng, cũng có thể xem là
trƣờng ca.
Giai đoạn sau này, nhất là từ cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nƣớc, hàng
loạt trƣờng ca xuất hiện, ghi dấu ấn sâu sắc nhƣ Trường ca mặt đường khát vọng
(Nguyễn Khoa Điềm), trường ca chim Chơ-Rao (Thu Bồn), trường ca Những
người đi tới biển (Thanh Thảo)… Rõ ràng trƣờng ca giai đoạn này đã có những
thành tựu nhất định. Cũng nhƣ nhiều thể loại khác, giai đoạn này trƣờng ca đề cập
đến vấn đề giải phóng dân tộc, ca ngợi ngƣời anh hùng với cảm hứng chủ đạo
mang tính sử thi. Nhìn chung nó nằm trong dòng văn thơ cách mạng.
Từ năm 1986, hiện thực xã hội có những thay đổi lớn. Điều đó kéo theo sự
thay đổi của nhiều lĩnh vực trong đó có văn học nghệ thuật. Thể loại trƣờng ca
cũng có những bƣớc chuyển mình, vận động để thích nghi với hoàn cảnh. Những
vấn đề về đề tài, cảm hứng, thi pháp… không ngừng đƣợc đổi mới. Nhiều tên tuổi
mới xuất hiện khẳng định nét cá tính riêng của mình trong sáng tác. Trƣờng ca giai
đoạn này có những điểm không còn tƣơng đồng với lý thuyết về trƣờng ca trƣớc
4
đó. Nó đi vào khai thác những trải nghiệm, những cảm thức cá nhân về cuộc đời.
Nó bị cuốn vào dòng xoáy của hiện thực hỗn độn với những trắc ẩn, khắc khoải,
với những góc khuất rất riêng, rất nhỏ trong tâm thức con ngƣời. Những trƣờng ca
sáng tác trong giai đoạn này mang màu sắc của văn học hậu hiện đại, thể hiện đƣợc
những mâu thuẫn của nhân sinh, sự bất lực của con ngƣời trƣớc những câu hỏi lớn
của thời đại. Một trong những tác giả tiêu biểu đó là Nguyễn Quang Thiều. Ông
đƣợc biết đến với tƣ cách là một nhà thơ, một nhà văn. Những năm gần đây, ông
đã dành rất nhiều tâm huyết cho thể loại trƣờng ca. Ông đã mang đến cho trƣờng
ca Việt Nam một hƣớng phát triển mới cả về nội dung và hình thức. Đó là sự đa
dạng hóa hay cũng chính là quá trình vận động cần thiết để trƣờng ca Việt Nam
với tƣ cách là một thể loại độc lập thể hiện sự thích ứng của mình với những thay
đổi của thời đại. Nguyễn Quang Thiều luôn là một cái tên khiến giới nghiên cứu
chú ý. Ngoài văn xuôi, thơ trữ tình, trƣờng ca cũng là thể loại mà Nguyễn Quang
Thiều dày công đeo đuổi; và đó là lý do để chúng tôi thực hiện đề tài Đặc điểm
trường ca Nguyễn Quang Thiều. Đề tài nghiên cứu hệ thống tác phẩm, từ đó rút ra
những nhận xét về cảm hứng và phƣơng thức biểu hiện trong trƣờng ca của tác giả.
Chúng tôi hi vọng những kết quả của đề tài có thể góp phần làm căn cứ đánh giá vị
trí, vai trò, những đóng góp của ông với thể loại trƣờng ca đƣơng đại.
2. Lịch sử vấn đề
Sau năm 1975, trƣờng ca vẫn tiếp tục hành trình của mình. Ngoài những tác
giả vẫn gắn bó với trƣờng ca từ trƣớc nhƣ Thu Bồn, Thanh Thảo, chúng ta còn
thấy nhiều tác giả mới cũng chọn trƣờng ca làm nơi chuyển tải thông điệp của
mình. Đó là Trần Anh Thái, Nguyễn Thụy Kha, Mai Văn Phấn, Lê Minh Quốc,
Nguyễn Quang Thiều, Lê Vĩnh Tài, Nguyễn Linh Khiếu. Tác giả Dũng Văn đã
viết: “Cách đây hai mƣơi hoặc hơn hai mƣơi năm, nhiều nhà thơ (mà tôi đã nêu ở
trên) đã viết trƣờng ca để đối diện với thời thế nhận diện Núi Sông vạch mặt Chiến
Tranh nhận mặt Con Ngƣời? Thơ của họ đã theo chân các danh nhân, lãnh tụ, đi
trên mặt đƣờng khát vọng, tới các sƣ đoàn, tới mặt trời trong lòng đất, đi tới thành
phố, đi tới biển… Giờ đây nhiều thi nhân lại viết trƣờng ca chỉ để đi vào chính cái
bản ngã của mình mong nhận diện Chính Mình dù có khủng khiếp đến đâu”[100]