Lý Hu Tôngệ
Lý Hu Tôngệ (1194-1226) là vua th 8 ứnhà Lý, cai tr t năm 1211 đ n năm 1224. Ôngị ừ ế
tên th t là ậLý S mảhay Lý H o S mạ ả , ng i làng C Pháp, nay thu c v huy n ườ ở ổ ộ ề ệ Từ
S nơ, t nh ỉB c Ninhắ, Vi t Namệ.
Thân thế
Lý S m là con tr ng c a ả ưở ủ Lý Cao Tông, m là hoàng h u h Đàm, sinh tháng 7 nămẹ ậ ọ
Giáp D n (1194). Năm M u Thìn (1208), ông đ c vua cha l p làm hoàng thái t , lúcầ ậ ượ ậ ử
đó ông 15 tu i.ổ
Ch y lo n v H i pạ ạ ề ả Ấ
Xem chi ti t bài:ế Lý Cao Tông
Năm 1209, vua Cao Tông nghe l i gian th n ờ ầ Ph m Duạ, gi t trung th n ế ầ Ph m B nh Diạ ỉ .
B t ng c a B nh Di là Quách B c kh i binh báo thù cho ch , đánh vào kinh thành,ộ ướ ủ ỉ ố ở ủ
l p con th c a vua là Lý Th m làm vua. Vua Cao Tông ch y lên Quy Hoá, thái tậ ứ ủ ầ ạ ử
S m cùng m và hai em gái ch y v H i p, n i Tr n Lý cai qu n.ả ẹ ạ ề ả Ấ ơ ầ ả
Tr n Lý và ầTô Trung Từ bèn đón v ng t Sam l p làm vua, tôn x ng là Th ngươ ử ậ ư ắ
V ng. Thái t S m th y con gái c a Tr n Lý là ươ ử ả ấ ủ ầ Tr n Th Dungầ ị có nhan s c, bèn l yắ ấ
làm v . Nhân đó Tr n Lý đ c phong làm Minh T , Tô Trung T làm Đi n ti n chợ ầ ượ ự ừ ệ ề ỉ
huy s .ứ
Bi t tin thái t S m l p tri u đình riêng và t ý phong t c cho Tr n Lý, Tô Trung T ,ế ử ả ậ ề ự ướ ầ ừ
Ph m Ngu... nên vua Lý Cao Tông Quy Hoá mu n đánh d p, bèn sai Ph m Du đi đạ ở ố ẹ ạ ể
liên l c v i h Đoàn (ạ ớ ọ Đoàn Th ngượ , Đoàn Văn Lôi) vùng H ng. Nh ng Du tr n iở ồ ư ễ ả
công vi c, b quân c a hào tr ng ệ ị ủ ưở B c Giangắ là Nguy n N u và Nguy n N i gi tễ ậ ễ ả ế
ch t.ế
Tr n Lý và Tô Trung T bèn mang quân đánh v kinh thành d p Quách B c đ l pầ ừ ề ẹ ố ể ậ
công v i nhà Lý. Cu i năm 1209, lo n Quách B c b d p, Tr n Lý t tr n, Tô Trungớ ố ạ ố ị ẹ ầ ử ậ
T đón vua Cao Tông v cung. Do Ph m Du đã ch t mà th l c Trung T m nh nênừ ề ạ ế ế ự ừ ạ
vua Cao Tông bu c ph i d a vào Trung T . Đàm Dĩ Mông tr c đã hàng ph c Lýộ ả ự ừ ướ ụ
Th m và Quách B c v n không b tr t i, đ c làm ch c thái uý.ầ ố ẫ ị ị ộ ượ ứ
Đ u năm 1210, Cao Tông đau y u, m i sai ng i đón thái t S m v kinh. Tháng 10ầ ế ớ ườ ử ả ề
năm 1210, Lý Cao Tông ch t. Thái t S m n i ngôi, t c là Lý Hu Tông. Vi c đ uế ử ả ố ứ ệ ệ ầ
tiên vua làm là sai Ph m B và Tô Trung T đón ạ ố ừ Tr n Th Dungầ ị vào cung, l p làmậ
nguyên phi; cho Trung T làm ừThái uý ph chínhụ; phong anh Th Dung là Thu n L u báị ậ ư
Tr n T Khánhầ ự làm Ch ng Thành h uươ ầ . Vua l i còn tin t ng, giao quy n bính choạ ưở ề
Thái úy Đàm Dĩ Mông là m t ng i nhu nh c và thi u h c th c.ộ ườ ượ ế ọ ứ
N i lo nộ ạ
Xem thêm bài: Tô Trung Từ, Tr n T Khánhầ ự
Ng theo h Đoànả ọ
Tuy lo n Quách B c b d p nh ng nhi u n i còn cát c ch a hàng ph c tri u đình.ạ ố ị ẹ ư ề ơ ứ ư ụ ề
Nhi u hào tr ng đ a ph ng, t ng tri u đình mang quân ly khai.ề ưở ị ươ ướ ề
Xác Cao Tông ch a k p chôn, trong tri u đã x y ra bi n lo n. ư ị ề ả ế ạ Tô Trung Từ tr thànhở
quy n th n trong tri u. Tháng 12 năm 1210, Đ Kính Tu nh n y thác c a vua tr c làề ầ ề ỗ ậ ủ ủ ướ
Cao Tông m u gi t Trung T nh ng không xong, b Trung T b t dìm ch t d i n cư ế ừ ư ị ừ ắ ế ướ ướ
b n Đ i Thông. Sau đó N i h u Đ Th Quy cũng m u phát binh gi t Trung Tở ế ạ ộ ầ ỗ ế ư ế ừ
không thành, cũng b Trung T gi t ch t.ị ừ ế ế
Tháng 7 năm 1211, Tô Trung T đang đêm sang Gia Lâm t thông v i công chúa Thiênừ ư ớ
C c, b quan n i h u V ng Th ng là ch ng công chúa gi t ch tự ị ộ ầ ươ ượ ồ ế ế [2]. Con r Trung Tể ừ
là t ng Nguy n Ma La b t ng d i quy n Nguy n Trinh gi t.ướ ễ ị ướ ướ ề ễ ế
Tr n Th a l p k gi t Nguy n Trinh. Tr n T Khánh nhân lúc kinh thành b tr ng,ầ ừ ậ ế ế ễ ầ ự ỏ ố
l p t c mang quân v kinh s , an táng ng i c u Tô Trung T làng Ho ch. Cácậ ứ ề ư ườ ậ ừ ở ạ
t ng cát c H ng châu là Đoàn Th ng và Đoàn Văn Lôi nói vu Tr n T Khánhướ ứ ở ồ ượ ầ ự
v i vua Hu Tông r ng:ớ ệ ằ
"Tr n T Khánh đem binh v kinh s là mu n m u đ vi c ph l p"ầ ự ề ư ố ư ồ ệ ế ậ .
Hu Tông tin là th t, n i gi n, bèn h chi u cho các đ o binh đánh Tr n T Khánh vàệ ậ ổ ậ ạ ế ạ ầ ự
giáng Nguyên phi Tr n th Dung xu ng làm Ng n . Đoàn Th ng và Đoàn Văn Lôiầ ị ố ự ữ ượ
đem binh v kinh s . Hu Tông h chi u t n phong t c h u cho Đoàn Th ng.ề ư ệ ạ ế ấ ướ ầ ượ
B ch y lên L ng Châuỏ ạ ạ
Tuy nhiên, Tr n T Khánh liên minh v i Nguy n T Qu c Oai đánh b i h Đoàn.ầ ự ớ ễ ự ở ố ạ ọ
Sau đó l i nhân T ch t, T Khánh d hàng t ng c a T là Nguy n Cu c, kiêm tínhạ ự ế ự ụ ướ ủ ự ễ ộ
vùng Qu c Oai.ố
Hu Tông không mu n d a vào h Tr n nh ng th y th l c h Tr n m nh lên, m tệ ố ự ọ ầ ư ấ ế ự ọ ầ ạ ộ
m t truy n cho văn võ bá quan đ u ph i nghe m nh l nh Tr n T Khánh; m t khác,ặ ề ề ả ệ ệ ầ ự ặ
Hu Tông l i cùng v i Thái h u Đàm th và m t s c n th n v n ng m m u di t hệ ạ ớ ậ ị ộ ố ậ ầ ẫ ầ ư ệ ọ
Tr n.ầ
Đ u năm 1213, Thái h u sai ng i đi v i các t ng sĩ đ o Phù L c đ o ầ ậ ườ ớ ướ ở ạ ạ ở ạ B cắ
Giang, h n ngày cùng phát binh đánh T Khánh. Đúng ngày đã đ nh, các t ng Phanẹ ự ị ướ
Th Phù L c, Ngô Mãi ế ở ạ ở B c Giangắ ti n đ n c a Đ i H ng (c a nam thành ế ế ử ạ ư ử Thăng
Long). T Khánh đang b n Đ i Thông, nghe tin đó li n kéo quân lên kinh s , vàoự ở ế ạ ề ư
c m thành, đ t c u Ngo n Thi m r i l i tr v Đ i Thông.ấ ố ầ ạ ề ồ ạ ở ề ạ
Lý Hu Tông bèn cùng thái s Đàm Dĩ Mông t làm t ng, h n v i quân H ng châu điệ ư ự ướ ẹ ớ ồ
đánh T Khánh, đ n M S g p quân c a h Tr n do V ng Lê, Nguy n C i chự ế ễ ở ặ ủ ọ ầ ươ ễ ả ỉ
huy. Hai bên ch a giao chi n, quân c a Lê, C i m i hò reo ti n lên, quân tri u đình đãư ế ủ ả ớ ế ề
t tan v . V ng Lê, Nguy n C i b t đ c thuy n r ng. Cánh quân đ o B c Giangự ỡ ươ ễ ả ắ ượ ề ồ ạ ắ
do thái s Đàm Dĩ Mông th ng xu t t i b n An Diên (Th ng Tín, ư ố ấ ớ ế ườ Hà Tây) thì b quânị
c a Tr n Th a ti n đánh.ủ ầ ừ ế
Em h Tr n T Khánh là ọ ầ ự Tr n Th Đầ ủ ộ cùng Tr n Hi n Sâm t ng n cũng ti n đánhầ ế ở ả ạ ế
th ng quân tri u đình. Các t ng h Tr n khác là Phan Lân, Nguy n N n t Qu c Oaiắ ề ướ ọ ầ ễ ộ ừ ố
ti n đ n ch D a đánh th ng các t ng H ng châu là Đoàn C m, Vũ H t. Lý Huế ế ợ ừ ắ ướ ở ồ ấ ố ệ
Tông th t th ph i ch y lên L ng Châu, nhà phò mã, đ ng th i là quan N i h uấ ế ả ạ ạ ở ồ ờ ộ ầ
V ng Th ng (ch ng công chúa Thiên C c).ươ ượ ồ ự
Tr n T Khánh chi m đ c kinh đô, sai ng i đem th lên L ng Châu g p Hu Tôngầ ự ế ượ ườ ư ạ ặ ệ
đ r c v nh ng Hu Tông không nghe.ể ướ ề ư ệ
D a vào Nguy n N nự ễ ộ
Không đón đ c Hu Tông v kinh, T Khánh đón m t ng i con c a vua ượ ệ ề ự ộ ườ ủ Lý Anh
Tông là Hu Văn v ng l p làm vua m i, hi u là Nguyên V ng, c i nguyên là ệ ươ ậ ớ ệ ươ ả Càn
Ninh.
Các b t ng c a Tr n T Khánh là Đ B , Nguy n N n ph n l i T Khánh khi nộ ướ ủ ầ ự ỗ ị ễ ộ ả ạ ự ế
tình hình thêm r i ren. Nguy n N n B c Giang, sau khi đánh b i m t cu c t n côngố ễ ộ ở ắ ạ ộ ộ ấ
c a h Đoàn bèn ph n l i Tr n T Khánh, xây d ng m t th l c r t l n. T Khánhủ ọ ả ạ ầ ự ự ộ ế ự ấ ớ ự
l y h t vàng b c, c a c i các kho và phóng h a đ t kinh đô r i đón vua m i là Cànấ ế ạ ủ ả ỏ ố ồ ớ
Ninh xu ng hành cung Lý Nhân (ốHà Nam).
Nguy n N nễ ộ đem binh đ n Thăng Long đánh nhau v i T Khánh. Hu Tông và tháiế ớ ự ệ
h u đang Nam Sách tr v ậ ở ở ề Thăng Long, phong cho Nguy n N n t c h u đ m nễ ộ ướ ầ ể ượ
tay N n ch ng h Tr n. C c di n trong n c lúc này đ i th hình thành ba th l c:ộ ố ọ ầ ụ ệ ướ ạ ể ế ự
Phía b c là Nguy n N n, phía đông là Đoàn Th ng, phía nam là Tr n T Khánh.ắ ễ ộ ượ ầ ự
Ngoài m y l c l ng l n, còn có nh ng th l c nh các đ a ph ng. M t th l cấ ự ượ ớ ữ ế ự ỏ ở ị ươ ộ ế ự
cát c khá quan tr ng là Ô Kim h u Lý Bát đ t Ô Kim (ứ ọ ầ ở ấ Hoài Đ cứ, Hà Tây). QuyỞ
Hóa (mi n ềYên Bái, Tuyên Quang d c ọsông H ngồ) có h Hà, cha truy n con n i cai trọ ề ố ị
đ t tr i này. Ngoài ra, còn h Ph m ấ ạ ọ ạ ở Nam Sách. Kh p n i trong n c v n trong tìnhắ ơ ướ ẫ
tr ng h n lo n.ạ ỗ ạ
Quay v v i h Tr nề ớ ọ ầ
Đ u năm 1214, Hu Tông ch y đ n h ng Bình H p (xã Tam Hi p, huy n Phúc Th ,ầ ệ ạ ế ươ ợ ệ ệ ọ
Hà Tây), Tr n T Khánh đ c hào tr ng đ a ph ng Đ Năng T giúp đ l y l iầ ự ượ ưở ị ươ ỗ ể ỡ ấ ạ
Bình H p, r i đem quân bao vây Thăng Long, đ t cung đi n, phá nhà c a. Hu Tôngợ ồ ố ệ ử ệ
ph i d ng l u tranh đ .ả ự ề ể ở
Đ u năm 1216, Hu Tông l i l p Tr n Th Dung (tr c b giáng xu ng làm ng n )ầ ệ ạ ậ ầ ị ướ ị ố ự ữ
làm Thu n Trinh phu nhânậ. Đàm Thái h u cho Tr n T Khánh là k ph n tr c, th ngậ ầ ự ẻ ả ắ ườ
ch Tr n Th Dung mà nói là bè đ ng c a gi c, b o Hu Tông đu i b đi; l i sai ng iỉ ầ ị ả ủ ặ ả ệ ổ ỏ ạ ườ
nói v i phu nhân b o ph i t sát. Hu Tông bi t bèn ngăn l i. Đàm Thái h u b thu cớ ả ả ự ệ ế ạ ậ ỏ ố
đ c vào món ăn u ng c a phu nhân. M i b a ăn vua chia cho phu nhân m t n a vàộ ố ủ ỗ ữ ộ ử
không lúc nào cho r i bên c nh.ờ ạ
Tháng 4 năm 1216, các t ng C o Xã (Nh t T o, ướ ở ả ậ ả T Liêmừ, Hà N iộ) là Đ Át, Đỗ ỗ
Nhu ch ng l i tri u đình. Lý Hu Tông d a vào Lý Bát, sai Bát đánh l i, nh ngế ố ạ ề ệ ự ạ ư
không th ng. Tr c tình th đó, Hu Tông đành l i quay v n ng nh anh em hắ ướ ế ệ ạ ề ươ ờ ọ
Tr n.ầ
Khi đó trong tri u, Đàm Thái h u ngày ngày mu n gi t Tr n Th Dung, sai ng i c mề ậ ố ế ầ ị ườ ầ
chén thu c đ c b t phu nhân ph i ch t. Hu Tông ngăn l i không cho, r i đêm yố ộ ắ ả ế ệ ạ ồ ấ
cùng v i phu nhân l n đi đ n ch quân c a T Khánh; g p khi tr i đã sáng, ph i nghớ ẻ ế ỗ ủ ự ặ ờ ả ỉ
l i nhà t ng quân Lê M ch huy n Yên Duyên, g p t ng c a T Khánh làạ ở ướ ị ở ệ ặ ướ ủ ự
V ng Lê đem binh thuy n đ n đón.ươ ề ế
Hu Tông bèn đ l i bãi C u Liên và truy n cho T Khánh đ n ch u. T Khánh đónệ ỗ ạ ở ứ ề ự ế ầ ự
đ c Hu Tông, bèn ph Nguyên v ng mà mình t ng đ a lên ngôi xu ng làm Huượ ệ ế ươ ừ ư ố ệ
Văn v ng.ươ
Phát điên
Tháng 12 năm 1216, Thu n Trinh phu nhân Tr n Th Dung đ c phong làm hoàng h u.ậ ầ ị ượ ậ
T lúc đó, anh em, thân thu c h Tr n chi m h t các ch c văn võ quan tr ng trongừ ộ ọ ầ ế ế ứ ọ
tri u. T Khánh làm ề ự Ph chính thái uýụ, Tr n Th a làm ầ ừ N i th phán thộ ị ủ. Tr n Th aầ ừ
cho đúc vũ khí, d n d n ch n ch nh l i quân đ i.ầ ầ ấ ỉ ạ ộ
Vua Hu Tông l i b trúng phong, đau y u luôn, không đi đâu đ c, l i không sinhệ ạ ị ế ươ ạ
đ c hoàng t , ch có toàn công chúa.ượ ử ỉ
Tháng 3 năm Đinh S u (1217), vua phát điên, nhi u lúc t x ng là Thiên t ng giángử ề ự ư ướ
tr n, tay c m giáo và m c, c m c nh vào búi tóc,và múa hátầ ầ ộ ắ ờ ỏ :
Ta đây là t ng nhà tr i,ướ ờ
Hôm nay giáng th cho ng i s oai."ế ườ ợ
T s m đ n chi u không ngh , khi múa xong thì đ m hôi, nóng b c khát n c, u ngừ ớ ế ề ỉ ổ ồ ứ ướ ố
r u ng li bì đ n hôm sau m i t nh.ượ ủ ế ớ ỉ
Chính s giao phó c cho Tr n T Khánh. T Khánh ra tay đánh d p các l c l ng cátự ả ầ ự ự ẹ ự ượ
c c a Đ B , Lý Bát, Hà Cao. Đoàn Th ng th y th l c h Tr n m nh, t m quyứ ủ ỗ ị ượ ấ ế ự ọ ầ ạ ạ
hàng tri u đình, đ c phong t c v ng và v n gi vùng H ng châu.ề ượ ướ ươ ẫ ữ ồ
Năm 1223, Tr n T Khánh ch t, quy n l c l i r i vào tay em h T Khánh là Tr nầ ự ế ề ự ạ ơ ọ ự ầ
Th Đ . Anh T Khánh là Tr n Th a đ c phong là ủ ộ ự ầ ừ ượ Ph qu c Thái uýụ ố .
Năm 1224, b nh vua càng n ng h n. Vua đem chia c n c làm 24 l , chia cho cácệ ặ ơ ả ướ ộ
công chúa, l i phong ạTr n Th Đầ ủ ộ [3] làm Đi n ti n ch huy sệ ề ỉ ứ. Đ n tháng 10, d iế ướ
s c ép c a Tr n Th Đ , ông chính th c nh ng ngôi l i cho con gái là công chúaứ ủ ầ ủ ộ ứ ườ ạ
Chiêu Thánh m i lên 8 tu i, t c là ớ ổ ứ Lý Chiêu Hoàng. Hu Tông lên làm thái th ngệ ượ
hoàng và đi tu ởchùa Bút Tháp, l y pháp danh là ấHu Quang đ i sệ ạ ư
B b c tị ứ ử
Không lâu sau, Tr n Th Đ s p đ t đ Lý Chiêu Hoàng nh ng ngôi cho ch ng làầ ủ ộ ắ ặ ể ườ ồ
Tr n C nhầ ả , t c là Tr n Thái Tông. Nhà Lý m t v tay ứ ầ ấ ề nhà Tr nầ t đó (1225).ừ
Sau khi làm s , Hu Tông v n th ng đi d o ch i trong kinh thành. M t hôm đi quaư ệ ẫ ườ ạ ơ ộ
ch i ch Đông, dân chúng nh n ra, xúm l i xem, có ng i còn khóc th ng.ơ ợ ậ ạ ườ ươ
Năm 1226, Tr n Th Đ s lòng dân nh vua cũ, bèn chuy n Hu Quang vào chùaầ ủ ộ ợ ớ ể ệ
Chân Giáo.
M t l n Th Đ th y Hu Tông nh c v n, Th Đ nói:ộ ầ ủ ộ ấ ệ ổ ỏ ở ườ ủ ộ
Nh c thì ph i nh c r sâuổ ỏ ả ổ ả ễ .
Hu Tông nói:ệ
Đi u ng i nói, ta hi u r iề ươ ể ồ .
Sau đó, ông t t sau v n, tr c khi ch t còn kh n:ự ử ở ườ ướ ế ấ
Thiên h nhà ta đã vào tay ng i, ng i l i còn gi t ta, ngày nay ta ch t, đ nạ ươ ươ ạ ế ế ế
khi thác con cháu ng i cũng s b nh thươ ẽ ị ư ế.
Lý H o S m th 33 tu i, làm vua 14 năm, đi tu 2 năm. Th Đ cho h a táng xác ông,ạ ả ọ ổ ủ ộ ỏ
ch a x ng vào tháp chùa B o Quang, tôn mi u hi u là Hu Tông.ứ ươ ả ế ệ ệ
Theo Đ i Vi t S ký Toàn thạ ệ ử ư, đ i sau có ng i làm phép chi t t cho r ng: tên ông làờ ườ ế ự ằ
S m, theo Hán t thì bên trên ch ả ự ữ nh tậ là m t tr i, bên d i ch ặ ờ ướ ữ s nơ là núi, chữ
"S m" nghĩa là "m t tr i gác núi"; theo nghĩa đó mà suy thì đ n đ i Lý S m, m t tr iả ặ ờ ế ờ ả ặ ờ
nhà Lý s t t.ẽ ắ
Bình lu nậ
Trong Đ i Vi t S ký Toàn thạ ệ ử ư, Ngô Sĩ Liên bàn v vi c Lý Hu Tông truy n ngôiề ệ ệ ề
cho con gái đ đ n n i c nghi p nhà Lý m t v tay nhà Tr n nh sau:ể ế ỗ ơ ệ ấ ề ầ ư
Đ i sau ch truy n ngôi cho con mà không truy n ngôi cho ng i hi n, vì làờ ỉ ề ề ườ ề
không có ng i nào đ c nh ườ ượ ư Thu nấ và Vũ. N u không may mà không có conế
thì ch n con c a ng i tông th t nuôi làm con mình đ n i gi nghi p l n, đóọ ủ ườ ấ ể ố ữ ệ ớ
cũng là m t cách x trí trong lúc bi n v y. ộ ử ế ậ Lý Nhân Tông đã làm nh th r i,ư ế ồ
Hu Tông sao không xét vi c cũ mà làm theo, l i đ đ n sau lúc t t b nh m iệ ệ ạ ể ế ậ ệ ớ
l p con gái mà truy n ngôi cho, th có ph i l không? Các quan b y gi khôngậ ề ế ả ẽ ấ ờ
ai nghĩ gì đ n xã t c, đ cho Phùng Tá Chu vi n d n vi c L h uế ắ ể ệ ẫ ệ ữ ậ [4] và Vũ
h uậ[5] làm c mà thành ra vi c Chiêu Hoàng nh ng ngôi cho h Tr n, y làớ ệ ườ ọ ầ ấ
ng i có t i v i h Lý.ườ ộ ớ ọ
Tuy nhiên, khi đ a ra nh n đ nh này, s gia Ngô Sĩ Liên d ng nh đã không th y m tư ậ ị ử ườ ư ấ ộ
th c t r ng: ự ế ằ nhà Lý đã không còn th c quy n t lo n Quách B c, ph i d a vào cácự ề ừ ạ ố ả ự
hào tr ng đ a ph ng và n u không có h Tr n, h Nguy n ho c h Đoàn cũng sưở ị ươ ế ọ ầ ọ ễ ặ ọ ẽ