Lý tính phê phán thuần túy: Phần 2

Chia sẻ: ảnh ảo | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:458

Thêm vào BST

Báo xấu

230
lượt xem 58
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nối tiếp nội dung của phần 1 Tài liệu Phê phán lý tính thuần túy, phần 2 giới thiệu tới người đọc các nội dung: Biện chứng pháp siêu nghiệm, phân tích pháp các nguyên tắc, về các khái niệm của lý tính thuần túy, học thuyết siêu nghiệm về phương pháp. Hi vọng đây sẽ là một Tài liệu hữu ích dành cho những ai đam mê triết học và muốn tìm hiểu về triết học cổ điển.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Lý tính phê phán thuần túy: Phần 2

LOÂ GÍC HOÏC SIEÂU NGHIEÄM B BIEÄN CHÖÙNG PHAÙP SIEÂU NGHIEÄM . DAÃN NHAÄP 1 VEÀ AÛO TÖÔÏNG SIEÂU NGHIEÄM Tröôùc ñaây, ta ñaõ goïi pheùp bieän chöùng noùi chung laø moät moân Loâ-gíc hoïc veà aûo töôïng (Schein). Ñieàu ñoù khoâng coù nghóa raèng noù laø moät hoïc thuyeát veà tính xaùc xuaát (Wahr-scheinlichkeit), vì hoïc thuyeát xaùc xuaát cuõng laø chaân lyù, nhöng ñöôïc nhaän thöùc töø nhöõng cô sôû chöa ñaày ñuû, neân tuy nhaän thöùc cuûa noù coøn thieáu soùt nhöng khoâng vì theá maø laø löøa phænh, do ñoù khoâng ñöôïc taùch rôøi noù ra khoûi Phaàn phaân tích phaùp cuûa moân Loâ-gíc hoïc. Caøng khoâng ñöôïc xem Hieän töôïng vaø AÛo töôïng laø ñoàng nhaát vôùi nhau. Bôûi vì, B350 chaân lyù hay aûo töôïng khoâng naèm trong baûn thaân ñoái töôïng trong chöøng möïc noù ñöôïc tröïc quan, maø naèm trong phaùn ñoaùn veà ñoái töôïng khi noù ñöôïc suy töôûng. Cho neân, tuy ngöôøi ta coù theå noùi ñuùng raèng, caùc giaùc quan khoâng sai laàm, song khoâng phaûi vì luùc naøo chuùng cuõng phaùn ñoaùn ñuùng, nhöng vì chuùng khoâng heà phaùn ñoaùn gì caû. Chaân lyù cuõng nhö sai laàm, vaø do ñoù caû aûo töôïng nhö laø söï daãn daét sai laïc ñeán choã sai laàm chæ ñöôïc tìm thaáy ôû trong phaùn ñoaùn, töùc laø chæ trong moái quan heä giöõa ñoái töôïng vôùi giaùc tính cuûa ta. Trong moät nhaän thöùc hoaøn toaøn truøng hôïp vôùi caùc quy luaät cuûa giaùc tính, thì khoâng coù sai laàm. Trong moät bieåu töôïng cuûa giaùc quan - (vì khoâng chöùa ñöïng phaùn ñoaùn naøo) - cuõng khoâng coù sai laàm. Khoâng moät söùc maïnh töï nhieân naøo coù theå töï mình ñi leäch khoûi nhöõng quy luaät cuûa chính mình. Cho neân, khoâng phaûi töï rieâng baûn thaân giaùc tính (neáu khoâng bò aûnh höôûng bôûi nguyeân nhaân khaùc), cuõng khoâng phaûi töï rieâng baûn thaân giaùc quan coù theå maéc sai laàm. | Giaùc tính khoâng theå maéc sai laàm vì neáu noù chæ haønh ñoäng tuaân theo ñuùng nhöõng quy luaät cuûa chính noù, keát quaû (phaùn ñoaùn) taát yeáu phaûi truøng hôïp vôùi nhöõng quy luaät naøy. Trong söï truøng hôïp vôùi nhöõng quy luaät cuûa giaùc tính, ñaõ coù ñöôïc caùi moâ thöùc (das Formale) cuûa moïi chaân lyù. Coøn trong giaùc quan thì khoâng chöùa ñöïng phaùn ñoaùn naøo - duø ñuùng hay sai. Nhöng vì ta khoâng coù nguoàn nhaän thöùc naøo khaùc ngoaøi hai nguoàn treân ñaây, 425
vaäy sai laàm chæ laø do aûnh höôûng khoâng kieåm soaùt ñöôïc cuûa caûm naêng treân giaùc tính. | Ñieàu naøy xaûy ra khi caùc cô sôû [nguyeân nhaân] chuû quan cuûa phaùn ñoaùn bò nhaäp chung vaøo vôùi caùc cô sôû khaùch quan laøm cho phaùn ñoaùn ñi leäch khoûi tính quy ñònh [ñònh höôùng] cuûa noù(1), tæ nhö moät vaät theå ñöôïc ñöa vaøo vaän ñoäng bao giôø cuõng giöõ ñuùng moät phöông höôùng theo ñöôøng thaúng nhöng neáu moät löïc khaùc töø moät höôùng khaùc ñoàng thôøi taùc ñoäng vaøo noù, seõ laøm noù chuyeån sang vaän ñoäng theo ñöôøng cong. Vaäy ñeå phaân bieät hoaït ñoäng rieâng cuûa giaùc tính vôùi "löïc" khaùc troän laãn vôùi noù, caàn thieát phaûi xem moät phaùn ñoaùn sai laàm gioáng nhö giao ñieåm cuûa hai löïc, haàu B351 nhö hình thaønh moät goùc nhoïn xaùc ñònh phaùn ñoaùn theo hai höôùng khaùc nhau, do ñoù phaûi thaùo rôøi caùi keát quaû hoãn hôïp naøy ra thaønh hai thaønh toá ñôn giaûn [rieâng bieät] laø giaùc tính vaø caûm naêng nhö ñieàu phaûi xaûy ra trong caùc phaùn ñoaùn thuaàn tuùy tieân nghieäm, thoâng qua söï phaûn tö sieâu nghieäm [xem: B316...] ñeå laøm cho moãi bieåu töôïng giöõ ñuùng vò trí cuûa noù töông öùng vôùi töøng quan naêng nhaän thöùc, vaø do ñoù, aûnh höôûng cuûa quan naêng naøy treân quan naêng kia cuõng ñöôïc phaân bieät roõ raøng (nhö ñaõ trình baøy ôû caùc trang tröôùc). Coâng vieäc cuûa ta ôû ñaây khoâng phaûi laø baøn veà caùc aûo töôïng thöôøng nghieäm (ví duï caùc aûo giaùc quang hoïc) xaûy ra do söû duïng giaùc tính moät caùch ñuùng ñaén nhöng naêng löïc phaùn ñoaùn bò leäch laïc bôûi aûnh höôûng cuûa trí töôûng B352 töôïng. | Muïc ñích cuûa ta chæ laø baøn veà aûo töôïng sieâu nghieäm thaâm nhaäp vaøo caùc nguyeân taéc khi chuùng khoâng ñöôïc aùp duïng vaøo kinh nghieäm - vì trong tröôøng hôïp naøy ít ra ta coù moät vieân ñaù thöû veà söï ñuùng ñaén cuûa chuùng - , traùi laïi, ñi ngöôïc laïi moïi caûnh caùo cuûa söï Pheâ phaùn [sieâu nghieäm], aûo töôïng aáy ñaõ daãn daét chính ta hoaøn toaøn vöôït ra khoûi vieäc söû duïng thöôøng nghieäm ñoái vôùi caùc phaïm truø vaø löøa doái ta veà moät söï môû roäng cuûa giaùc tính thuaàn tuùy. Ta goïi caùc nguyeân taéc ñöôïc söû duïng [ñuùng ñaén] hoaøn toaøn trong caùc ranh giôùi cuûa kinh nghieäm khaû höõu laø caùc nguyeân taéc noäi taïi (immanent) vaø ngöôïc laïi, vöôït ra khoûi caùc ranh giôùi naøy laø caùc nguyeân taéc sieâu vieät (transzendent). Toâi hieåu caùc nguyeân taéc sieâu vieät naøy khoâng theo nghóa söï söû duïng hay laïm duïng caùc phaïm truø moät caùch sieâu nghieäm, vì duø sao ñaây chæ laø moät sai laàm ñôn thuaàn cuûa naêng löïc phaùn ñoaùn khoâng chòu tuaân theo caùc giôùi haïn cuûa söï pheâ phaùn, khoâng löu yù ñaày ñuû ñeán phaïm vi maø giaùc tính thuaàn tuùy ñöôïc pheùp hoaït ñoäng. | Traùi laïi caùc nguyeân taéc sieâu vieät laø nhöõng nguyeân taéc coù thaät yeâu caàu ta keùo ñoå heát caùc coät moác ranh giôùi aáy ñeå vöôn ñeán maûnh ñaát hoaøn toaøn môùi meû, khoâng thöøa nhaän moät ñöôøng giôùi tuyeán naøo. Do ñoù, SIEÂU NGHIEÄM (transzendental) vaø SIEÂU VIEÄT (transzendent) khoâng phaûi laø moät. Caùc nguyeân taéc cuûa giaùc tính thuaàn tuùy maø ta ñaõ trình baøy tröôùc ñaây chæ ñöôïc (1) Caûm naêng chòu phuïc tuøng giaùc tính, ñöôïc giaùc tính xem nhö ñoái töôïng ñeå aùp duïng caùc chöùc naêng cuûa mình, ñoù laø nguoàn goác cuûa caùc nhaän thöùc thöïc söï (reale). Coøn trong chöøng möïc chính caûm naêng naøy laïi thaâm nhaäp vaøo baûn thaân hoaït ñoäng cuûa giaùc tính vaø quy ñònh giaùc tính trong vieäc phaùn ñoaùn, caûm naêng laø nguoàn goác cuûa sai laàm. 426
pheùp söû duïng moät caùch thöôøng nghieäm chöù khoâng ñöôïc sieâu nghieäm, nghóa laø khoâng coù söï söû duïng naøo beân ngoaøi ranh giôùi cuûa kinh nghieäm. Coøn moät nguyeân taéc muoán xoùa boû caùc giôùi haïn naøy vaø thaäm chí buoäc phaûi vöôït ra khoûi chuùng thì goïi laø sieâu vieät. Neáu söï pheâ phaùn cuûa ta coù theå ñaït ñeán choã phaùt hieän aûo töôïng cuûa caùc nguyeân taéc sieâu vieät naøy thì nhöõng nguyeân taéc B353 cuûa vieäc söû duïng ñôn thuaàn thöôøng nghieäm - traùi vôùi caùc nguyeân taéc naøy - coù theå ñöôïc goïi laø caùc nguyeân taéc noäi taïi (immanent) cuûa giaùc tính thuaàn tuùy. Coøn aûo töôïng loâ-gíc chæ laø söï baét chöôùc ñôn thuaàn moâ thöùc cuûa lyù tính (aûo töôïng cuûa caùc nguïy luaän* (Trug-schlüsse)) naûy sinh hoaøn toaøn do vieäc thieáu löu yù ñeán quy luaät loâ-gíc. Do ñoù, neáu söï löu yù ñöôïc maøi saéc trong töøng tröôøng hôïp cuï theå, aûo töôïng [loâgíc] seõ bieán maát hoaøn toaøn. Nhöng aûo töôïng sieâu nghieäm, ngöôïc laïi, vaãn toàn taïi duø ñaõ ñöôïc moân pheâ phaùn sieâu nghieäm phaùt hieän vaø vaïch roõ tính voâ hieäu cuûa noù, (chaúng haïn aûo töôïng trong meänh ñeà sau: "Theá giôùi phaûi coù moät khôûi ñaàu veà maët thôøi gian"). Lyù do nhö sau: Trong lyù tính (Vernunft) cuûa ta (ñöôïc xem veà maët chuû quan nhö laø moät quan naêng nhaän thöùc cuûa con ngöôøi) luoân coù maët nhöõng nguyeân taéc neàn taûng vaø caùc chaâm ngoân (Maximen) söû duïng hoaøn toaøn coù quyeàn uy [Ansehen/theá giaù] cuûa nhöõng nguyeân taéc khaùch quan, vì vaäy, xaûy ra tình hình laø: söï taát yeáu chuû quan cuûa moät söï noái keát naøo ñoù caùc khaùi nieäm cuûa ta cho giaùc tính laïi ñöôïc xem laø moät söï taát yeáu khaùch quan cho vieäc quy ñònh nhöõng vaät-töï thaân. Ñaây laø moät aûo töôûng (Illusion) khoâng theå traùnh khoûi cuõng gioáng nhö ta khoâng theå traùnh khoûi aûo giaùc raèng maët B354 bieån ôû ngoaøi khôi coù veû khoâng cao hôn maët bieån gaàn saùt bôø vì ta nhìn caùi * Trugschlüsse: caùc nguïy luaän: caùc suy luaän nguïy bieän: caùc voõng luaän (Fehlschluß, Paralogismus) töùc caùc suy luaän sai laàm, baát thaønh, vi phaïm caùc quy luaät loâ-gíc seõ ñöôïc goïi laø caùc Nguïy luaän (Trugschlüsse, Sophismata, Fang-schlüsse) khi chuùng coá tình coù veû hôïp loâ-gíc, vd: “Trôøi aám leân neân toâi cuõng phaûi maëc aám hôn”; “Neáu trôøi möa, ñaát seõ öôùt. Neáu trôøi khoâng möa, ñaát seõ khoâng öôùt”. Thoâng thöôøng coù 4 daïng “nguïy luaän”: - quaternio terminorum (boán haïn töø): suy luaän (dieãn dòch) döïa treân söï so saùnh hai haïn töø vôùi cuøng moät haïn töø trung giôùi thöù ba. Neáu haïn töø trung giôùi coù hai yù nghóa khaùc nhau (Äquivokation), ta coù 4 haïn töø vaø suy luaän laø nguïy bieän. Vd: nguïy luaän: “1) Bieåu töôïng chæ toàn taïi trong yù thöùc; 2) Theá giôùi beân ngoaøi laø moät bieåu töôïng; 3) Vaäy (keát luaän) theá giôùi chæ toàn taïi trong yù thöùc”. Haïn töø thöù ba (“bieåu töôïng”) tröôùc ñöôïc hieåu theo nghóa “yù thöùc veà ñoái töôïng”, sau laïi hieåu theo nghóa “ñoái töôïng cuûa yù thöùc”. - petitio principii (tieàn giaû ñònh cuûa caùi phaûi chöùng minh): caùi phaûi chöùng minh ñöôïc tieàn- giaû ñònh nhö laø khôûi ñieåm hay phöông tieän ñeå chöùng minh. - circulus vitiosus (suy luaän loøng voøng, laån quaån) (Diallele): suy ra caùi naøy töø caùi kia vaø laïi suy ra caùi kia töø caùi naøy. - ignoratio elenchi (sai vaán ñeà, laïc ñeà): laïc ñeà khi tranh bieän/chöùng minh moät meänh ñeà khoâng ñoàng nhaát (hay khoâng phaûi laø heä luaän taát yeáu) vôùi meänh ñeà phaûi chöùng minh. Thoâng thöôøng, ta goïi “nguïy luaän” laø suy luaän sai moät caùch coá yù; coøn khoâng coá yù thì goïi laø “voõng luaän” (Fehlschuß, Paralogismus) hay suy luaän sai laàm, baát thaønh (“voõng”: sai laàm. “Hoïc nhi baát tö, taéc voõng”: hoïc maø khoâng suy xeùt aét seõ sai laàm (Luaän ngöõ)). (Caùc daïng nguïy luaän hay nguïy bieän treân ñaây chæ ñöôïc xeùt veà maët loâ-gíc hình thöùc. Chuùng coù theå coù yù nghóa khaùc trong moân Loâ-gíc hoïc phi hình thöùc, töùc trong vieäc söû duïng treân thöïc teá). (N.D). 427
tröôùc vôùi caùc tia saùng cao hôn caùi sau hoaëc roõ raøng hôn nöõa, khi nhaø thieân vaên cuõng khoâng khoûi thaáy maët traêng khi môùi moïc lôùn hôn khi traêng leân cao duø oâng khoâng bò aûo töôïng aáy löøa gaït. Vì theá, Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm töï haøi loøng vôùi vieäc khaùm phaù aûo töôïng cuûa caùc phaùn ñoaùn sieâu vieät vaø ñoàng thôøi ngaên ngöøa aûo töôïng aáy löøa bòp, chöù khoâng theå - nhö trong tröôøng hôïp aûo töôïng loâ-gíc - laøm cho noù hoaøn toaøn bieát maát vaø khoâng coøn laø aûo töôïng nöõa; ñoù laø ñieàu Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm khoâng bao giôø coù theå laøm ñöôïc. Bôûi vì ta ñang gaëp phaûi loaïi aûo töôûng (Illusion) töï nhieân, khoâng theå traùnh khoûi, vaø baûn thaân noù ñaët neàn taûng treân caùc nguyeân taéc chuû quan vaø ñaùnh traùo thaønh caùc nguyeân taéc khaùch quan. | Trong khi ñoù, Bieän chöùng phaùp loâ-gíc - trong vieäc giaûi quyeát caùc voõng luaän - chæ lieân quan ñeán moät sai laàm loâ-gíc trong khi tuaân theo caùc nguyeân taéc hoaëc vôùi aûo töôïng ñöôïc hình thaønh moät caùch giaû taïo, do baét chöôùc caùc nguyeân taéc aáy. Vaäy laø coù moät pheùp bieän chöùng töï nhieân vaø khoâng traùnh khoûi cuûa lyù tính thuaàn tuùy, moät pheùp bieän chöùng khoâng phaûi laø do ai ñoù caåu thaû, thieáu kieán thöùc phaïm phaûi, cuõng khoâng phaûi do moät tay nguïy bieän bòa ñaët ra moät caùch giaû taïo ñeå laøm roái caùc ngöôøi coù ñaàu oùc tænh taùo, traùi laïi, laø pheùp bieän chöùng khoâng theå taùch rôøi cuûa lyù tính con ngöôøi. | Pheùp bieän chöùng aáy, duø ñaõ bò vaïch roõ söï löøa doái cuûa noù, vaãn cöù tieáp tuïc B355 löøa phænh, xoâ ñaåy lyù tính vaøo nhöõng laàm laïc nhaát thôøi, do ñoù caàn phaûi ñöôïc lieân tuïc khaéc phuïc. 428
2 VEÀ LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY, XÖÙ SÔÛ CUÛA AÛO TÖÔÏNG SIEÂU NGHIEÄM A VEÀ LYÙ TÍNH NOÙI CHUNG Taát caû nhaän thöùc cuûa ta khôûi ñaàu töø caùc giaùc quan, roài tieán leân giaùc tính vaø keát thuùc ôû lyù tính. | Ngoaøi lyù tính khoâng coøn caùi gì cao hôn nöõa trong tinh thaàn con ngöôøi ñeå xöû lyù chaát lieäu cuûa tröïc quan vaø ñöa chuùng vaøo söï thoáng nhaát toái cao cuûa tö duy. Vì nhieäm vuï cuûa toâi baây giôø laø giaûi thích veà lyù tính, quan naêng nhaän thöùc cao nhaát naøy, neân toâi gaëp moät soá luùng tuùng. Lyù tính, cuõng gioáng nhö giaùc tính tröôùc ñaây, vöøa coù moät söï söû duïng ñôn thuaàn moâ thöùc, töùc laø söï söû duïng loâ-gíc (logischer Gebrauch), trong ñoù lyù tính tröøu töôïng hoùa khoûi moïi noäi dung cuûa nhaän thöùc; laïi vöøa coù söï söû duïng hieän thöïc (realer Gebrauch) [coù noäi dung], vì baûn thaân lyù tính cuõng chöùa ñöïng nguoàn goác cuûa moät soá khaùi nieäm vaø nguyeân taéc khoâng vay möôïn töø giaùc quan laãn töø giaùc tính. Quan naêng tröôùc [caùch söû duïng tröôùc] thöïc ra ñaõ ñöôïc caùc nhaø loâ-gíc hoïc ñònh nghóa töø laâu laø quan naêng suy luaän giaùn tieáp cuûa lyù tính ñeå phaân bieät vôùi caùc loaïi suy luaän tröïc tieáp (latinh: consequentiae immediatae)*, nhöng quan naêng sau [caùch söû duïng sau] töùc laø lyù tính töï mình saûn sinh ra caùc khaùi nieäm thì ñònh nghóa treân chöa nhaän ra. Vì baây giôø ta chia lyù tính ra laøm hai quan naêng: loâ-gíc vaø sieâu nghieäm nhö vöøa noùi, cho neân caàn phaûi tìm moät khaùi nieäm [ñònh nghóa] chung cao hôn veà nguoàn nhaän thöùc naøy bao haøm ñöôïc caû hai khaùi nieäm [töùc hai caùch söû duïng] treân. | Ta hy voïng raèng - döïa theo söï töông töï (Analogie) vôùi caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính tröôùc ñaây [caùc phaïm truø] - khaùi B356 nieäm loâ-gíc moät laàn nöõa seõ cho ta chìa khoùa ñeå phaùt hieän khaùi nieäm sieâu nghieäm vaø baûng danh muïc caùc chöùc naêng cuûa khaùi nieäm loâ-gíc seõ ñoàng thôøi giuùp ta bí quyeát ñeå tìm ra [baûng danh muïc] caùc khaùi nieäm cuûa lyù tính. Trong phaàn tröôùc cuûa moân loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm, ta ñaõ ñònh nghóa giaùc tính laø quan naêng cuûa caùc quy luaät [hay quy taéc: Vermögen der Regeln), vaäy ñeå phaân bieät vôùi giaùc tính, ta coù theå goïi lyù tính laø quan naêng cuûa caùc Nguyeân taéc (Vermögen der Prinzipien). Thuaät ngöõ "Nguyeân taéc" khaù haøm hoà. | Thoâng thöôøng moät nhaän thöùc naøo ñoù ñöôïc söû duïng nhö moät nguyeân taéc maëc duø baûn thaân cuõng nhö nguoàn * “suy luaän giaùn tieáp” vaø “suy luaän tröïc tieáp” seõ ñöôïc Kant giaûi thích roõ ngay sau ñaây (Xem B360...). (N.D). 429
goác phaùt sinh cuûa noù khoâng phaûi laø moät Nguyeân taéc (Principium). Trong moät suy luaän [vôùi daïng tam ñoaïn luaän], baát cöù moät meänh ñeà phoå bieán naøo, duø thaäm chí ñöôïc ruùt ra töø kinh nghieäm (baèng quaù trình quy naïp) cuõng coù theå giöõ vai troø cuûa moät chính ñeà (Major), nhöng khoâng vì theá maø baûn thaân noù laø moät nguyeân taéc. Caùc tieân ñeà toaùn hoïc (chaúng haïn: “giöõa hai ñieåm chæ coù theå coù moät ñöôøng thaúng”) ñuùng laø caùc nhaän thöùc tieân nghieäm vaø phoå bieán, vì theá cuõng coù lyù khi ñöôïc goïi laø caùc nguyeân taéc xeùt töông ñoái vôùi caùc tröôøng hôïp coù theå ñöôïc thaâu goàm trong chuùng. Nhöng khoâng vì theá maø toâi coù theå baûo raèng toâi nhaän thöùc ñöôïc ñaëc tính naøy cuûa caùc ñöôøng thaúng - noùi chung vaø töï thaân - töø caùc nguyeân taéc, traùi laïi, chæ laø töø trong tröïc quan thuaàn tuùy maø thoâi. B357 Vì theá, [theo nghóa chaët cheõ] toâi goïi nhaän thöùc töø caùc Nguyeân taéc laø söï nhaän thöùc caùi ñaëc thuø (das Besondre) trong caùi phoå bieán nhôø döïa vaøo caùc khaùi nieäm. Cho neân baát kyø suy luaän naøo cuõng laø moät hình thöùc cuûa vieäc daãn xuaát [ruùt ra] (Ableitung) moät nhaän thöùc töø moät nguyeân taéc. Bôûi vì chính ñeà (Major) luoân cho ta moät khaùi nieäm, nhôø ñoù taát caû nhöõng gì ñöôïc thaâu goàm trong ñieàu kieän cuûa khaùi nieäm aáy ñöôïc nhaän thöùc töø chính ñeà theo moät nguyeân taéc. Vì moïi nhaän thöùc phoå bieán ñeàu coù theå ñöôïc duøng laøm chính ñeà trong moät suy luaän [tam ñoaïn luaän] vaø vì giaùc tính mang laïi cho ta nhöõng meänh ñeà tieân nghieäm phoå bieán nhö theá neân chuùng cuõng coù theå ñöôïc goïi laø caùc nguyeân taéc chæ trong quan heä vôùi söï söû duïng khaû höõu [thöôøng nghieäm] cuûa giaùc tính. Nhöng neáu ta xem xeùt kyõ hôn caùc nguyeân taéc naøy cuûa giaùc tính thuaàn tuùy nôi töï thaân chuùng xeùt veà nguoàn goác phaùt sinh, ta thaáy chuùng laø caùi gì khaùc chöù khoâng phaûi thöïc söï laø caùc nhaän thöùc ñöôïc ruùt ra töø caùc khaùi nieäm. Vì chuùng khoâng heà coù theå coù ñöôïc moät caùch tieân nghieäm neáu chuùng ta khoâng döïa vaøo söï giuùp ñôõ cuûa tröïc quan thuaàn tuùy (trong caùc moân toaùn hoïc) hay döïa vaøo caùc ñieàu kieän cuûa moät kinh nghieäm khaû höõu noùi chung. Baûo raèng moïi vieäc dieãn ra ñeàu coù moät nguyeân nhaân, ñieàu naøy khoâng theå ñöôïc suy luaän töø khaùi nieäm veà "caùi gì xaûy ra noùi chung", ngöôïc laïi, chính nguyeân taéc tính nhaân quaû chæ baûo cho ta phöông caùch laøm theá naøo ñeå töø caùi gì ñang dieãn ra coù ñöôïc moät khaùi nieäm thöôøng nghieäm nhaát ñònh. B358 Vaäy, giaùc tính khoâng theå mang laïi caùc nhaän thöùc toång hôïp töø caùc khaùi nieäm, trong khi chæ coù caùc nhaän thöùc toång hôïp töø baûn thaân khaùi nieäm môùi xöùng ñaùng ñöôïc goïi laø caùc Nguyeân taéc. Cuõng theá, moïi meänh ñeà phoå bieán noùi chung [cuûa giaùc tính] cuõng chæ coù theå ñöôïc goïi laø nhöõng nguyeân taéc so saùnh, [töông ñoái] thoâi. 430
Moät ao öôùc tha thieát töø bao ñôøi nay vaø ai bieát luùc naøo môùi thöïc hieän ñöôïc, ñoù laø: thay vì söï ña taïp voâ taän cuûa nhöõng ñieàu luaät daân söï, moät luùc naøo ñoù ngöôøi ta tìm ra caùc Nguyeân taéc cuûa chuùng, vì chæ nhôø ñoù môùi coù ñöôïc bí quyeát ñeå - nhö ngöôøi ta thöôøng noùi - giaûn dò hoaù vieäc ban haønh phaùp luaät. Nhöng [ngay caû khi ñeà ra ñöôïc caùc nguyeân taéc naøy] nhöõng ñieàu luaät [cuï theå] cuõng vaãn chæ laø nhöõng quy ñònh haïn cheá söï töï do cuûa ta, theo caùc ñieàu kieän ñeå töï do [cuûa rieâng ta] hoøa hôïp vôùi chính noù [töï do noùi chung], vì theá, nhöõng ñieàu luaät cuõng hoaøn toaøn phaûi laáy coâng vieäc laøm cuûa chính chuùng ta laøm ñoái töôïng, vaø chính chuùng ta môùi coù theå laø nguyeân nhaân taïo ra luaät phaùp thoâng qua caùc khaùi nieäm aáy. Nhöng laøm theá naøo ñeå nhöõng ñoái töôïng nhö laø vaät-töï thaân vaø ñeå baûn tính töï nhieân cuûa chuùng cuõng phaûi phuïc tuøng caùc nguyeân taéc vaø coù theå ñöôïc quy ñònh chæ döïa theo caùc khaùi nieäm ñôn thuaàn laø moät ñoøi hoûi neáu khoâng voâ lyù thì ít ra cuõng raát voâ nghóa. Tuy chöa bieát seõ nhö theá naøo - (vì coâng vieäc nghieân cöùu coøn ôû phía tröôùc) - nhöng ít ra ta cuõng nhaän thaáy ngay: söï nhaän thöùc töø caùc Nguyeân taéc [cuûa lyù tính] (töï noù) seõ laø caùi gì hoaøn toaøn khaùc vôùi nhaän thöùc giaùc tính ñôn thuaàn, vì raèng nhaän thöùc giaùc tính tuy coù theå ñi tröôùc nhöõng nhaän thöùc khaùc trong hình thöùc cuûa moät nguyeân taéc, nhöng töï baûn thaân noù - trong chöøng möïc laø moät nhaän thöùc toång hôïp - khoâng döïa vaøo tö duy ñôn thuaàn, cuõng khoâng chöùa ñöïng trong noù moät caùi phoå bieán (ein Allgemeines) theo caùc khaùi nieäm*. B359 Neáu giaùc tính laø moät quan naêng taïo ra söï thoáng nhaát cho nhöõng hieän töôïng nhôø caùc quy luaät, thì lyù tính laø quan naêng taïo ra söï thoáng nhaát CHO NHÖÕNG QUY LUAÄT CUÛA GIAÙC TÍNH vaøo döôùi caùc Nguyeân taéc. Tuy nhieân, lyù tính khoâng bao giôø aùp duïng tröïc tieáp vaøo kinh nghieäm hay vaøo moät ñoái töôïng [caûm tính] naøo, traùi laïi, ñoái töôïng cuûa noù laø giaùc tính, nhaèm mang laïi söï thoáng nhaát tieân nghieäm cho nhöõng nhaän thöùc ña taïp cuûa giaùc tính thoâng qua caùc khaùi nieäm - moät söï thoáng nhaát coù theå meänh danh laø söï thoáng nhaát thuaàn lyù cuûa lyù tính (Vernunfteinheit) vaø baèng moät phöông caùch hoaøn toaøn khaùc vôùi phöông caùch ñaõ coù theå ñöôïc thöïc hieän bôûi giaùc tính. Treân ñaây chæ laø khaùi nieäm khaùi quaùt veà quan naêng lyù tính, coù theå taïm cho ta hieåu veà noù nhöng hoaøn toaøn coøn thieáu caùc ví duï ñeå minh hoïa (nhö seõ ñöôïc trình baøy laàn löôït sau ñaây). * Nhaän thöùc giaùc tính cuõng xuaát phaùt töø caùc Nguyeân taéc (cuûa giaùc tính), nhöng caàn coù noäi dung kinh nghieäm môùi thaønh phaùn ñoaùn toång hôïp vaø khoâng chöùa ñöïng trong noù meänh ñeà phoå bieán chæ ñöôïc ruùt ra töø caùc khaùi nieäm ñôn thuaàn. (N.D). 431
B VEÀ VIEÄC SÖÛ DUÏNG LYÙ TÍNH MOÄT CAÙCH LOÂ-GÍC Ngöôøi ta thöôøng phaân bieät giöõa caùi ñöôïc nhaän thöùc tröïc tieáp vaø caùi chæ ñöôïc nhaän thöùc thoâng qua suy luaän. Moät hình veõ ñöôïc giôùi haïn bôûi ba ñöôøng thaúng seõ coù ba goùc, ñoù laø moät nhaän thöùc tröïc tieáp; coøn toång cuûa ba goùc baèng hai goùc vuoâng laø nhaän thöùc chæ do suy luaän. Vì ta luoân caàn söï suy luaän vaø ruùt cuïc ñaõ quaù quen thuoäc vôùi noù, neân thöôøng ít chuù yù ñeán söï phaân bieät treân, hoaëc gioáng nhö caùi goïi laø söï löøa phænh cuûa giaùc quan, ta töôûng laø tri giaùc caùi gì ñaáy moät caùch tröïc tieáp nhöng thöïc ra laø ta ñaõ chæ suy luaän. Trong moät laäp luaän, tröôùc heát phaûi coù moät meänh ñeà laøm neàn taûng vaø moät meänh ñeà khaùc, ñoù laø heä luaän ñöôïc ruùt ra töø meänh ñeà treân vaø sau cuøng laø keát luaän (keát quaû), trong ñoù chaân lyù cuûa meänh ñeà thöù hai ñöôïc noái keát moät B360 caùch nhaát thieát vôùi chaân lyù cuûa meänh ñeà thöù nhaát. Neáu phaùn ñoaùn ñöôïc ñöa ra trong keát luaän ñaõ coù chöùa saün trong meänh ñeà thöù nhaát vaø coù theå ñöôïc ruùt ra ngay töø ñoù maø khoâng caàn söï trung giôùi cuûa moät bieåu töôïng thöù ba, keát luaän ñoù ñöôïc goïi laø tröïc tieáp (latinh: consequentia immediata), nhöng toâi thích goïi ñoù laø keát luaän cuûa giaùc tính hôn. Nhöng neáu ngoaøi nhaän thöùc ñöôïc ñaët laøm neàn taûng trong meänh ñeà thöù nhaát, coøn caàn phaûi coù moät phaùn ñoaùn khaùc môùi taïo ra ñöôïc keát luaän, thì suy luaän aáy goïi laø moät suy luaän cuûa lyù tính. V.d: trong meänh ñeà "Moïi ngöôøi ñeàu phaûi cheát" ñaõ chöùa ñöïng saün caùc meänh ñeà: "Moät soá ngöôøi laø phaûi cheát", "Moät soá sinh vaät phaûi cheát laø ngöôøi", vaø "khoâng coù gì khoâng phaûi cheát maø laø ngöôøi", vaø nhö theá caùc meänh ñeà sau naøy laø caùc keát luaän tröïc tieáp töø meänh ñeà ñaàu tieân. Nhöng ngöôïc laïi, meänh ñeà: "moïi ngöôøi coù hoïc ñeàu phaûi cheát" khoâng chöùa ñöïng saün trong meänh ñeà chính ñöôïc ñaët laøm neàn taûng (vì khaùi nieäm veà "ngöôøi coù hoïc" khoâng xuaát hieän trong ñoù), do ñoù noù chæ coù theå ruùt ra töø meänh ñeà chính nhôø vaøo moät phaùn ñoaùn trung gian. Trong baát kyø suy luaän naøo cuûa lyù tính, tröôùc heát toâi suy töôûng moät quy luaät (chính ñeà, Major)* nhôø vaøo giaùc tính. Böôùc thöù hai, toâi thaâu goàm moät nhaän thöùc vaøo trong ñieàu kieän cuûa quy luaät naøy (ñoù laø thöù ñeà, Minor)* B361 nhôø vaøo naêng löïc phaùn ñoaùn. Sau cuøng, toâi xaùc ñònh nhaän thöùc cuûa toâi nhôø vaøo moät thuoäc tính cuûa quy luaät (ñoù laø keát luaän (conclusio)), töùc laø toâi xaùc ñònh noù moät caùch tieân nghieäm thoâng qua lyù tính. Chính ñeà, nhö laø quy luaät, hình dung moái quan heä giöõa moät nhaän thöùc vôùi ñieàu kieän cuûa noù, taïo neân caùc phöông caùch khaùc nhau cuûa suy luaän. Coù ba phöông caùch suy luaän - gioáng nhö moïi phaùn ñoaùn noùi chung - trong chöøng möïc chuùng khaùc nhau trong phöông caùch dieãn taû quan heä cuûa moät nhaän thöùc trong giaùc tính - ñoù laø: caùc suy luaän nhaát thieát, giaû thieát vaø phaân ñoâi. (kategorisch - * “Major - Minor”: coøn coù theå dòch laø “ñaïi tieàn ñeà” - “tieåu tieàn ñeà”. (N.D). 432
hypothetisch – disjunktiv). Thoâng thöôøng, neáu keát luaän ñöôïc ñöa ra nhö laø moät phaùn ñoaùn ñeå xem phaûi chaêng noù coù theå ruùt ra töø caùc phaùn ñoaùn khaùc ñaõ cho, qua ñoù moät ñoái töôïng hoaøn toaøn khaùc ñöôïc suy töôûng, toâi phaûi coá phaùt hieän trong giaùc tính xem söï khaúng ñònh (die Assertion) cuûa keát luaän naøy coù naèm trong caùc ñieàu kieän phuø hôïp vôùi moät quy luaät phoå bieán [chính ñeà] hay khoâng. Neáu toâi tìm ra ñöôïc moät ñieàu kieän nhö theá vaø neáu ñoái töôïng trong keát luaän coù theå ñöôïc thaâu goàm trong ñieàu kieän ñaõ cho, thì keát luaän naøy ñöôïc ruùt ra töø moät quy luaät cuõng coù giaù trò cho caùc ñoái töôïng khaùc cuûa nhaän thöùc. Töø ñoù ta thaáy raèng: lyù tính - trong suy luaän - ñaõ tìm caùch ñöa söï ña taïp raát lôùn cuûa nhaän thöùc giaùc tính vaøo trong moät soá löôïng toái thieåu cuûa caùc Nguyeân taéc (caùc ñieàu kieän phoå bieán) vaø qua ñoù tìm caùch taïo ra söï thoáng nhaát toái cao cho caùc Nguyeân taéc aáy. 433
B362 C VEÀ VIEÄC SÖÛ DUÏNG LYÙ TÍNH MOÄT CAÙCH THUAÀN TUÙY Ngöôøi ta coù theå coâ laäp rieâng lyù tính hay khoâng, vaø trong tröôøng hôïp ñoù, noù laø moät nguoàn suoái rieâng bieät cho caùc khaùi nieäm vaø phaùn ñoaùn naûy sinh töø baûn thaân lyù tính thoâi, qua ñoù lyù tính quan heä vôùi nhöõng ñoái töôïng? | Hay lyù tính chæ laø moät quan naêng [phuï thuoäc], thöù caáp (subaltern) maø nhieäm vuï chæ laø mang laïi moät moâ thöùc nhaát ñònh cho nhöõng nhaän thöùc ñaõ coù - goïi laø moâ thöùc loâ-gíc -, qua ñoù nhöõng nhaän thöùc cuûa giaùc tính chæ ñöôïc xeáp ñaët vaøo moái quan heä phuï thuoäc laãn nhau, vaø caùc quy luaät caáp thaáp phuï thuoäc vaøo caùc quy luaät cao hôn (töùc laø caùc quy luaät bao haøm trong laõnh vöïc cuûa chuùng ñieàu kieän cho caùc quy luaät thaáp hôn), vaø nhö vaäy chæ ñöôïc tieán haønh baèng caùch so saùnh caùc nhaän thöùc vaø caùc quy luaät aáy thoâi? Ñoù laø vaán ñeà baây giôø ta chæ coù theå nghieân cöùu sô boä. Trong thöïc teá, söï ña taïp cuûa nhöõng quy luaät vaø söï thoáng nhaát cuûa caùc nguyeân taéc laø moät ñoøi hoûi cuûa lyù tính, nhaèm mang giaùc tính vaøo trong söï noái keát troïn veïn vôùi chính noù [vôùi chính giaùc tính] cuõng gioáng nhö giaùc tính ñaõ ñöa caùi ña taïp cuûa tröïc quan vaøo döôùi caùc phaïm truø ñeå qua ñoù mang laïi söï noái keát cho nhöõng tröïc quan. Nhöng, moät nguyeân taéc nhö vaäy [cuûa lyù tính] laïi khoâng ñeà ra quy luaät cho [baûn thaân] nhöõng ñoái töôïng vaø khoâng chöùa ñöïng cô sôû naøo cho khaû theå cuûa söï nhaän thöùc hay xaùc ñònh baûn thaân nhöõng ñoái töôïng nhö laø nhöõng ñoái töôïng maø chæ ñôn thuaàn laø moät quy luaät chuû quan ñeå töï saép xeáp noäi dung cuûa giaùc tính chuùng ta, ñeå - baèng söï so saùnh nhöõng khaùi nieäm cuûa giaùc tính - quy giaûm söï söû duïng chuùng thaønh moät soá löôïng toái thieåu, maëc duø söï quy giaûm naøy khoâng cho pheùp ta ñoøi hoûi baûn thaân ñoái töôïng cuõng ñoàng thôøi coù söï thuaàn nhaát nhö theá hoaëc hy voïng sö quy giaûm seõ giuùp tieän duïng vaø môû roäng phaïm vi cuûa giaùc tính vaø ñoàng thôøi B363 mang laïi giaù trò khaùch quan cho chaâm ngoân naøy (Maxime) cuûa lyù tính. Noùi goïn laïi, caâu hoûi ôû ñaây laø: "Lyù tính töï-thaân, töùc laø lyù tính thuaàn tuùy coù chöùa ñöïng caùc nguyeân taéc vaø quy luaät toång hôïp tieân nghieäm naøo khoâng vaø caùc nguyeân taéc aáy laø gì?" Phöông caùch moâ thöùc vaø loâ-gíc cuûa lyù tính trong caùc suy luaän seõ cho ta söï höôùng daãn ñaày ñuû ñeå bieát nguyeân taéc sieâu nghieäm cuûa lyù tính trong nhaän thöùc toång hôïp baèng lyù tính thuaàn tuùy ñöôïc ñaët treân cô sôû naøo: - 1: - Suy luaän cuûa lyù tính, khoâng lieân heä ñeán nhöõng tröïc quan nhaèm baét chuùng phaûi phuïc tuøng caùc quy luaät, (- gioáng nhö giaùc tính vôùi caùc phaïm truø cuûa noù). | Traùi laïi, lyù tính chæ aùp duïng vaøo nhöõng khaùi nieäm vaø nhöõng phaùn ñoaùn thoâi. Vaäy, neáu lyù tính thuaàn tuùy coù quan heä vôùi nhöõng ñoái töôïng thì 434
cuõng khoâng coù quan heä tröïc tieáp vôùi ñoái töôïng vaø vôùi tröïc quan veà chuùng maø laø giaùn tieáp qua trung giôùi cuûa giaùc tính vaø nhöõng phaùn ñoaùn cuûa giaùc tính, laø nhöõng caùi tröôùc tieân phaûi höôùng ñeán giaùc quan vaø tröïc quan nhaèm xaùc ñònh ñoái töôïng cuûa giaùc quan vaø tröïc quan. Do vaäy, söï thoáng nhaát cuûa lyù tính khoâng phaûi laø söï thoáng nhaát cuûa moät kinh nghieäm khaû höõu vaø khaùc veà caên baûn vôùi söï thoáng nhaát cuûa giaùc tính. Chaúng haïn, meänh ñeà: "Taát caû nhöõng gì dieãn ra phaûi coù moät nguyeân nhaân" khoâng phaûi laø nguyeân taéc do lyù tính nhaän thöùc vaø ñeà ra. Nguyeân taéc naøy chæ laøm cho söï thoáng nhaát cuûa kinh nghieäm coù theå coù ñöôïc vaø khoâng vay möôïn gì töø lyù tính caû, B364 neân lyù tính - khoâng coù moái quan heä vôùi kinh nghieäm khaû höõu - khoâng bao giôø taïo ra ñöôïc söï thoáng nhaát toång hôïp aáy töø caùc khaùi nieäm ñôn thuaàn. - 2: - Lyù tính, - trong söï söû duïng loâ-gíc cuûa noù -, tìm kieám ñieàu kieän phoå bieán cho phaùn ñoaùn cuûa noù (cho meänh ñeà keát luaän), vaø baûn thaân suy luaän khoâng gì khaùc hôn laø moät phaùn ñoaùn nhôø thaâu goàm ñieàu kieän cuûa noù vaøo moät quy luaät phoå bieán (chính ñeà, Major). Nhöng vì baûn thaân quy luaät naøy cuõng laïi phuïc tuøng quaù trình suy luaän lieân tuïc cuûa lyù tính, töùc lyù tính phaûi tieáp tuïc ñi tìm ñieàu kieän cuûa ñieàu kieän (baèng phöông phaùp ñi tìm ñieàu kieän coù tröôùc - Prosyllogismus)* bao laâu quaù trình suy luaän naøy coøn coù theå tieáp tuïc, do ñoù roõ raøng laø: Nguyeân taéc rieâng coù cuûa lyù tính noùi chung (khi noù ñöôïc söû duïng moät caùch loâ-gíc) laø: tìm cho ñöôïc CAÙI VOÂ ÑIEÀU KIEÄN (DAS UNBEDINGTE) cho nhaän thöïc luoân coù ñieàu kieän cuûa giaùc tính ñeå cho söï thoáng nhaát cuûa nhaän thöùc giaùc tính ñöôïc hoaøn taát. Nhöng chaâm ngoân (Maxime) loâ-gíc naøy laø khoâng theå trôû thaønh moät nguyeân taéc cuûa lyù tính thuaàn tuùy baèng caùch naøo khaùc hôn laø khi ta giaû ñònh raèng: neáu caùi coù-ñieàu kieän ñaõ ñöôïc mang laïi, thì toaøn boä chuoãi caùc ñieàu kieän phuï thuoäc vaøo nhau - do ñoù baûn thaân laø voâ ñieàu kieän - cuõng ñöôïc mang laïi (gegeben) [toàn taïi thöïc], töùc laø: caùi voâ-ñieàu kieän ñöôïc chöùa ñöïng trong ñoái töôïng vaø trong söï noái keát cuûa noù). Roõ raøng moät nguyeân taéc nhö theá cuûa lyù tính thuaàn tuùy laø coù tính toång hôïp, vì caùi coù ñieàu kieän tuy coù quan heä moät caùch phaân tích vôùi moät ñieàu kieän [cuï theå naøo ñoù] nhöng khoâng phaûi laø vôùi caùi voâ-ñieàu kieän. Töø nguyeân taéc naøy seõ phaûi naûy sinh nhieàu meänh ñeà toång hôïp khaùc nhau maø giaùc tính thuaàn tuùy hoaøn toaøn khoâng bieát ñeán, vì noù chæ laøm vieäc vôùi nhöõng ñoái töôïng * Prosyllogismus: (Pro: ñi tröôùc, caùi ñi tröôùc; Syllogismus: suy luaän): Suy luaän cuûa lyù tính ñi töø ñieàu kieän ñöôïc cho ñi trôû ngöôïc laïi ñeán ñieàu kieän coù tröôùc (ñieàu kieän cuûa ñieàu kieän) cho tôùi caùi voâ-ñieàu kieän. Coøn goïi laø caùch suy luaän “luøi”, “ñi leân”, “quy thoaùi” (Regressus). Ngöôïc laïi, “Episyllogismus” laø suy luaän töø caùi coù-ñieàu kieän tôùi caùc haäu quaû voâ taän cuûa noù theo chieàu “ñi xuoáng”, “quy tieán” (Progressus). Lyù tính chæ thöïc söï quan taâm ñeán caùch quy thoaùi ñeå tìm ñeán caùi voâ-ñieàu kieän (coøn goïi laø “caùi tuyeät ñoái”. B380 - 381) laøm cô sôû cho “toång hôïp sieâu nghieäm” cuûa Sieâu hình hoïc. (Kant seõ lyù giaûi ñaày ñuû ñieàu quan troïng naøy töø B388, B526). Caû hai caùch suy luaän naøy ñöôïc goïi chung laø “Polysyllogismus” (chuoãi caùc suy luaän, trong ñoù keát luaän cuûa suy luaän tröôùc laøm tieàn ñeà cho suy luaän sau). (N.D). 435
cuûa kinh nghieäm khaû höõu; vaø nhaän thöùc [thöôøng nghieäm] vaø söï toång hôïp cuûa noù bao giôø cuõng laø coù ñieàu kieän. Vaäy caùi voâ-ñieàu kieän, neáu quaû thaät B365 toàn taïi, phaûi ñöôïc xem xeùt moät caùch ñaëc bieät veà moïi ñaëc ñieåm laøm cho noù phaân bieät haún vôùi baát cöù caùi gì coù ñieàu kieän vaø qua ñoù phaûi mang laïi chaát lieäu cho nhieàu meänh ñeà toång hôïp tieân nghieäm. Tuy nhieân, nhöõng nguyeân taéc ñöôïc ruùt ra töø Nguyeân taéc toái cao naøy cuûa lyù tính thuaàn tuùy laïi laø sieâu vieät (transzendent) haún trong quan heä vôùi moïi hieän töôïng, nghóa laø khoâng bao giôø coù theå coù ñöôïc söï söû duïng thöôøng nghieäm veà nguyeân taéc naøy moät caùch troïn veïn (adäquat) ñöôïc. Do ñoù, noù hoaøn toaøn khaùc bieät vôùi moïi nguyeân taéc cuûa giaùc tính (söï söû duïng caùc nguyeân taéc cuûa giaùc tính hoaøn toaøn coù tính noäi taïi (immanent), vì chuùng chæ laáy khaû theå cuûa kinh nghieäm laøm ñeà taøi. [Vaäy, nhieäm vuï cuûa Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm laø:] [ - ] Phaùt hieän xem phaûi chaêng nguyeân taéc cho raèng chuoãi caùc ñieàu kieän (trong söï toång hôïp cuûa caùc hieän töôïng hay cuûa tö duy veà caùc söï vaät noùi chung) môû roäng ñeán caùi voâ-ñieàu kieän coù ñuùng moät caùch khaùch quan hay khoâng? Töø ñoù, ñaâu laø caùc heä luaän ñöôïc ruùt ra cho vieäc söû duïng giaùc tính moät caùch thöôøng nghieäm? [ - ] Hay laø, phaûi chaêng khoâng heà coù meänh ñeà naøo cuûa lyù tính laø coù giaù trò khaùch quan maø traùi laïi, chæ laø moät quy taéc loâ-gíc ñôn thuaàn höôùng daãn ta khoâng ngöøng ñi leân tôùi caùc ñieàu kieän cao hôn ñeå ngaøy caøng tieáp caän söï hoaøn chænh cuûa chuoãi caùc ñieàu kieän vaø qua ñoù ñöa söï thoáng nhaát toái cao coù theå coù cuûa lyù tính vaøo trong nhaän thöùc cuûa ta? [ - ] Toâi cho raèng, ta phaûi xaùc minh xem phaûi chaêng nhu caàu (Bedürfnis) naøy cuûa lyù tính ñaõ do moät ngoä nhaän maø ñöôïc xem laø moät nguyeân taéc B366 sieâu nghieäm cuûa lyù tính thuaàn tuùy, vaø nguyeân taéc naøy ñaõ ñònh ñeà hoùa (postuliert) moät caùch voäi vaõ veà moät söï hoaøn chænh troïn veïn khoâng coù giôùi haïn cuûa chuoãi caùc ñieàu kieän trong baûn thaân nhöõng ñoái töôïng? [ - ] Do ñoù, trong tröôøng hôïp naøy, ta phaûi vaïch roõ nhöõng ngoä nhaän vaø aûo töôûng löøa bòp (Verblendungen) ñöôïc leùn luùt ñöa vaøo caùc suy luaän cuûa lyù tính, maø chính ñeà (Major) cuûa noù laø do lyù tính thuaàn tuùy mang laïi - chính ñeà loaïi aáy chæ mang tính chaát moät thænh nguyeän (Petition) hôn laø moät ñònh ñeà - vaø nhöõng ngoä nhaän, aûo töôûng naøy ñi töø kinh nghieäm tieán leân tôùi caùc ñieàu kieän cuûa noù. | Ñoù laø caùc coâng vieäc cuûa chuùng ta trong phaàn Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm vaø ta phaûi tìm lôøi giaûi ñaùp töø trong nguoàn suoái aån maät saâu thaúm cuûa lyù tính con ngöôøi. Chuùng ta seõ chia Bieän phaùp sieâu nghieäm laøm hai phaàn: phaàn ñaàu baøn veà caùc khaùi nieäm sieâu vieät cuûa lyù tính thuaàn tuùy; phaàn sau baøn veà caùc loái suy luaän sieâu vieät vaø bieän chöùng cuûa noù. 436
BIEÄN CHÖÙNG PHAÙP SIEÂU NGHIEÄM QUYEÅN I VEÀ CAÙC KHAÙI NIEÄM CUÛA LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY Cho duø khaû theå [hình thaønh] caùc khaùi nieäm töø lyù tính thuaàn tuùy nhö theá naøo, thì chuùng ñeàu khoâng phaûi laø caùc khaùi nieäm ñöôïc phaûn tö ñôn thuaàn maø laø caùc khaùi nieäm do suy luaän maø coù. Caùc khaùi nieäm [thuaàn tuùy] cuûa giaùc B367 tính tuy cuõng ñöôïc suy töôûng moät caùch tieân nghieäm vaø ñi tröôùc kinh nghieäm, laøm cho kinh nghieäm coù theå coù ñöôïc, nhöng chuùng khoâng chöùa ñöïng gì hôn laø söï thoáng nhaát phaûn tö veà nhöõng hieän töôïng, trong chöøng möïc chuùng phaûi taát yeáu thuoäc veà moät yù thöùc thöôøng nghieäm khaû höõu. Chæ thoâng qua chuùng, nhaän thöùc vaø söï xaùc ñònh veà moät ñoái töôïng môùi coù theå coù ñöôïc. Vaäy, chuùng tröôùc heát ñi töø chaát lieäu ñeán suy luaän vaø khoâng coù khaùi nieäm tieân nghieäm naøo khaùc veà ñoái töôïng laïi coù theå ñi tröôùc chuùng ñeå chuùng ñöôïc suy ra töø ñoù. Traùi laïi, tính thöïc taïi khaùch quan cuûa chuùng chæ döïa vaøo ñieàu sau ñaây: vì raèng chuùng taïo neân moâ thöùc trí tueä cho moïi kinh nghieäm, neân söï aùp duïng cuûa chuùng bao giôø cuõng phaûi coù theå ñöôïc chöùng toû ôû trong kinh nghieäm. Nhöng, vieäc goïi teân baèng thuaät ngöõ "moät khaùi nieäm cuûa lyù tính", [hay laø "khaùi nieäm thuaàn lyù"], ñaõ sô boä cho thaáy: noù khoâng chòu giam mình trong ranh giôùi cuûa kinh nghieäm, vì noù laø moät nhaän thöùc [ñaëc bieät], trong ñoù moãi nhaän thöùc thöôøng nghieäm chæ laø moät boä phaän nhoû cuûa noù, - thaäm chí baûn thaân toaøn boä kinh nghieäm khaû höõu hay söï toång hôïp thöôøng nghieäm cuûa kinh nghieäm cuõng laø moät boä phaän cuûa noù -. | Ñoù laø moät nhaän thöùc maø khoâng kinh nghieäm hieän thöïc naøo coù theå ñaït ñöôïc hoaøn toaøn vaø [duø lôùn roäng ñeán nhö theá naøo] bao giôø cuõng phaûi thuoäc veà noù. Vaäy, caùc khaùi nieäm thuaàn lyù laø duøng ñeå Quaùn thoâng, [Thaáu hieåu, naém baét troïn veïn] (Begreifen), trong khi muïc tieâu cuûa caùc khaùi nieäm cuûa giaùc tính laø Hieåu (Verstehen) (caùc tri giaùc). Neáu caùc khaùi nieäm thuaàn lyù chöùa ñöïng caùi Voâ-ñieàu kieän, thì ñoù laø caùi maø moïi kinh nghieäm ñeàu phaûi tuøy thuoäc, nhöng baûn thaân caùi Voâ-ñieàu kieän laïi khoâng bao giôø laø moät ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm: lyù tính luoân coù xu höôùng ñöa moïi keát luaän ruùt ra töø kinh nghieäm höôùng ñeán caùi Voâ-ñieàu kieän, laáy caùi Voâ-ñieàu kieän laøm thöôùc ño ñeå ñaùnh giaù vaø löôïng ñònh trình ñoä cuûa vieäc söû duïng lyù tính thöôøng nghieäm, nhöng baûn thaân caùi Voâ-ñieàu kieän laïi khoângbao giôø taïo neân moät maét xích (Glied) trong toång hôïp thöôøng nghieäm. Do ñoù, neáu quaû thaät caùc khaùi nieäm 437
thuaàn lyù cuûa lyù tính coù giaù trò khaùch quan, ta goïi chuùng laø caùc conceptus ratiocinati (latinh: caùc khaùi nieäm ñöôïc suy luaän ñuùng ñaén), coøn neáu khoâng - töùc laø chæ coù veû beà ngoaøi cuûa suy luaän ñöôïc leùn luùt ñöa vaøo -, ta goïi laø caùc B368 conceptus ratiocinantes (latinh: caùc khaùi nieäm nguïy bieän). Nhöng vì ñieàu naøy chæ ñöôïc chöùng minh ñaày ñuû ôû phaàn sau khi khaûo saùt caùc suy luaän bieän chöùng cuûa lyù tính, neân ôû ñaây ta chöa voäi baøn ñeán. | Tröôùc ñaây ta ñaõ goïi caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính laø caùc phaïm truø, vaäy ñeå phaân bieät, ta haõy taïm ñaët cho caùc khaùi nieäm thuaàn lyù cuûa lyù tính moät teân môùi, ñoù laø: CAÙC YÙ NIEÄM SIEÂU NGHIEÄM (TRANSZENDENTALE IDEEN). | Tuy nhieân, vieäc ñaàu tieân laø phaûi caét nghóa vaø bieän giaûi veà teân goïi môùi naøy. 438
TIEÁT 1 VEÀ CAÙC YÙ NIEÄM NOÙI CHUNG Duø caùc ngoân ngöõ cuûa chuùng ta [caùc ngoân ngöõ Chaâu AÂu] raát phong phuù veà töø ngöõ, nhöng nhöõng nhaø tö töôûng vaãn thöôøng raát vaát vaû ñeå tìm ñöôïc moät thuaät ngöõ chuyeån taûi chính xaùc noäi dung tö töôûng, vì neáu thieáu thuaät ngöõ, raát khoù laøm cho ngöôøi khaùc cuõng nhö cho chính mình hieåu roõ ñieàu muoán noùi. Reøn ñuùc ra moät thuaät ngöõ hoaøn toaøn môùi laï laø haønh vi deã xuùc B369 phaïm ñeán nhöõng baäc coù thaåm quyeàn veà ngoân ngöõ vaø hieám khi thaønh coâng, do ñoù thay vì lao vaøo vieäc laøm haàu nhö voâ voïng ñoù, toát hôn laø neân luïc tìm laïi trong kho taøng caùc töû ngöõ nhöng raát uyeân thaâm, hy voïng bieát ñaâu seõ tìm ñöôïc trong ñoù moät thuaät ngöõ phuø hôïp vôùi caùc yù töôûng ta ñang coù trong ñaàu. | Trong tröôøng hôïp naøy, duø yù nghóa goác cuûa thuaät ngöõ ñaõ trôû thaønh khaù chao ñaûo do söï thieáu chaët cheõ cuûa chính caùc taùc giaû saùng taïo ra noù, thì vaãn toát hôn laø neân cuûng coá vaø trung thaønh vôùi yù nghóa ban ñaàu cuûa noù (- thaät ra ban ñaàu thuaät ngöõ coù ñöôïc duøng chính xaùc theo nghóa aáy khoâng, cuõng laø ñieàu coøn ñaùng ngôø -) hôn laø laøm hoûng coâng vieäc baèng caùch laøm cho ngöôøi khaùc khoâng hieåu mình muoán noùi gì. Vì lyù do ñoù, neáu chæ coù moät töø duy nhaát daønh cho moät khaùi nieäm nhaát ñònh naøo ñoù vaø yù nghóa voán coù cuûa töø aáy phuø hôïp chính xaùc vôùi khaùi nieäm naøy, thì vieäc phaân bieät noù vôùi caùc khaùi nieäm gaàn guõi khaùc laø ñieàu raát heä troïng, do ñoù ñieàu neân laøm laø khoâng söû duïng thuaät ngöõ moät caùch phí phaïm hoaëc muoán toû ra ñoäc ñaùo maø duøng noù laøm töø ñoàng nghóa vôùi caùc thuaät ngöõ khaùc, traùi laïi, caàn baûo toàn caån thaän yù nghóa rieâng bieät cuûa noù, neáu khoâng seõ deã xaûy ra tình hình laø sau khi khoâng ñaëc bieät chuù yù ñeán thuaät ngöõ aáy, noù bò laïc maát giöõa voâ vaøn caùc yù nghóa khaùc ñaõ bò sai leäch raát nhieàu, vaø yù töôûng chæ coù noù môùi chuyeån taûi ñöôïc cuõng theo noù maø maát ñi. B370 PLATON* söû duïng thuaät ngöõ "YÙ nieäm" (Idee) theo moät caùch thöùc cho thaáy roõ raøng oâng muoán bieåu thò caùi gì khoâng nhöõng khoâng bao giôø coù theå ruùt ra töø giaùc quan, traùi laïi, coøn vöôït xa hôn haún caùc khaùi nieäm cuûa giaùc tính maø baûn thaân ARISTOTE** nghieân cöùu, trong chöøng möïc khoâng theå tìm thaáy trong kinh nghieäm baát cöù caùi gì töông öùng ñöôïc vôùi chuùng. Nôi PLATON, nhöõng yù nieäm laø nhöõng Nguyeân maãu (Urbilder), [nhöõng Linh töôïng] cuûa baûn thaân nhöõng söï vaät, chöù khoâng phaûi chæ laø nhöõng chìa khoùa ñôn thuaàn ñöa ñeán nhöõng kinh nghieäm khaû höõu nhö caùc phaïm truø. Trong caùi nhìn cuûa oâng, chuùng baét nguoàn töø Lyù tính toái cao; Lyù tính naøy cuõng chia phaàn cho lyù tính con ngöôøi, tuy nhieân lyù tính con ngöôøi baây giôø khoâng coøn toàn taïi ñöôïc trong traïng thaùi nguyeân thuûy nöõa, neân phaûi raát vaát vaû ñeå * PLATON (427-347): ñaïi trieát gia Hy Laïp coå ñaïi. (N.D). ** ARISTOTE (384-324) -nt- . (N.D). 439
nhôù laïi nhöõng Linh töôïng xa xöa nhöng nay ñaõ bò môø ñuïc, baèng söï Hoài töôûng (Erinnerung/Anamnesis) (maø oâng goïi laø Trieát hoïc). ÔÛ ñaây, toâi khoâng ñi vaøo vieäc nghieân cöùu vaên töï ñeå tìm hieåu yù nghóa maø baäc ñaïi trieát gia cao vieãn cuûa chuùng ta gaén cho thuaät ngöõ naøy. Toâi chæ nhaän xeùt raèng: khoâng coù gì laø baát thöôøng caû, khi - trong ñoái thoaïi thoâng thöôøng hay trong caùc taùc phaåm vieát - baèng caùch so saùnh caùc tö töôûng maø moät taùc giaû phaùt bieåu veà moät chuû ñeà, ta coù theå hieåu hoï hôn chính hoï hieåu hoï, vì taùc giaû ñaõ khoâng xaùc ñònh khaùi nieäm cuûa mình moät caùch ñaày ñuû vaø vì vaäy ñoâi khi hoï noùi vaø caû suy nghó ngöôïc laïi vôùi yù ñònh cuûa chính hoï. PLATON nhaän thaáy roõ raèng quan naêng nhaän thöùc cuûa ta bao giôø B371 cuõng coù caûm thöùc veà moät nhu caàu cao xa hôn laø chæ chaïy theo "ñaùnh vaàn" hieän töôïng baèng söï thoáng nhaát toång hôïp nhaèm coù theå laàn moø ñoïc chuùng nhö laø kinh nghieäm. | Lyù tính cuûa ta - moät caùch töï nhieân - luùc naøo cuõng muoán naâng leân taàm cao cuûa nhöõng nhaän thöùc maø khoâng kinh nghieäm naøo vöôn tôùi vaø töông öùng noãi, - nhöng nhöõng nhaän thöùc naøy, tuy theá, vaãn coù tính thöïc taïi chöù khoâng phaûi chæ laø nhöõng saûn phaåm hoang ñöôøng cuûa ñaàu oùc. PLATON ñaëc bieät nhaän ra nhöõng YÙ nieäm cuûa oâng trong taát caû nhöõng gì laø thöïc haønh(1) *, töùc laõnh vöïc döïa treân yù nieäm Töï do, vaø yù nieäm naøy tôùi löôït noù cuõng thuoäc veà caùc nhaän thöùc laø saûn phaåm rieâng coù cuûa lyù tính. Neáu coù ai muoán ruùt caùc khaùi nieäm veà ñöùc haïnh töø trong kinh nghieäm, ñieàu hoï phaûi laøm (nhö nhieàu ngöôøi ñaõ laøm) laø ñi tìm moät maãu tieâu bieåu ñeå minh hoïa cho nguoàn nhaän thöùc, nhöng maãu ñieån hình naøy cuõng khoâng bao giôø töông öùng moät caùch hoaøn haûo vôùi yù nieäm veà ñöùc haïnh ñöôïc, vaø nhö theá trong thöïc teá, hoï ñaõ bieán ñöùc haïnh thaønh moät caùi gì haøm hoà khoâng coù thöïc, luoân bò bieán ñoåi theo thôøi gian vaø hoaøn caûnh, khoâng theå ñöôïc söû duïng nhö moät quy luaät phoå bieán. Ngöôïc laïi, ai cuõng bieát raèng neáu hoï hình dung moät ngöôøi naøo ñoù nhö moät göông ñieån hình veà ñöùc ñoä, hoï bao giôø cuõng coù saün moät nguyeân maãu chaân chính [veà ñöùc haïnh] trong ñaàu oùc cuûa chính hoï ñeå ñem ra so saùnh vôùi göông ñieån hình kia vaø ñaùnh giaù theo tieâu chuaån cuûa B372 nguyeân maãu naøy. Ñoù chính laø YÙ nieäm veà ñöùc haïnh, vaø moïi ñoái töôïng khaû höõu cuûa kinh nghieäm chæ coù theå ñöôïc söû duïng nhö ñieån hình ñeå so saùnh vôùi (1) PLATON thaät ra cuõng môû roäng khaùi nieäm [YÙ nieäm] cuûa oâng vaøo caùc nhaän thöùc tö bieän, neáu caùc nhaän thöùc naøy chæ ñöôïc mang laïi moät caùch thuaàn tuùy vaø hoaøn toaøn tieân nghieäm, keå caû trong toaùn hoïc, duø toaùn hoïc khoâng theå coù ñoái töôïng naøo ngoaøi laõnh vöïc kinh nghieäm khaû höõu. Ñaây laø ñieåm toâi khoâng theå tin theo oâng, cuõng nhö khoâng theå taùn thaønh söï dieãn dòch [söï chöùng minh] thaàn bí cuûa oâng veà nhöõng yù nieäm hoaëc caùc söï cöôøng ñieäu trong vieäc haàu nhö muoán höõu theå hoùa (Hypostation) chuùng [töùc bieán caùc YÙ nieäm thaønh caùc höõu theå toàn taïi hieän thöïc], duø raèng ngoân ngöõ thaâm vieãn maø oâng duøng trong laõnh vöïc naøy quaû thaät ñuû söùc ñeå lyù giaûi moät caùch thích hôïp vaø tinh teá baûn tính saâu xa cuûa söï vaät. (Chuù thích cuûa taùc giaû). * Thöïc haønh (praktisch): theo Kant, laø taát caû nhöõng gì ñöôïc thöïc hieän töø Töï do cuûa YÙ chí. Coù hai caáp ñoä: “thöïc tieãn, thöïc duïng” (pragmatisch) cuûa caùc kyõ naêng theo caùc quy taéc cuûa söï khoân ngoan (Klugheitsregeln) vaø “thöïc haønh” (praktisch) cuûa sinh hoaït ñaïo ñöùc theo caùc meänh leänh tuyeät ñoái (Imperativen) cuûa lyù tính thuaàn tuùy. (N.D). 440
noù - töùc ñeå chöùng minh raèng yù nieäm ñöùc haïnh coù theå ñöôïc aùp duïng trong thöïc teá vôùi nhieàu möùc ñoä khaùc nhau theo yeâu caàu cuûa baûn thaân yù nieäm naøy -, chöù nhöõng ñoái töôïng cuûa kinh nghieäm khoâng theå ñöôïc duøng nhö nhöõng nguyeân maãu ñöôïc. Tuy moät con ngöôøi khoâng bao giôø haønh ñoäng töông öùng troïn veïn vôùi nhöõng gì chöùa ñöïng trong yù nieäm thuaàn tuùy veà ñöùc haïnh, nhöng ñieàu aáy khoâng heà chöùng toû chæ coù moät caùi gì hö aûo trong YÙ nieäm naøy. Bôûi vì chæ coù thoâng qua YÙ nieäm naøy, moïi phaùn ñoaùn xem haønh vi naøo laø coù giaù trò ñaïo ñöùc, haønh vi naøo khoâng môùi coù theå coù ñöôïc. | Nhö vaäy, YÙ nieäm laø neàn taûng taát yeáu cuûa moïi noã löïc vöôn ñeán söï toaøn haûo veà ñaïo ñöùc, tuy vaäy, bieát bao trôû löïc trong baûn tính töï nhieân cuûa con ngöôøi - khoâng xaùc ñònh ñöôïc veà möùc ñoä - laøm ta luoân coù khoaûng caùch vôùi noù. Nöôùc coäng hoøa lyù töôûng cuûa PLATON* ñi vaøo tuïc ngöõ nhö ñieån hình kyø quaëc cuûa moät söï hoaøn haûo hoang töôûng, chæ coù theå toàn taïi trong ñaàu oùc cuûa moät trieát gia nhaøn roãi, vaø Brucker ñaõ cheá nhaïo khi cho raèng theo Platon, moät oâng vua khoâng theå cai trò gioûi neáu baûn thaân khoâng "thoâng döï" vaøo caùc linh töôïng! Nhöng thöïc ra, ta raát neân traàm tö saâu hôn veà tö töôûng cuûa baäc hieàn trieát vó ñaïi naøy, vaø (ôû ñieåm naøo oâng khoâng noùi ra vaø boû ta bô vô khoâng chæ daïy), ta caàn töï gaéng söùc chieáu roïi aùnh saùng vaøo, hôn laø nuùp döôùi chieâu baøi heát söùc taàm thöôøng vaø tai haïi veà tính baát khaû thi cuûa noù ñeå B373 gaït boû noù, xem noù laø voâ duïng. Thöïc vaäy, vieäc kieán laäp moät neàn töï do toái ña cho con ngöôøi theo luaät phaùp, laøm cho töï do cuûa moãi ngöôøi chæ coù theå ñöùng vöõng cuøng chung vôùi töï do cuûa moïi ngöôøi (chöù khoâng phaûi söï haïnh phuùc toái ña vì haïnh phuùc chæ laø keát quaû ñöông nhieân cuûa töï do) ít ra cuõng laø moät YÙ nieäm taát yeáu ñöôïc ñaët laøm neàn taûng vaø ôû vò trí haøng ñaàu khoâng nhöõng trong hieán phaùp cuûa moät nhaø nöôùc maø caû trong toaøn boä luaät phaùp cuûa noù, vaø ñoù laø luùc ngay töø ñaàu, ngöôøi ta ñaõ phaûi tröøu töôïng hoùa khoûi moïi trôû löïc tröôùc maét, nhöõng trôû löïc coù leõ khoâng chæ naûy sinh moät caùch khoâng theå traùnh khoûi do baûn tính töï nhieân cuûa con ngöôøi, maø ñuùng hôn laø do söï sao nhaõng ñoái vôùi nhöõng YÙ nieäm chaân chính khi tieán haønh vieäc laäp phaùp. Bôûi vì khoâng gì tai haïi hôn vaø baát xöùng hôn ñoái vôùi moät trieát gia cho baèng cöù vieän daãn moät caùch taàm thöôøng ñeán caùi goïi laø "kinh nghieäm ngöôïc laïi", kinh nghieäm naøy aét cuõng seõ khoâng toàn taïi neáu caùc ñònh cheá kia ñöôïc thöïc hieän kòp thôøi ñuùng theo caùc YÙ nieäm ñeå khoâng phaûi thay vaøo ñoù baèng nhöõng khaùi nieäm thoâ thieån - bôûi bò ruùt ra töø kinh nghieäm - neân laøm thui choät heát moïi yù ñònh toát ñeïp. Vieäc laäp phaùp vaø caàm quyeàn caøng ñöôïc thieát keá truøng hôïp vôùi YÙ nieäm naøy bao nhieâu, hình phaït caøng hieám hoi baáy nhieâu, vaø hoaøn toaøn höõu lyù (nhö PLATON noùi), trong moät nhaø nöôùc hoaøn haûo, hình phaït khoâng coøn caàn thieát nöõa. Maëc duø moät nhaø nöôùc hoaøn haûo nhö theá coù theå khoâng bao giôø coù thaät, nhöng YÙ nieäm aáy vaãn hoaøn toaøn ñuùng ñaén vì noù keâu ñoøi caùi toái ña laøm nguyeân maãu nhaèm mang hieán phaùp vaø phaùp luaät caøng ngaøy caøng tieán gaàn * ñöôïc baøn trong taùc phaåm: "Politeia" (Nhaø nöôùc) cuûa Platon. (N.D). 441
ñeán söï hoaøn haûo toái ña coù theå coù ñöôïc. Trong tieán trình cuûa loaøi ngöôøi, ñaâu B374 laø möùc ñoä cao nhaát maø nhaân loaïi ñaønh phaûi döøng laïi khoâng tieán leân hôn ñöôïc nöõa; ñaâu laø khoaûng caùch nhaát thieát vaãn coøn laïi giöõa YÙ nieäm vaø söï thöïc hieän noù, laø nhöõng vaán ñeà khoâng theå vaø cuõng khoâng neân xaùc ñònh moät caùch raïch roøi, - chính laø vì, [yù höôùng cuûa] Töï Do bao giôø cuõng coù theå vöôït leân treân moïi ranh giôùi ñang coù. Nhöng khoâng chæ trong nhöõng gì lyù tính con ngöôøi laø nguyeân nhaân thöïc söï vaø caùc YÙ nieäm laø nguyeân nhaân taùc ñoäng (taïo ra caùc haønh ñoäng vaø caùc ñoái töôïng cuûa haønh ñoäng), nghóa laø nhöõng gì thuoäc laõnh vöïc ñaïo ñöùc, maø caû trong quan heä vôùi baûn thaân giôùi töï nhieân, PLATON cuõng coù lyù khi nhìn thaáy nhöõng baèng chöùng roõ reät veà nguoàn goác cuûa noù baét nguoàn töø nhöõng YÙ nieäm. Moät caùi caây, moät con thuù vaø noùi chung, caû traät töï ñieàu hoøa cuûa vuõ truï - vaø coù leõ caû toaøn boä traät töï töï nhieân - ñeàu cho thaáy roõ chuùng sôû dó coù ñöôïc laø nhôø döïa theo nhöõng YÙ nieäm, vaø khoâng moät söï vaät thuï taïo rieâng leû naøo - do caùc ñieàu kieän toàn taïi caù theå - töông öùng ñöôïc vôùi YÙ nieäm veà caùi hoaøn haûo nhaát veà toaøn boä gioáng loaøi ñoù, (cuõng nhö khoâng moät caù nhaân con ngöôøi naøo töông öùng hoaøn toaøn vôùi YÙ nieäm veà loaøi ngöôøi, duø baûn thaân caù nhaân vaãn mang trong taâm hoàn caùi nguyeân maãu trong moïi haønh ñoäng cuûa mình). | Vaø maëc duø caùc YÙ nieäm aáy - trong yù nghóa toái cao - quy ñònh [söï vaät] moät caùch caù bieät, baát bieán vaø troïn veïn, laø caùc nguyeân nhaân sô thuûy cuûa vaïn vaät nhöng chæ coù caùi toaøn boä cuûa söï noái keát cuûa vaïn vaät trong vuõ truï môùi laø caùi duy nhaát coù theå töông öùng hoaøn toaøn troïn veïn (adäquat) B375 vôùi YÙ nieäm ñoù. Neáu ta gaït sang moät beân nhöõng choã quaù ñaùng trong caùch dieãn ñaït cuûa PLATON, söùc baät tö töôûng cuûa oâng ñi töø caùch nhìn sao cheùp veà caùi vaät lyù cuûa traät töï vuõ truï vöôn leân caùch nhìn veà söï noái keát coù tính caùch kieán truùc (architek-tonisch) cuûa vaïn vaät theo caùc muïc ñích [toái haäu], töùc laø theo caùc YÙ nieäm, laø moät noã löïc ñaùng cho chuùng ta hoïc taäp vaø khaâm phuïc. | OÂng coù ñoùng goùp heát söùc ñaëc bieät veà phöông dieän caùc nguyeân taéc ñaïo ñöùc, phaùp quyeàn vaø toân giaùo laø nhöõng nôi maø caùc YÙ nieäm môùi laøm cho baûn thaân kinh nghieäm (veà caùi Thieän) coù theå coù ñöôïc, duø caùc nguyeân taéc treân khoâng bao giôø coù theå ñöôïc dieãn ñaït heát trong kinh nghieäm naøy. | Vaø sôû dó ñoùng goùp ñaëc bieät naøy cuûa PLATON khoâng ñöôïc bieát ñeán laø vì ngöôøi ta ñaùnh giaù noù baèng nhöõng quy luaät thöôøng nghieäm; maø tính giaù trò cuûa nhöõng quy luaät naøy, nhö laø caùc nguyeân taéc, ñaõ phaûi bò thuû tieâu bôûi chính yù nieäm. Thaät vaäy, trong laõnh vöïc giôùi töï nhieân, neáu kinh nghieäm mang laïi cho ta quy luaät vaø laø nguoàn suoái cuûa chaân lyù, thì veà phöông dieän nhöõng quy luaät ñaïo ñöùc, kinh nghieäm (tieác thay!) laïi laø meï ñeû cuûa aûo töôûng vaø thaät laø teä haïi neáu nhöõng quy luaät ñaïo ñöùc veà nhöõng gì toâi phaûi laøm laïi ñöôïc ruùt ra töø ñoù hay neáu muoán duøng kinh nghieäm ñeå haïn cheá nhöõng gì phaûi ñöôïc laøm. Tuy nhieân, chuùng ta buoäc phaûi taïm ngöng vieäc xem xeùt caùc chuû ñeà quan troïng naøy, - vieäc trieån khai chuùng môùi thaät söï laø nhieäm vuï rieâng bieät 442
vaø xöùng ñaùng cuûa trieát hoïc - ñeå tröôùc maét töï giôùi haïn vaøo nhieäm vuï khoâng veû vang baèng nhöng chaéc cuõng khoâng ít boå ích laø chuaån bò moät neàn moùng B376 vöõng chaéc cho toaø nhaø ñaïo ñöùc uy nghi kia, bôûi neàn moùng cuûa toaø nhaø naøy ñaõ trôû neân maát an toaøn vì quaù nhieàu ñöôøng haàm do lyù tính - nhaân quaù haêng say khi ñi tìm kho baùu moät caùch voâ voïng - ñaõ ñaøo ruoãng töø moïi phía. Do ñoù, nhieäm vuï hieän nay cuûa ta laø phaûi tìm hieåu chính xaùc söï söû duïng sieâu nghieäm cuûa lyù tính thuaàn tuùy ñoái vôùi caùc nguyeân taéc vaø YÙ nieäm cuûa noù ñeå coù theå xaùc ñònh vaø ñaùnh giaù aûnh höôûng vaø giaù trò thöïc cuûa chuùng. Nhöng tröôùc khi keát thuùc phaàn nhaän xeùt nhaäp ñeà naøy, toâi mong raèng nhöõng ai thaät söï tha thieát vôùi trieát hoïc - soá naøy bao giôø cuõng ít hôn ngöôøi ta töôûng -, neáu ñaõ thaáy ñöôïc thuyeát phuïc veà nhöõng gì ñaõ vaø seõ ñöôïc trình baøy, haõy coá baûo veä thuaät ngöõ "YÙ nieäm" trong yù nghóa nguyeân thuûy cuûa noù vaø chuù yù ñöøng ñeå cho yù nieäm naøy bò laïc maát trong nhieàu thuaät ngöõ thöôøng ñöôïc duøng moät caùch hoãn taïp, tuøy tieän ñeå dieãn ñaït caùc bieåu töôïng ñuû loaïi, laøm toån haïi ñeán khoa hoïc. Chuùng ta khoâng heà thieáu thuaät ngöõ ñeå dieãn ñaït thích ñaùng moãi loaïi bieåu töôïng khaùc nhau neân khoâng vieäc gì phaûi duøng thuaät ngöõ naøy laán sang laõnh vöïc rieâng cuûa thuaät ngöõ kia. Sau ñaây laø baäc thang thöù töï caùc thuaät ngöõ caàn ghi nhôù: Caùc thuaät ngöõ thuoäc veà loaïi chung (Gattung) laø Bieåu töôïng (Vorstellung/repraesentatio). Trong nhöõng bieåu töôïng, ta chia ra: bieåu töôïng coù yù thöùc, goïi laø tri giaùc (Wahrnehnung/perceptio). Moät tri giaùc chæ quan heä vôùi chuû theå, dieãn taû söï bieán thaùi cuûa traïng thaùi cuûa chuû theå, goïi B377 laø Caûm giaùc (Empfindung/sensatio), coøn tri giaùc [coù giaù trò] khaùch quan, goïi laø nhaän thöùc (Erkenntnis/cognitio). Nhaän thöùc thì hoaëc laø tröïc quan (Anschauung) hoaëc laø khaùi nieäm (Begriff) (intuitus vel conceptus). Tröïc quan lieân heä tröïc tieáp vôùi ñoái töôïng vaø coù tính rieâng leû; coøn khaùi nieäm laø giaùn tieáp, thoâng qua moät ñaëc ñieåm coù chung trong nhieàu ñoái töôïng. Khaùi nieäm laïi chia laøm hai loaïi: khaùi nieäm thöôøng nghieäm vaø khaùi nieäm thuaàn tuùy. Khaùi nieäm thuaàn tuùy trong chöøng möïc coù nguoàn goác phaùt sinh chæ töø trong giaùc tính (chöù khoâng phaûi trong hình aûnh thuaàn tuùy cuûa caûm naêng) goïi laø yù töôûng (Notio - phaïm truø). Sau cuøng, moät khaùi nieäm goàm caùc yù töôûng vöôït leân khoûi khaû theå cuûa kinh nghieäm môùi ñöôïc goïi laø YÙ nieäm (Idee) hay laø khaùi nieäm cuûa lyù tính [khaùi nieäm thuaàn lyù]. Nhö vaäy, ñoái vôùi nhöõng ai ñaõ quen thuoäc vôùi söï phaân bieät naøy, thaät khoâng theå naøo chaáp nhaän ñöôïc khi nghe ai ñoù goïi bieåu töôïng veà maøu ñoû laø moät YÙ nieäm. Maøu ñoû coøn chöa xöùng ñaùng ñeå ñöôïc goïi laø yù töôûng (khaùi nieäm cuûa giaùc tính), huoáng hoà laø YÙ nieäm. 443
TIEÁT 2 VEÀ CAÙC YÙ NIEÄM SIEÂU NGHIEÄM Phaân tích phaùp sieâu nghieäm ñaõ cho ta thaáy moät ví duï ñieån hình laøm theá naøo ñeå moâ thöùc loâ-gíc ñôn thuaàn cuûa nhaän thöùc chuùng ta laïi coù theå chöùa ñöïng nguoàn goác phaùt sinh ra caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy tieân nghieäm; töùc laø caùc khaùi nieäm hình dung ñoái töôïng tröôùc moïi kinh nghieäm, hay ñuùng hôn, cho thaáy söï thoáng nhaát toång hôïp laø caùi duy nhaát laøm cho moät nhaän thöùc thöôøng nghieäm veà nhöõng ñoái töôïng coù theå coù ñöôïc. Hình thöùc cuûa caùc B378 phaùn ñoaùn (chuyeån söï toång hôïp nhöõng tröïc quan thaønh khaùi nieäm) ñaõ taïo ra caùc phaïm truø, höôùng daãn moïi söï söû duïng giaùc tính trong kinh nghieäm. Cuõng gioáng nhö theá, ta chôø ñôïi raèng [ôû phaàn naøy], hình thöùc cuûa caùc suy luaän cuûa lyù tính, moät khi ñöôïc aùp duïng vaøo söï thoáng nhaát toång hôïp cuûa nhöõng tröïc quan theo quy luaät cuûa caùc phaïm truø cuõng seõ chöùa ñöïng nguoàn goác phaùt sinh caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy [thuoäc loaïi] ñaëc bieät maø ta coù theå goïi laø caùc khaùi nieäm cuûa lyù tính hay caùc YÙ nieäm sieâu nghieäm, laø nhöõng caùi seõ xaùc ñònh vieäc söû duïng giaùc tính trong caùi Toaøn boä cuûa taát caû moïi kinh nghieäm theo caùc Nguyeân taéc. Chöùc naêng cuûa lyù tính trong caùc suy luaän laø mang laïi tính phoå bieán (Allgemeinheit) cuûa nhaän thöùc theo caùc khaùi nieäm thuaàn lyù, vaø baûn thaân suy luaän cuûa lyù tính cuõng laø moät phaùn ñoaùn, nhöng ñöôïc quy ñònh moät caùch tieân nghieäm trong toaøn boä phaïm vi cuûa ñieàu kieän cuûa noù. Ví duï, meänh ñeà [veà moät tröôøng hôïp caù bieät]: "Cajus phaûi cheát" laø moät meänh ñeà do giaùc tính mang laïi töø kinh nghieäm, nhöng toâi phaûi tìm cho ñöôïc moät khaùi nieäm chöùa ñöïng ñieàu kieän trong ñoù thuoäc tính (söï khaúng ñònh noùi chung) cuûa phaùn ñoaùn treân ñöôïc mang laïi, - trong tröôøng hôïp naøy, ñoù laø khaùi nieäm veà "con ngöôøi" -, vaø sau khi thaâu goàm phaùn ñoaùn [caù bieät] treân vaøo trong ñieàu kieän naøy, toâi môû roäng toái ña phaïm vi cuûa noù: "Moïi ngöôøi ñeàu phaûi cheát", [vaø döïa treân nhaän thöùc môû roäng toái ña naøy], toâi xaùc ñònh nhaän thöùc [caù bieät] veà ñoái töôïng cuûa toâi: "Cajus phaûi cheát". B379 Nhö vaäy, trong keát luaän cuûa moät suy luaän, ta giôùi haïn moät thuoäc tính cho moät ñoái töôïng nhaát ñònh sau khi ñaõ suy töôûng noù trong chính ñeà (Major) vôùi toaøn boä phaïm vò [toái ña] cuûa noù theo moät ñieàu kieän nhaát ñònh. Löôïng hoaøn taát veà phaïm vi cuûa ñoái töôïng trong moái quan heä vôùi moät ñieàu kieän töông öùng, goïi laø caùi phoå bieán (Allgemeinheit/Universa-litas). Caùi toaøn theå (die Allheit/Totalität/Universitas) caùc ñieàu kieän trong toång hôïp cuûa caùc tröïc quan phaûi töông öùng vôùi caùi phoå bieán naøy. Vaäy, khaùi nieäm sieâu nghieäm cuûa lyù tính khoâng gì khaùc hôn laø khaùi nieäm veà caùi toaøn theå nhöõng ñieàu kieän cuûa moät caùi [caù bieät] coù ñieàu kieän ñöôïc cho. Vì chæ coù caùi voâ-ñieàu kieän môùi laøm cho caùi toaøn theå nhöõng ñieàu kieän coù theå coù ñöôïc, vaø ngöôïc laïi, caùi toaøn theå nhöõng ñieàu kieän baûn thaân noù bao giôø cuõng laø caùi 444