Marie và Pierre Curie với việc khám phá ra Polonium và Radium

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:18

Thêm vào BST

Báo xấu

56
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'marie và pierre curie với việc khám phá ra polonium và radium', tài liệu phổ thông, vật lý phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Marie và Pierre Curie với việc khám phá ra Polonium và Radium

Marie và Pierre Curie v i vi c khám phá ra Polonium và Radium Nanny Fröman Gi i thi u Nghiên c u tiên phong c a Marie và Pierre Curie l i ư c ghi nh n m t l n n a khi vào hôm 20/04/1995, thi th c a h ư c mang t nơi chôn c t Sceaux, ngay bên ngoài Paris, và trong m t l k ni m trang tr ng t yên ngh dư i mái vòm s c a n Panthéon. Như v y, Marie Curie tr thành ngư i ph n u tiên ư c hư ng vinh d này do danh giá riêng c a bà. M t ngư i ph n , Sophie Berthelot, cũng v a ư c ch p thu n cho yên ngh ó nhưng vì bà là v c a nhà hóa h c Macerlin Berthelot (1827 – 1907). Chính Francois Mitterand, trư c khi k t thúc nhi m kì t ng th ng kéo dài 14 năm c a mình, ã ưa ra sáng ki n này, như ông nói “nh m tôn tr ng tri t s bình ng nam n trư c pháp lu t và trong th c t ”. Theo quan i m này – như b n thông cáo ã ch rõ – sáng ki n này mang tính tư ng trưng ba l n. Marie Curie là m t ph n , bà là m t ngư i nh p cư và bà có s óng góp l n làm tăng uy tín c a nư c Pháp trong gi i khoa h c. Vào cu i th k 19, m t s khám phá ã ư c th c hi n trong v t lí lát ư ng cho s t phá c a v t lí hi n i và ưa n s phát tri n công ngh mang tính cách m ng ti p t c làm thay i cu c s ng thư ng nh t c a chúng ta. Kho ng năm 1886, Heinrich Hertz ã ch ng minh b ng th c nghi m s t n t i c a các sóng vô tuy n. Ngư i ta nói r ng Hertz ch m m cư i ng v c khi có ai ó d oán r ng các sóng c a ông m t ngày nào ó s truy n i kh p trái t. Hertz qua i năm 1894 tu i 37. Tháng 9 năm 1895, Guglielmo Marconi ã g i tín hi u vô tuy n u tiên i xa 1,5 km. Năm 1901, ông ã n i xuyên i Tây Dương. Hertz không s ng lâu nhìn th y nh ng tác ng xác th c nh hư ng sâu r ng c a khám phá l n c a ông, t t nhiên ông cũng không nhìn th y c nh nó b l m d ng trong các chương trình truy n hình t i. Th t khó mà oán trư c h qu c a nh ng khám phá m i trong v t lí h c. Vào ngày 8 tháng 11 năm 1895, Wilhelm Conrad Röntgen t i i h c Würzburg phát hi n ra m t lo i b c x m i mà ông g i là tia X. úng lúc y, nó có th ư c nh n ra là thành ph n bư c sóng ng n, t n s cao c a sóng Hertz. Kh năng c a b c x i xuyên qua ch t m c không th xuyên qua i v i ánh sáng thông thư ng, t t nhiên t o ra n tư ng m nh. Chính © hiepkhachquay | http://www.thuvienvatly.com 87
Röntgen ã vi t thư cho b n ông r ng tho t u, ông nói không có ai ngoài v ông bi t ông ang làm gì. Ngư i ta s nói “Röntgen iên m t r i”. Vào ngày 01/01/1896, ông g i b n thông báo u tiên c a ông v khám phá ó cho các ng nghi p c a ông “… và gi thì con qu ã ló d ng”, ông vi t. Phát hi n c a ông r t s m có tác ng lên ngành y khoa th c hành. Trong v t lí, nó d n t i m t chu i k t qu m i và n tư ng. Khi Henri Becquerel ang phơi mu i uranium trư c ánh n ng nghiên c u xem b c x m i có th có liên quan n s phát quang hay không, ông ã tình c phát hi n – nh vài ngày tr i nhi u mây – m t b c x phát ư c phát ra t ng mà không c n mu i uranium b r i sáng – b c x ó có th i qua m t lá kim lo i và làm en kính nh. Hai nhà nghiên c u gi vai trò ch o trong nghiên c u ti p t c c a b c x m i này là Marie và Pierre Curie. Marie Marie Sklodowska, như tên g i c a bà trư c khi l y ch ng, sinh Warsaw năm 1867. Cha m bà u là giáo viên, nh ng ngư i tin tư ng sâu s c vào t m quan tr ng c a giáo d c. Marie ã h c nh ng bài h c u tiên c a bà v v t lí và hóa h c t cha c a bà. Bà có năng khi u n i b t trong nghiên c u và khát v ng l n trong hi u bi t; tuy nhiên, vi c nghiên c u ti n b là không th i v i ph n Ba Lan. Marie mơ ư c có th nghiên c u t i Sorbonne Paris, nhưng i u này n m ngoài kh năng c a gia ình bà. kh c ph c khó khăn, Marie và ch gái c a bà, Bronya, i n m t s s p x p: Marie s i làm gia sư và giúp ch gái bà v i s ti n mà bà ti t ki m ư c cho Bronya có th h c y khoa t i Sorbonne. Khi Bronya l y b ng thì n lư t bà s ti p t c lo chi phí cho Marie h c. Marie Curie Vì th nên mãi n năm 24 tu i Marie m i t i Paris h c toán và v t lí. Bronya b y gi k t hôn v i m t v bác sĩ ngư i g c Ba Lan, và do Bronya kh n thi t m i n và v i h nên Marie bu c ph i r i kh i Paris. Khi ó bà ã h c ư c sáu năm, nhưng bà không ư c ào t o cách hi u nói nhanh ti ng Pháp. Nhưng ni m am mê mãnh li t c a bà trong nghiên c u và ni m vui c a bà ư c Sorbonne v i t t c nh ng cơ h i c a nó ã giúp bà kh c ph c m i khó khăn. Nh m ti t ki m hành trình hai gi , bà thuê m t căn gác nh Quartier Latin. ó tr i ban êm r t l nh nên bà ph i ch t ng toàn b m i th có trong phòng m i có th ng ư c. Nhưng bù 88 Nh ng bài báo v t lí hay – T p 1 | © hiepkhachquay
cho toàn b nh ng thi u th n ó c a bà, bà có s t do hoàn toàn dành h t con ngư i bà cho nghiên c u. “Hình như m t th gi i m i ã m ra v i tôi, th gi i khoa h c, mà cu i cùng tôi ã ư c phép bi t t i trong s t do hoàn toàn”, bà vi t. Và bà có th i nghe các nhà toán h c và v t lí hàng u c a nư c Pháp, nh ng ngư i mà tên tu i ã i vào l ch s khoa h c: Marcel Brillouin, Paul Painlevé, Gabriel Lippmann, và Paul Appell. Sau hai năm, bà l y b ng v t lí vào năm 1893, bà d n u danh sách thí sinh và, trong năm sau, bà l i l y b ng toán h c. Sau ba năm, bà ã vinh quang vư t qua các kì thi v t lí và toán h c. M c tiêu c a bà là l y b ng sư ph m và sau ó tr v Ba Lan. Marie Sklodowska, trư c khi bà r i Paris Pierre Tuy nhiên, ó lúc b y gi x y ra m t s ki n có t m quan tr ng quy t nh trong cu c i c a bà. Bà g p Pierre Curie. Ông 35 tu i, l n hơn bà 8 tu i, và là m t nhà v t lí n i ti ng th gi i, nhưng là m t ngư i ngoài cu c trong c ng ng khoa h c Pháp – m t ngư i lí tư ng nghiêm túc và mơ ư c l n là có th dành tr n cu c i ông cho nghiên c u khoa h c. Ông hoàn toàn th ơ v i các danh hi u b ngoài và s nghi p. Ông có cu c s ng là trư ng phòng thí nghi m t i Trư ng V t lí và Hóa h c Công nghi p, nơi ào t o kĩ sư, và ông ã s ng cho nghiên c u c a ông v các tinh th và tính ch t t c a các v t nh ng nhi t khác nhau. Ông ã không theo h c m t trong nh ng ngôi trư ng ki u m u Pháp mà ư c d y d b i cha ông, m t v bác sĩ, và b i m t gia sư. Ông thi BA tu i 16 và 21, cùng v i ngư i em trai Jacques, ông ã phát hi n ra hi n tư ng áp i n, nghĩa là s chênh l ch i n th khi tác d ng s c căng cơ h c lên nh ng tinh th nh t nh, trong ó có th ch anh. Nh ng tinh th như th ngày nay dùng trong các microphone, các thi t b i n t và ng h . © hiepkhachquay | http://www.thuvienvatly.com 89
Marie cũng là m t ngư i s ng lí tư ng; m c dù nhìn bên ngoài e th n và nhút nhát, nhưng bà th t s y ngh l c và chuyên tâm. Pierre và Marie l p t c phát hi n ra m i quan h trí tu v i nhau, tình c m ó s m chuy n bi n thành tình yêu sâu m. Tháng 7 năm 1895, h k t hôn t i tòa s nh Sceaux, nơi gia ình Pierre sinh s ng. H s d ng ti n quà cư i s m m i ngư i m t chi c xe p và lái xe p bên nhau là cách h thư giãn. Cu c s ng c a h khá ơn i u, m t cu c s ng l p y b ng công vi c và nghiên c u. Pierre Curie ư c thuy t ph c b i cha ông và b i Marie, Pierre b o v lu n án ti n sĩ c a ông vào năm 1895. Nó nói v các lo i t tính khác nhau và ch a m t trình bày v m i quan h gi a nhi t và t tính ngày nay g i là nh lu t Curie. Năm 1896, Marie thi văn b ng sư ph m c a bà, ng u trong nhóm c a bà. Con gái Irène c a h chào i vào tháng 9 năm 1897. Pierre ã c g ng thu x p cho Marie ư c phép làm vi c trong phòng thí nghi m c a trư ng, và năm 1897 bà ã k t thúc m t s kh o sát v tính ch t t c a thép v i tư cách là i di n c a m t công ti công nghi p. Sau ó, quy t nh ti p t c làm nghiên c u, Marie tìm ki m m t tài cho lu n án ti n sĩ. Phát hi n c a Becquerel không gây s chú ý l m. Khi, úng m t ngày hay ng n y th i gian sau phát hi n c a ông, ông ã báo tin vào cu c h p hôm th hai c a Vi n hàn lâm Khoa h c, các ng nghi p c a ông l ng nghe m t cách l ch s , r i chuy n sang tài ti p theo trong chương trình ngh s . Khám phá c a Röntgen và kh năng nó mang l i m i thu hút s t p trung chú ý và s hăng hái c a các nhà nghiên c u. B n thân Becquerel ã có nh ng quan sát quan tr ng nh t nh, ch ng h n như ch t khí mà tia X truy n qua tr nên có kh năng d n i n, nhưng ông s m r i b lĩnh v c này. Marie quy t nh th c hi n m t nghiên c u có h th ng c a “các tia uranium” bí n. Bà có m t s h tr c l c ư c tùy ý s d ng – ó là m t i n k dùng o các dòng i n y u, d ng c do Pierre và em trai c a ông ta ch t o, và ho t ng trên cơ s hi u ng áp i n. Nh ng k t qu b t ng Các k t qu không bao lâu ã n. Ch sau vài ngày, Marie ã phát hi n th y thorium phát ra các tia gi ng h t như uranium. Nghiên c u có h th ng ti p theo c a bà v các h p ch t hóa h c khác nhau cho k t qu b t ng r ng cư ng b c x không ph thu c vào h p ch t 90 Nh ng bài báo v t lí hay – T p 1 | © hiepkhachquay
ư c nghiên c u. Nó ch ph thu c vào lư ng thorium hay uranium. Các h p ch t hóa h c thu c cùng m t nguyên t nói chung có nh ng tính ch t hóa và lí r t khác nhau: m t h p ch t uranium có d ng b t en, m t h p ch t khác là tinh th màu vàng trong su t, nhưng cái có tính quy t nh cho b c x do chúng phát ra ch là lư ng uranium mà chúng ch a. Marie i n k t lu n r ng kh năng phát ra b c x không ph thu c vào s s p x p c a các nguyên t trong phân t , mà nó liên quan n ph n bên trong c a chính b n thân nguyên t . Khám phá này hoàn toàn mang tính cách m ng. T m t quan i m có tính khái ni m, bà ã có s óng góp quan tr ng nh t cho s phát tri n c a v t lí h c. B y gi bà ã kh o sát toàn b h th ng tu n hoàn. K t qu c a bà là ch có uranium và thorium phát ra b c x này. Ý tư ng ti p theo c a Marie, dư ng như ơn gi n nhưng th t thông minh, là nghiên c u các qu ng thiên nhiên ch a uranium và thorium. Bà thu nh t m u v t t b o tàng a ch t và tìm th y trong s các qu ng này, qu ng pitchblende có ho t tính g p b n n năm l n so v i qu ng ư c kích ho t b i lư ng uranium. Gi thuy t c a bà là m t nguyên t m i ho t tính m nh hơn uranium nhi u có m t v i m t lư ng nh trong qu ng ó. Marie và Pierre – M t s h p tác có k t qu Nh ng khung c nh m i y quy n rũ ang m ra. Pierre t b nghiên c u c a ông v các tinh th và s i x ng trong t nhiên mà ông ã chuyên tâm sâu s c vào ó và tham gia v i Marie trong d án c a bà. H tìm th y ho t tính m nh n cùng v i các ph n ch a bismuth ho c barium. Khi Marie ti p t c phân tích c a bà v thành ph n bismuth, bà nh n th y m i l n bà l y i m t lư ng bismuth, thì ph n còn l i có ho t tính m nh hơn. Cu i tháng 6 năm 1898, h có m t ch t ho t ng m nh hơn nhi u kho ng 300 l n so v i uranium. Trong công trình mà h công b vào tháng 7 năm 1898, h vi t “Vì th , chúng tôi tin r ng ch t mà chúng tôi trích ra t qu ng pitchblende ch a m t kim lo i t trư c n nay chưa bi t t i, có quan h g n gũi v i bismuth nh ng tính ch t phân tích c a nó. N u s t n t i c a kim lo i m i này ư c xác nh n, chúng tôi ngh r ng nó ph i ư c t tên là polonium theo tên t nư c quê quán c a m t trong hai ngư i chúng tôi”. Cũng trong công trình này, h ã s d ng thu t ng phóng x l n u tiên. Sau m t vài tháng nghiên c u n a, v ch ng Curie thông báo v i Vi n hàn lâm Khoa h c, vào hôm 26/12/1898, r ng h ã ch ng minh ư c căn c m nh m là ã b t g p m t ch t r t ho t tính n a có hành vi hóa h c g n như gi ng h t barium nguyên ch t. H ngh t tên là radium cho nguyên t m i. Công trình gian kh ch c ch n ch ra ó là v t ch t c a nguyên t m i, v ch ng Curie ph i t o ra chúng lư ng có th ch ng minh ư c, xác nh kh i lư ng nguyên t c a chúng và t t nh t là tách chúng ra. làm như th , gia ình Curie c n hàng t n qu ng pitchblende t ti n. Tuy nhiên, ngư i ta bi t r ng t i m Joachimsthal Bohemia, còn l i m t ng x l n trong khu r ng xung quanh. Marie nghĩ r ng radium ph i còn l i trong ám c n bã ó. M t m u v t ã ư c g i cho h t Bohemia và c c x ư c tìm th y có ho t tính m nh hơn khoáng ch t nguyên g c. Vài t n © hiepkhachquay | http://www.thuvienvatly.com 91
qu ng pitchblende sau ó ã ư c ưa vào cho h tùy ý s d ng thông qua các thành viên tích c c c a Vi n hàn lâm Khoa h c Áo. B y gi ó b t u di n ra thiên anh hùng ca trong cu c i h mà nay ã tr thành huy n tho i. giai o n này, h c n m t căn phòng r ng hơn, và v hi u trư ng nơi Pierre công tác m t l n n a l i t i i u ki n thu n l i cho h . H có th s d ng m t nhà xư ng l n b không. ó, công vi c phân tách và phân tích gian kh b t u. Marie ti n hành các phân tách hóa h c, Pierre m nh n các phép o sau m i bư c liên ti p. Theo l thư ng, công vi c th t là n ng nh c i v i Marie. Bà ã x lí 20 kg ch t li u thô vào lúc ó. Trư c tiên, bà lau s ch nh ng cây kim b ng g thông và b t kì m nh v n nào có th c m nh n th y, sau ó bà m i th c hi n công vi c phân tách. “ ôi khi tôi m t c ngày khu y m t kh i ch t ang sôi b ng m t thanh s t n ng to g n b ng tôi. Tôi th t s m t m i vào cu i ngày”, bà vi t. Trong ph n gi i thi u các nghiên c u thu nh t ư c c a Pierre Curie, Marie mô t nhà xư ng có sàn r i nh a, m t mái th y tinh che mưa không t t l m, và nơi ó gi ng như m t cái lò s y vào mùa hè, có gió lùa và l nh bu t vào mùa ông; nhưng chính t i nhà xư ng ó, h ã tr i qua nh ng năm tháng t t nh t và h nh ph c nh t trong cu c i h . ó, h có th dành tr n b n thân mình cho công vi c su t c ngày êm. ôi khi, h không th th c hi n vi c x lí c a h ngoài tr i, nên các ch t khí c ph i cho thoát ra qua h th ng c a s m . c duy nh t trong xư ng là nh ng cái bàn g thông cũ kĩ, m c nát, nơi Marie làm vi c v i các m nh radium t giá c a bà. Vì h không có b t kì phương ti n gì c t gi các s n ph m quý giá c a mình, nên h s p x p chúng trên bàn và trên b ng. Marie có th ghi nh ni m vui mà h c m th y khi h bư c vào nhà xư ng lúc ban êm, nhìn th y “t m i phía hình nh t a sáng y u t” c a các s n ph m nghiên c u c a h . Các ch t khí nguy h i mà Marie nh c t i có ch a, trong s nh ng th khác, radon – ch t khí phóng x có xung quanh chúng ta, vì m t lư ng nh c a chúng phát ra t nh ng ch t li u xây d ng nh t nh. Wilhelm Ostward, nhà hóa h c ngư i c ư c tôn tr ng cao, m t trong nh ng ngư i u tiên nh n ra t m quan tr ng c a nghiên c u c a v ch ng Curie, ã i t Berlin t i Paris xem h làm vi c như th nào. C Pierre l n Marie u không có nhà. Ông vi t: “Theo yêu c u tha thi t c a tôi, tôi ã ư c ch cho th y phòng thí nghi m nơi radium ư c phát hi n ra không bao lâu trư c ó… Nó là m t s lai t p gi a m t cái chu ng ng a và m t nhà kho ch a khoai tây, và n u tôi không nhìn th y bàn gh và danh m c các thi t b hóa h c, tôi nghĩ r ng mình ã b trêu ùa”. Marie b o v lu n án ti n sĩ c a bà Trong khi v ch ng Curie b n r n v i công vi c n ng nh c c a h , thì m i ngư i trong h còn ph i m nh n vai trò gi ng d y. T năm 1900, Marie ã có m t v trí gi ng d y bán th i gian t i trư ng École Normale Supérieur de Sèvres dành cho n . Sau hàng ngàn l n làm k t tinh, cu i cùng Marie – t vài t n ch t li u ban u – ã tách ra ư c m t decigram radium chloride h u như tinh khi t và xác nh ư c kh i lư ng nguyên t c a radium là 225. Bà ã trình bày k t qu c a nghiên c u này trong lu n án ti n sĩ c a bà vào hôm 25/06/1903. Trong s ba thành viên c a y ban ph n bi n, hai ngư i ã nh n gi i Nobel vài năm sau này: Lippmann, th y d y cũ c a bà, 92 Nh ng bài báo v t lí hay – T p 1 | © hiepkhachquay
gi i Nobel v t lí năm 1908, và Moissan, gi i Nobel hóa h c năm 1906. y ban ã trình bày quan i m r ng k t qu ó là i di n cho óng góp khoa h c quan tr ng nh t t ng ư c th c hi n trong m t lu n án ti n sĩ. M t l ăn m ng nh cho s thành công c a Marie ã ư c s p x p vào bu i t i b i m t ng s nghiên c u, Paul Langevil. Khách m i g m có Jean Perrin, v giáo sư l i l c t i Sorbonne, và Ernest Rutherford, ngư i khi ó làm vi c Canada nhưng th nh tho ng Paris và nóng lòng mu n g p Marie Curie. Ông có m t lí do tuy t v i. Nghiên c u c a ông v s l ch c a b c x trong t trư ng không i n thành công mãi cho n khi v ch ng Curie g i cho ông m t m u phóng x m nh. Vào lúc ó, ông ã n i ti ng và s m ư c xem là nhà v t lí th c nghi m vĩ i nh t nh ng ngày y. Hôm ó là m t bu i t i m áp và nhóm ng chí hư ng ã g p nhau trong vư n. Pierre ã chu n b m t màn bi u di n gây n tư ng cho ngày hôm y. Khi t t c h ã ng i xu ng, ông l y t trong túi áo gi-lê c a ông ra m t cái ng nh , ph m t ph n k m sulfide, ch a m t lư ng mu i radium d ng dung d ch. t nhiên cái ng tr nên t a sáng, th p lên trong bóng t i, và nhóm ngư i b t u ng v c, im l ng và trông r t uy nghiêm. Nhưng trong ánh sáng phát ra t ng, Rutherford nhìn th y các ngón tay c a Pierre b có s o và sưng và ông th y nó khó mà gi ư c cái ng. Vn s c kh e không th xem thư ng M t tu n trư c ó, Marie và Pierre ư c m i t i H i Hoàng gia Lodon, ó Pierre có m t bài thuy t gi ng. Trư c thính phòng ông úc, ông ã trình bày radium tác ng nhanh chóng làm en kính nh b c trong t gi y như th nào, m t ch t làm gi i phóng nhi t như th nào; trong căn phòng tranh t i tranh sáng, ông ã ch ng minh hi u ng ánh sáng ngo n m c. Ông mô t các ki m nghi m y khoa mà ông ã th trên chính b n thân mình. Ông b c m t m u mu i radium trong m t cái bao m ng b ng cao su và c m nó trong tay ông trong mư i gi , sau ó thì nghiên c u v t thương, chúng tương t như b cháy xém, t ng ngày t ng ngày m t. Sau 52 ngày trên tay ông còn l i v t s o xám vĩnh vi n. Trong m i quan h ó, Pierre ã c p n kh năng radium có th s d ng trong i u tr ung thư. Nhưng v t s o trên tay Pierre n t n nm c có l n ông tình c làm m t chút m u ch t quý giá. Năm mươi năm sau ó, s có m t c a phóng x ã ư c phát hi n trong các căn nhà và nh ng b m t nh t nh ã ư c làm s ch. Trong th c t , Pierre ã m c b nh. Chân c a ông run r y nên nhi u khi ông khó mà ng th ng ư c. Ông r t au n. Ông i khám bác sĩ, bác sĩ ch n oán ông b suy như c th n kinh và kê ơn thu c strychnine. Và da trên các ngón tay c a Marie b n t n và lên s o. C hai ngư i h u ch u ng s lao kh u u. Rõ ràng h không có ý nghĩ r ng b c x có th có nh hư ng b t l i lên tình tr ng s c kh e chung c a h . Pierre, ngư i thích nói r ng radium có ho t tính phóng x m nh hơn m t tri u l n so v i uranium, thư ng mang theo m t m u ch t trong túi áo gi-lê c a ông bi u di n v i b n bè c a ông. Marie thích có m t ít mu i radium trên giư ng c a bà nó cho nó t a sáng bóng êm. Các t gi y h em i lót chúng phát ra phóng x rõ r t. N u ngày nay, t i Bibliothèque Nationale, b n mu n tham kh o ba cu n s tay màu en trong ó nghiên c u c a h t tháng 12 năm 1897 và ba năm sau ó ư c ghi l i, b n ph i kí m t t xác nh n © hiepkhachquay | http://www.thuvienvatly.com 93
r ng b n làm i u ó là theo s m o hi m riêng c a b n. Ngư i ta s ph i th c hi n như th m t th i gian dài n a. Th t v y, m t 1620 năm thì ho t tính phóng x c a radium m i gi m i m t n a. Rutherford úng là không ng v c vào m i hi m h a gi n như gia ình Curie. Khi hóa ra m t trong các ng nghi p c a ông làm vi c v i các ch t phóng x trong vài tháng có kh năng làm xòe m t cái i n nghi m b ng cách v n lên ó, Rutherford ã bi u l s vui thích c a ông. i u này xác nh n lí thuy t c a ông v s t n t i c a các x khí trên không trung. Trên quan i m ti m năng s d ng radium trong y khoa, các nhà máy b t u ư c xây d ng Mĩ nh m s n su t nó quy mô l n. Câu h i t ra là không bi t Marie và Pierre có ăng kí b ng phát minh cho quy trình s n su t hay không. C hai ngư i h u ph n i làm như th . Nghiên c u th c t ư c th c hi n trong m c ích riêng c a nó và không nên nh m l n v i ng cơ l i ích công nghi p. Các nhà nghiên c u ph i vô tư và làm cho k t qu nghiên c u c a h n v i t t c m i ngư i. Marie và Pierre th t r ng lư ng trong vi c cung c p cho các nhà nghiên c u khách m i c a h , trong ó có Rutherford, các s n ph m mà h c c nh c ch t o ra. H cung c p cho công nghi p các mô t c a quy trình s n su t. Gi i thư ng Nobel Năm 1903, Marie và Pierre Curie cùng nh n n a gi i Nobel v t lí. Trích d n trao gi i là “công nh n nh ng óng góp phi thư ng mà h ã dâng hi n b ng nghiên c u chung c a h v hi n tư ng b c x do giáo sư Henri Becquerel phát hi n”. Henri Becquerel ư c trao n a gi i còn l i cho khám phá c a ông ra s phóng x t phát. Trong m t b c thư g i cho Vi n hàn lâm Khoa h c Th y i n, Pierre gi i thích r ng không ai trong hai ngư i h có th n Stockholm nh n gi i. H không th i vì còn làm công tác gi ng d y. Ông vi t thêm “bà Curie b b nh trong hè này và cho n nay v n chưa l y l i s c hoàn toàn”. i u ó ch c ch n úng nhưng s c kh e riêng c a ông cũng ch ng t t hơn gì. Mãi cho n tháng 6 năm 1905 h m i th t s i Stockholm, ó Pierre trình bày bài thuy t trình Nobel. T i bu i l trao gi i thư ng, ch t ch Vi n hàn lâm Th y i n ã nh c t i l i c a ông v i câu cách ngôn xưa cũ “ oàn k t thêm s c m nh”. Ông ti p t c trích d n t cu n Chúa sáng th : “Th t không có gì t t p khi m t ngư i ơn c; tôi s giúp ông ta g p ư c ông ta”. M c dù gi i thư ng Nobel ã làm vơi b t gánh lo tài chính c a h , nhưng v ch ng Curie l p t c nh n th y h là tiêu i m chú ý c a công chúng và gi i xu t b n. Câu chuy n có ph n lãng m n c a h , s làm vi c c a h trong nh ng i u ki n không th ch u ng n i, nguyên t m i khác thư ng có th phân rã và gi i phóng nhi t t cái nhìn bên ngoài là m t ngu n vô t n, t t c nh ng i u này ã ư c ưa vào các bài tư ng thu t như câu chuy n th n kì. Nhân v t chính là Marie, m t ngư i ph n y u u i v i chi c ũa th n kh ng l ã o khu y hàng t n qu ng pitchblende trích ra lư ng nh xíu c a m t nguyên t th n kì. C t Le Figaro, ch ng nói nh ng t báo th c d ng khác, cũng b t u v i “Có m t l n…” H b eo u i b i cánh nhà báo n t kh p th gi i – m t tình hu ng mà h không mu n g p. Marie vi t “S qu y 94 Nh ng bài báo v t lí hay – T p 1 | © hiepkhachquay
r i cu c s ng cô l p t nguy n c a chúng tôi là nguyên nhân gây ra s khó ch u th t s cho chúng tôi và nó có toàn b các tác ng c a m t th m h a”. Pierre vi t vào tháng 7 năm 1905 “M t năm tr n v n ã trôi qua k t khi tôi có th làm b t c công vi c gì… rõ ràng tôi không tìm ư c cách nào b o v chúng tôi kh i phung phí th i gian c a chúng tôi, và cho n nay i u ó r t c n thi t. Nó là câu h i s ng hay là ch t t quan i m trí tu ”. Nhưng như Elisabeth Crawford nh n m nh trong cu n sách c a bà, Nh ng năm tháng u tiên c a Th ch Nobel, t quan i m sau này, vi c trao gi i Nobel v t lí năm 1903 th t tài tình. Trư c y, ch có gi i thư ng văn h c và gi i thư ng hòa bình thu ư c s ưa tin báo chí r ng rãi; còn gi i thư ng cho các môn khoa h c ư c xem là quá bí n có th thu hút công chúng nói chung. Cơn ch n ng t p trung vào vi c trao gi i cho v ch ng Curie, nh t là Marie Curie, ã m t th i làm khu y ng và thu hút s hi u kì c a gi i xu t b n và công chúng. Công trình c a các nhà nghiên c u th t lí thú, k t qu c a h th t quy n rũ. S c kh e c a Marie l n Pierre u b nh hư ng. B n bè c a h c khuyên h làm vi c ít thôi. Toàn b tri u ch ng c a h b quy cho là do cái nhà xư ng t i tàn và c g ng quá s c. Ư c mơ thi t tha nh t c a h là có m t phòng thí nghi m m i nhưng m t phòng thí nghi m như th là không có tri n v ng. Khi Paul Appell, ch nhi m khoa khoa h c, yêu c u Pierre ưa tên ông vào danh sách ngư i nh n danh d B c u b i tinh vào ngày 14/07/1903, Pierre áp l i “… không ph i tôi xem thư ng vi c nh n huy chương, nhưng nhu c u l n nh t c a tôi là có m t phòng thí nghi m”. M c dù Pierre ư c trao cho m t ch c v t i Sorbonne vào năm 1904 v i h a h n s có m t phòng thí nghi m, nhưng n cu i năm 1906 nó v n chưa ư c b t u xây d ng. Pierre ư c quy n vào trong các phòng trong tòa nhà dành cho các sinh viên y khoa tr nghiên c u. Pierre Curie chưa bao gi có ư c m t phòng thí nghi m th t s . Tai h a kinh hoàng Vào ngày 19 tháng 4 năm 1906, Pierre Curie b l t xe ng a t i g n Pnt Neuf Paris và qua i. B y gi Marie còn l i m t mình v i hai cô con gái, Irène lên 9 và Ève lên 2. Cú s c ó làm bà s p hoàn toàn. Nhưng d u th bà v n bư ng b nh và kiên trì, ó là các m t cơ b n c a c trưng tính cách c a bà. Khi ngư i ta ng ý tr c p cho bà, bà ã t ch i: Tôi 38 tu i và tôi có th t mình lo li u ư c, bà tr l i như th . Bà ư c b nhi m k v Pierre làm trư ng phòng thí nghi m, i u rõ ràng là thích h p nh t, và m nh n công tác gi ng d y c a ông. Như v y, bà tr thành ngư i ph n u tiên t ng ư c b nhi m vào gi ng d y t i Sorbonne. Sau ít tháng, vào tháng11/1906, và lên l p bu i u tiên. Gi ng ư ng l n ông ngh t ngư i. Ngoài sinh viên ra, thính gi c a bà bao g m m i ngư i n t nơi xa l n g n, cánh phóng viên và nhi p nh u tham d . Nhi u ngư i trông i i u gì ó b t thư ng x y ra. Có l ó là bi u hi n c a m t s cơ h i mu n n i ti ng. Khi Marie bư c vào, m ng manh, xanh xám và căng th ng, bà ư c hoan nghênh nhi t li t. Tuy nhiên, các trông ngóng vào m t i u gì ó ngoài m t bài gi ng rõ ràng và căn c trên s th c v v t lí ã không có k t qu . Nhưng tính cách c a Marie, hơi thoáng ơn gi n và năng l c c a bà ã gây n tư ng l n. © hiepkhachquay | http://www.thuvienvatly.com 95
Irène b y gi lên 9 tu i. Marie ã có ý tư ng rõ ràng cho s giáo d c và h c hành c a b n tr nên bà mu n ưa vào trong th c ti n. Nhóm b n c a bà có m t nhóm nh các v giáo sư có con tu i i h c. Marie t ch c m t trư ng tư v i chính các v cha m óng vai trò th y cô giáo. M t nhóm ch ng ch c a tr vì th ã ư c d y d b i các v giáo sư n i ti ng: Jean Perrin, Paul Langevin, Édouard Chavannes, m t giáo sư ngư i Trung Qu c, Henri Mouton n t Vi n Pastuer, m t nhà iêu kh c ư c thuê n v ki u và trang trí. Marie gi quan i m r ng các môn khoa h c ph i ư c d y tu i còn nh nhưng không theo chương trình gi ng d y quá c ng nh c. i u quan tr ng cho b n tr là có kh năng phát tri n t do. Trò chơi và các ho t ng th ch t chi m ph n nhi u th i gian. M t chút th i gian dành cho i chơi, b n tr t i chơi nhà các v th y cô giáo, t i l p c a Marie Sceaux hay l p c a Langevin ngo i ô Paris. Nhóm nh ó tr thành m t ki u trư ng ki u m u nh n m nh nhi u vào các môn khoa h c. B n tr nói r ng h ã có nh ng k ni m h nh phúc thu c th i kì ó. i v i Irène, nh ng năm tháng ó ã hình thành ư c mơ tr thành m t nhà nghiên c u c a bà. Thí nghi m giáo d c ó kéo dài hai năm. Sau ó, b n tr tr i qua m t kì thi và theo h c các chương trình giáo d c truy n th ng. Gi i Nobel th hai Năm 1908, Marie, ngư i ph n u tiên t trư c n nay, ư c b nhi m tr thành giáo sư t i Sorbonne. Bà ti p t c ch t o thêm vài decigram radium chloride r t tinh khi t trư c khi cu i cùng, h p tác v i André Debierne, bà có th tách ra radium d ng kim lo i. André Debierne, ngư i b t u s nghi p vơi tư cách là ph tá phòng thí nghi m, tr thành c ng s c l c c a bà cho n khi bà qua i và sau ó k v bà làm trư ng phòng thí nghi m. Năm 1911, bà ư c trao gi i Nobel Hóa h c. Trích d n c a y ban Nobel là “công nh n nh ng óng góp c a bà cho s phát tri n c a hóa h c b ng vi c khám phá ra các nguyên t radium và polonium, b ng vi c tách ư c radium và nghiên c u b n ch t và các h p ch t c a nguyên t áng chú ý này”. Gi thì tư li u ã ư c ưa ra công chúng, ngư i ta có th nghiên c u chi ti t vi c xét trao hai gi i thư ng, năm 1903 và 1911. Trong m t lá thư năm 1903, m t vài thành viên c a Vi n hàn lâm Khoa h c, trong ó có Henri Poincaré và Gaston Darboux, ã c Becquerel và Pierre Curie cho gi i thư ng v t lí. Tên c a Marie không ư c nh c t i. i u này khi n Gösta Mittag-Leffler, m t giáo sư toán t i i h c Stockholm, vi t thư cho Pierre Curie. B c thư ó không còn lưu gi , nhưng thư tr l i c a Pierre Curie, ngày 06/08/1903, v n còn lưu gi . Ông vi t “N u úng là ngư i ta nghĩ nghiêm túc v tôi (cho gi i thư ng), tôi r t mu n ư c xét chung v i bà Curie i v i nghiên c u c a chúng tôi v các v t phóng x ”. Nh n m nh vai trò mà bà n m gi trong vi c khám phá ra nguyên t radium và polonium, ông thêm “Ông có nghĩ r ng s th t p hơn t quan i m th m mĩ n u như chúng tôi cùng ư c xem xét theo ki u như th ?” M t s ngư i vi t ti u s ã t câu h i không bi t Marie có x ng áng v i gi i thư ng Hóa h c năm 1911. H kh ng nh r ng khám phá ra radium và polonium ã là m t ph n c a lí do trao gi i năm 1903, tuy r ng i u này không ư c phát bi u m t cách d t khoát. Ngư i ta nói Marie ư c trao gi i m t l n n a cho cùng nh ng khám phá ó, thì gi i thư ng có l là bi u hi n 96 Nh ng bài báo v t lí hay – T p 1 | © hiepkhachquay
c a m t s c m thông vì nh ng lí do s c p dư i ây. Tuy nhiên, th t ra thì trích d n cho gi i thư ng năm 1903 ã di n t th n tr ng v i quan i m s có m t gi i thư ng tương lai v hóa h c. Các nhà hóa h c nh n xét r ng vi c phát hi n và phân tách ư c radium là s ki n l n nh t trong ngành hóa h c k t khi khám phá ra oxygen. ó là l n u tiên trong l ch s ngư i ta có th ch ra r ng m t nguyên t có th chuy n hóa thành m t nguyên t khác, làm cách m ng hóa ngành hóa h c và ánh d u m t th i i m i. M t năm kh ng khi p B Vi n hàn lâm bác b B t ch p gi i Nobel th hai và l i m i n H i ngh Solvay l n th nh t v i các nhà v t lí hàng u c a th gi i, năm 1911 tr thành m t năm en t i trong cu c i Marie. Trong hai cu c v n ng b n th u, bà ã ph i gánh ch u s thi u kiên nh n c a gi i báo chí Pháp. L n th nh t b t u vào ngày 16/11/1910, khi, b ng m t bài báo trên t Le Figaro, ngư i ta n r ng bà s p ưc c b u vào Vi n hàn lâm. Các nhân t khác ngoài ph m ch t quy t nh th t s t n t i, nhưng b n thân Marie và các ng nghi p nghiên c u xu t s c c a bà dư ng như nh n xét r ng v i nh ng ph m ch t khoa h c sáng giá ngo i l c a bà, vi c b u ch n bà là hi n nhiên. y th mà hóa ra không h n danh giá là có tính quy t nh. Lu ng tư tư ng en t i bài Do Thái, ph n i ph n , bài ngo i và c ch ng quan i m khoa h c t n t i trong xã h i Pháp ã l di n. Thông thư ng thì vi c b u ch n không gây h ng thú v i cánh báo chí. T báo iên d i nh t là t L'Action Française c c oan và ch ng Semit, ng u là Léon Daudet, con trai c a nhà văn Anphonse Daudet. Dreyfus ã s a sai l m c a ông vào năm 1906 và ư c t ng B c u b i tinh, nhưng trong con m t c a các nhóm ch ng i ông trong th i kì th nghi m c a ông, ông v n là k sai trái, v n là “k ph n b i Do Thái”. Các nhóm ng h Dreyfus cho r ng căn nguyên c a ông là áng ng và các nhà khoa h c ng h Marie n m trong s ó. Các chuy n châm bi m luân phiên bu c t i s nh c nhau. Ngư i ta nói r ng trong s nghi p c a bà, nghiên c u c a Pierre ã lót ư ng cho bà i. Bà n t Ba Lan, tuy ư c th a nh n chính th c là Công giáo nhưng cái tên Sklodowska c a bà xác nh n bà có th có g c Do Thái, và vân vân. M t tu n trư c khi b u ch n, m t ng c viên i th , Édouard Brandy, ã b công kích. Vi c b phi u hôm 23/01/1911 di n ra trong s có m t c a cánh phóng viên, nhi p nh và lũ ngư i tò mò. Cu c b u ch n di n ra trong b u không khí m ĩ. Trong vòng th nh t, Marie m t m t phi u, trong vòng th hai m t hai phi u. Sau h t th y, m có 58 phi u. Gi i Nobel năm 1903 và s ng h t phía các nhà nghiên c u l i l c như Jean Perrin, Henri Poincaré, Paul Appell và thư kí thư ng tr c c a Vi n hàn lâm, Gaston Darboux, không s c khi n Vi n hàn lâm m r ng cánh c a c a nó. S ki n này thu hút s chú ý và ph n n c a th gi i. Th t là m t s xúc ph m l n v i c Marie l n Édouard Brandly, b n thân ông cũng là m t nhà nghiên c u danh giá. Vn dính líu v i Langevin Tuy nhiên, n i au kh c a Marie chưa h t. Khi, vào u tháng 11 năm 1911, Marie i B , theo l i m i v i các nhà v t lí l i l c nh t c a th gi i tham d H i ngh Solvay l n th nh t, bà © hiepkhachquay | http://www.thuvienvatly.com 97
nh n ư c tin nh n r ng m t chi n d ch m i ã b t u trên báo chí. L n này nó là v n cu c s ng riêng tư c a bà và m i quan h c a bà v i v ng nghi p Paul Langevin, ngư i cũng ư c m i tham gia h i ngh . Ông ã g p r c r i hôn nhân trong vài ba năm và ã chuy n t căn nhà ngo i ô c a ông vào m t căn h nh Paris. Ngư i ta nói Marie là nguyên do. C hai b mô t v i nh ng t ng ph báng. V bê b i phát tri n m t cách t ng t. Marie t bi n h cho mình và yêu c u m t l i xin l i t phía t báo Le Temps. úng ngày hôm y bà nh n ư c văn b n t Stokholm r ng bà ư c trao gi i Nobel hóa h c. Tuy nhiên, r t nhi u t báo ã làm cho bà tr thành huy n tho i khi bà nh n gi i Nobel v t lí năm 1903, nay hoàn toàn b qua th c t là bà ư c trao gi i hóa h c hay ơn thu n tư ng thu t vi c ó trong vài ba dòng trong m t trang bên trong. V bê b i Langevin leo thang n n c nghiêm tr ng làm ch n ng gi i h c th c Paris và chính quy n Pháp c p cao. Bà Langevin chu n b ho t ng pháp lí giành quy n chăm sóc b n a con. V i m t v tr m trong phòng c a Langevin, nh ng lá thư nh t nh ã b l y c p và phân phát n báo chí. Léon Daudet ưa toàn b vào m t câu chuy n Dreyfus m i. Ngày qua ngày, Marie b báo chí phê bình kh c li t: m t k ngo i qu c, m t ph n Ba Lan, m t nhà nghiên c u ư c các nhà khoa h c Pháp c a chúng ta ng h , ã n và cư p ch ng c a m t ph n Pháp lương thi n. Daudet trích d n nh ng l i khét ti ng c a Fouquer-Tinville r ng trong Cách m ng ã g i nhà khoa h c Lavoisier lên máy chém: “N n c ng hòa không c n nhà khoa h c nào h t”. B n bè c a Marie l p t c nâng bà d y. Jean Perrin, Henri Poincaré và Émile Borel ã kháng cáo các nhà xu t b n báo chí. Ngư i anh em h c a Henri Poincaré, m t lu t sư thâm niên, ngư i tr thành t ng th ng Pháp vài năm sau này, ư c m i làm c v n. Nhưng v bê b i v n ti p t c s c y c a nó v i nh ng dòng tít trên các trang nh t, ví d như “Madame Curie, sao bà v n có th là giáo sư t i Sorbonne ?”. V i con cái c a bà, Marie v n Sceaux, nơi bà th t ra là m t tù nhân trong căn nhà riêng c a bà. B n bè bà lo ng i r ng bà s s p . V k ch lên t i nh i m vào sáng 23 tháng 11 khi các o n trích t nh ng lá thư ư c công b trên t L’Oeuvre. Không có b ng ch ng bu c t i nào ch ng l i Marie và tính xác th c c a nh ng lá thư có th b nghi v n nhưng trong b u không khí ng t ng t ã có vài ba ngư i suy nghĩ sáng s a. Trong cu n sách c a bà, Souvenirs et rencontres, Marguerite Borel mang l i m t s mô t y k ch tính c a cái ã x y ra. Émile Borel c c kì ph n n và ho t ng nhanh chóng. Marie ph i r i kh i Sceaux và n s ng v i h cho n khi cơ bão nguôi i. Marguerite và André Debierne n Sceaux, ó h th y m t ám ông thù ch và gi n d t t p bên ngoài nhà c a Marie. M t s ngư i la hét “Hãy v nhà mày Ba Lan”. M t hòn á ném vào nhà. Nh m xoay s thuy t ph c Marie i v i h , h gi bà, n m Ève trong tay, băng qua ám ông. Marie ng i b t ng và tái xanh như xác ch t trong hành trình c a h . Marguerite mu n n m tay bà, nhưng không dám li u lĩnh làm như th . Trên ư ng v , Marie và Ève ư c ưa vào hai căn phòng trong nhà c a Borel. Henriette Perri chăm sóc Irène. Nhưng nhà c a Borel thu c s h u c a trư ng École Normale Supérieure, và Émile Borel b g i n g p ông hi u trư ng (Théodore Steeg), ông t c nh báo Borel r ng ông không có quy n cho Marie Curie trong nhà c a ông. Vi c ó s bôi tro trét tr u lên m t trư ng École Normale Supérieure. N u Borel khăng khăng gi l i các v khách c a ông, ông s b sa th i. “N u th t là như th , tôi s ngoan c ”, Borel tr l i. Theo mô t c a Marguerite Borel, bà ã ph i ch u m t cu c chi n u kh c li t cùng v i cha c a bà, Paul Appell, khi ó là ch nhi m 98 Nh ng bài báo v t lí hay – T p 1 | © hiepkhachquay
khoa t i Sorbonne. Ông iên ti t lên r ng gia ình Borel ã b v lây. Ông ti t l r ng cùng v i m t vài ngư i có nh hư ng khác, ông ang có m t k ho ch g p riêng v i Marie yêu c u bà r i kh i nư c Pháp: a v c a bà Paris là không th n a. “Tôi ã làm m i th vì cô ta, tôi ng h cô ta là ng c viên cho Vi n hàn lâm, nhưng tôi không th gi n i dòng nư c lũ hi n ang nh n chìm cô ta”. Marguerite áp l i “N u cha cu n theo phong trào ch nghĩa dân t c c c oan và khăng khăng r ng Marie ph i r i kh i nư c Pháp, thì cha s không bao gi nhìn th y con n a”. Appell, khi ó ang mang giày, ã ném m t chi c th ng vào c a – 1 cu c g p riêng v i Marie không di n ra. Langevin, ngư i b s nh c nhi u l n, khi ó n g p Gustave Téry, biên t p viên c a t báo ã in nh ng b c thư, yêu c u ki m tay ôi. u ki m là m t cách ph bi n gi i quy t b t ng vào th i ó, m c dù hi m khi x y ra trong gi i h c thu t. Các nhà xu t b n báo chí ã i n ch ng i l n nhau trong cu c tranh cãi này và r i ki m v i nhau. Gươm ao thư ng ư c s d ng và tay u ki m thư ng t m b ng lòng v i vi c r ch m t v t thương nh lên i th trong cu c ki m là xem như có tính quy t nh. Nhưng các tai n n chí t th c t x y ra. Langevin th y khó mà tìm m t ngư i h tr , nhưng xuay x thuy t ph c Paul Painlevé, m t nhà toán h c và sau này là th tư ng, và là giám c khoa Lí và Hóa. Cu c s c, v i súng l c kho ng cách 25 m, x y ra vào sáng 25 tháng 11. Painlevé, không rành th t c, làm m i ngư i có m t ng c nhiên khi ông b t u m v i gi ng inh i nhanh b t thư ng: m t, hai, ba. Téry không bóp cò súng. Langevin, ngư i nâng súng lên trư c, khi ó h súng xu ng. Không có phát n nào n . Cánh nhà báo vi t v s im l ng và hòa bình có thêm s c m nh. gi a nh i m c a nó, cu c s c ã tr thành m t trò h . Tuy nhiên, vi c công b các lá thư và cu c s c không tác ng gì nhi u v i nh ng ngư i có trách nhi m t i Vi n hàn lâm Khoa h c Th y i n Stockholm. Marie nh n ư c m t lá thư t m t thành viên c a Vi n, Svante Arrhenius, trong ó ông nói r ng cu c s c ã mang l i n tư ng r ng quan h thư t ã công b không ph i là gi m o. Ông yêu c u bà ánh i n tín r ng bà s không n nh n l trao thư ng và vi t cho ông m t lá thư v i k t qu là bà không mu n nh n gi i thư ng cho n khi v ki n Langevin ch ng minh ư c r ng s bu c t i ch ng l i bà là hoàn toàn không có căn c . Trong s nh ng tác ng g n gũi nh t, ngư i v n gi ư c s i m m b t ch p hàng lo t căng th ng c a tình tr ng khi ó th t ra là chính Marie. Trong m t thư h i âm n i ti ng và ơn gi n, bà ch ra r ng bà ư c trao gi i thư ng cho phát hi n c a bà ra nguyên t radium và polonium, và bà không ch p nh n nguyên t c ánh giá giá tr c a m t công trình khoa h c l i b nh hư ng b i s vu kh ng c a v riêng c a m t nhà nghiên c u. Vào ngày 6 tháng 12, Langevin vi t m t lá thư dài g i cho Svante Arrhenius, ngư i trư c ó ông ã t ng g p. Ông mô t toàn b tình tr ng, gi i thích r ng các câu chuy n ch là chuy n ph báng vô sĩ. Ông yêu c u y ban Nobel không nó b nh hư ng b i m t chi n d ch v cơ b n là không úng. Th t ra, y ban không b nh hư ng b i i u ó. Marie l y h t s c m nh c a bà và th c hi n bài thuy t trình Nobel c a bà vào ngày 11 tháng 12 Stockholm. Bài thuy t trình ó ư c c trong ánh sáng c a cái bà ã i qua. Bà làm sáng t b ng cách ch n l c t ng không m p m nh ng óng góp c a bà trong s h p tác v i Pierre. Bà phát bi u v lĩnh v c nghiên c u mà “tôi g i là phóng x ” và “gi thuy t c a tôi là © hiepkhachquay | http://www.thuvienvatly.com 99
phóng x là m t tính ch t nguyên t ”, nhưng không làm gi m nh i nh ng óng góp c a ông. Bà công khai r ng bà xem gi i thư ng này là m t th dâng t ng cho Pierre Curie. Tuy nhiên, s c g ng r t l n này ã làm tiêu tan hoàn toàn s c m nh c a bà. Bà chìm vào tr ng thái chán n n. Vào ngày 29 tháng 12, bà n b nh vi n, nơi gi bí m t nh m b o v bà. Khi bà ã h i ph c m t ph n, bà sang Anh, nơi m t ngư i b n, nhà v t lí Hertha Ayrton, chăm sóc cho bà và tránh xa các cơ quan báo chí. M t năm ròng rã trôi qua trư c khi bà có th tr l i làm vi c như trư c kia. Trong cu n sách c a bà, Marguerite Borel ã trích l i Jean Perrin “Nhưng i v i năm ngư i chúng tôi, nh ng ngư i ng h Marie Curie ch ng l i toàn th gi i khi th ng l i c a s ô nh c ã nh n chìm bà, Marie s quay tr l i Ba Lan và chúng ta s ghi d u m t s t i nh c vĩnh vi n”. Năm ngư i ó là Jean và Henriette Perrin, Émile và Marguerite Borel và André Debierne. V ki n pháp lí không h x y ra. Langevin và v ông i n dàn x p vào hôm 9 tháng 12 mà tên c a Marie không ư c c p t i. Chúng ta s không bao gi bi t v i b t kì s mb o nào âu là b n ch t c a m i quan h gi a Marie Curie và Paul Langevin. Nó ư c nh c t i b i con trai c a Paul Langevin, André Langevin, trong cu n ti u s c a ông vi t v cha ông, xu t b n năm 1971. Ông vi t “Có ph i th t không gì t nhiên hơn m t tình b n và s khâm ph c l n nhau vài năm sau khi Pierre qua i có th phát tri n t ng bư c thành m t s c m thông và m t m i quan h ?” Có th thêm vào như m t l i chú cu i trang r ng cháu trai c a Paul Langevin, Michel (nay ã m t), và cháu gái c a Marie, Hélène, sau này ã l y nhau. Hélène Lanevin-Joliot là m t nhà v t lí h t nhân và ã có nghiên c u g n gũi s tay c a Marie và Pierre Curie nên có ư c b c tranh xem s h p tác c a h di n ra như th nào. Marie ã khai sinh ra m t lĩnh v c nghiên c u hoàn toàn m i: s phóng x . Các khía c nh khác nhau c a nó ang ư c nghiên c u trên kh p th gi i. Uppsala, Daniel Strömholm, giáo sư hóa h c, và The Svedberg, khi ó là phó giáo sư, ã nghiên c u hóa tính c a các nguyên t phóng x . Năm 1909, h ti n g n t i vi c phát minh ra các ng v . Tuy nhiên, nhà v t lí ngư i Anh Frederick là ngư i vào năm sau ó, cu i cùng ã làm sáng t khái ni m ng v . Phòng thí nghi m c a Marie tr thành thánh a Mecca cho nghiên c u radium. Eva Ramstedt, ngư i l y b ng ti n sĩ v t lí Uppsala năm 1910, ã nghiên c u v i Marie Curie trong năm 1910-11 và sau này là phó giáo sư ngành X quang i h c Stockholm năm 1915-32. Nhà hóa h c ngư i Na Uy Ellen Gleditsch ã làm vi c v i Marie Curie trong năm 1907-12. Th i chi n tranh Năm 1914, khi Marie ang trong quá trình lãnh o m t trong các khoa Vi n Radium ư c thành l p chung b i i h c Paris và Vi n Pasteur, thì Th chi n th nh t bùng n . Marie ưa hai cô con gái, Irène 17 tu i và Ève 10 tu i, i lánh n n Brittany. B n thân bà i xe l a n Bordeaux, m t chuy n xe l a quá t i v i nh ng ngư i r i kh i Paris n nơi trú n an toàn hơn. Nhưng Marie có m t lí do khác cho chuy n i c a bà. Bà mang theo m t thùng chì n ng 20 kg, bà t trong ó ngu n radium quý giá c a bà. Khi n Bordeaux, các hành khách khác tháo ch y 100 Nh ng bài báo v t lí hay – T p 1 | © hiepkhachquay
h ih n nh ng m c tiêu khác nhau c a h . Bà v n ng ó v i cái túi n ng c a bà mà bà không có sc mang n u không có ngư i giúp . Cu i cùng thì m t s viên ch c ã giúp bà tìm m t phòng ngh , ó bà ng v i cái túi n ng c a bà trên giư ng. Ngày hôm sau, sau khi ã g i cái túi dư i m t t ng h m ngân hàng, bà i xe l a tr l i Paris. ó b y gi ng p tràn binh lính. Trong chi n tranh, bà b n r n trong vi c trang b hơn 20 oàn xe óng vai trò b nh vi n lưu ng và kho ng 200 l p t c nh v i thi t b tia X. Marie ang i u khi n m t trong các xe X quang trong năm 1917 Bà ào t o nh ng ngư i ph n tr v kĩ thu t tia X ơn gi n, b n thân bà i u khi n m t trong các xe và tham gia tích c c vào vi c nh v các m nh v kim lo i. ôi khi bà th y bà ph i d y cho các v bác sĩ bài h c v hình h c cơ b n. Irène, khi y 18 tu i, cũng nh p cu c, và trong nh ng i u ki n ban sơ, c hai ngư i h u h ng ch u li u lư ng l n b c x . Sau Hi p ư c Hòa bình năm 1918, Vi n Radium c a bà, hoàn thành trong năm 1914, b y gi ã có th m c a. Nó tr thành vi n nghiên c u l ng danh nh t c a nư c Pháp trong nh ng năm gi a hai cu c chi n. Tuy v y, như ngư i vi t ti u s ngư i Pháp c a bà, Francoise Giroud ch ra, ngư i Pháp không làm gì nhi u th hi n s ng h bà. Mĩ, radium ư c s n su t công nghi p nhưng v i giá Marie không th v i t i. Bà ph i dành r t nhi u th i gian xin tăng tài tr cho Vi n c a bà. Bà cũng tr nên b thu hút nhi u khi bà tr thành thành viên c a y ban H p tác Trí tu c a Liên hi p qu c và gi vai trò phó ch t ch trong m t th i gian. Bà thư ng tham gia các cu c h p c a nó Geneva, ó bà cũng g p ư c i bi u ngư i Th y i n Anna Wicksell. Missy Marie thư ng t ch i t t c nh ng ai mu n ph ng v n bà. Tuy nhiên, m t nhà báo n ngư i Mĩ n i ti ng, Marie Maloney, thư ng g i là Missy, ngư i ã khâm ph c Marie m t th i gian dài, ư c n g p bà. Cu c g p này tr nên có t m quan tr ng to l n i v i c hai ngư i h . Marie nói v i Missy r ng các nhà nghiên c u Mĩ có ch ng 50 gram radium trong quy n t do s d ng c a h . “Còn Pháp th nào ?”, Missy h i. “Phòng thí nghi m c a tôi có v n v n hơn © hiepkhachquay | http://www.thuvienvatly.com 101
m t gram”, câu tr l i c a Marie. “Nhưng bà ph i có toàn b các ngu n trên th gi i ti p t c nghiên c u c a bà. Ai ó ph i nhìn th y i u ó ch ”, Missy nói. “Nhưng ai cơ ?”, Marie tr l i trong gi ng nh n nh c. “Ph n Mĩ”, Missy h a h n. Missy, gi ng như b n thân Marie, có s c m nh to l n và s ch u ng n i t i m nh m dư i vóc dáng bên ngoài m ng manh. B y gi , bà s p x p m t trong nh ng chi n d ch tài tr nghiên c u l n nh t và thành công nh t mà th gi i t ng th y. Trư c tiên, bà n các t báo New York yêu c u h a không in m t t nào v v bê b i Langevin và – c m th y an toàn – không chuy n t i nh ng ch t li u thêm th t không có cơ s v v bê b i Langevin. Nh báo chí, Marie tr nên h t s c n i ti ng Mĩ, và m i ngư i hình như u mu n g p bà – Madame Curie vĩ i. Missy ã v t v thuy t ph c Marie ch p thu n m t chương trình cho chuy n thăm c a bà trên danh nghĩa chi n d ch v n ng. Cu i cùng bà ph i nh n Paul Appell, lúc y là hi u trư ng trư ng i h c, thuy t ph c Marie. M c dù thi u t tin và không ưa thích chính tr , nhưng Marie ã ng ý sang Mĩ nh n quà - m t gram radium – t tay t ng th ng Warren Harding. “Tôi hi u nó có giá tr r t l n i v i Vi n c a tôi”, bà vi t cho Missy. Khi t t c nh ng i u này tr nên n i ti ng Pháp, t báo Je sais tout ã s p x p m t bu i h i t i nhà hát Paris Opera. Bu i l có m t nh ng nhân v t n i ti ng nh t Pháp, trong ó có Aristide Briand, khi ó là b trư ng ngo i giao, ngư i sau này, vào năm 1926, nh n gi i Nobel hòa bình. Jean Perrin ã c m t bài tư ng thu t v óng góp c a Marie Curie và h a h n tương lai mà khám phá c a bà mang l i. Sarah Bernhardt vĩ i c “Thơ ca ng i Madame Curie” v i s so sánh bóng gió bà là em gái c a th n Prometheus. Sau khi b nh n chìm trong bùn nhơ 10 năm trư c ó, gi thì bà tr thành m t Jeanne d’Arc hi n i. Missy Maloney, Irène, Marie và Ève Curie Mĩ Missy m nh n s p x p m i th cho Marie ít c g ng nh t. Dù v y, Marie ph i tham d r t nhi u s ti p ón và i m t vòng kh p các trư ng i h c Mĩ. Nhìn bên ngoài thì chuy n i là m t cu c di u hành kh i hoàn vĩ i. Bà nh n ư c ch ng 20 b ng ti n sĩ danh d , huy chương và tư cách vi n sĩ các vi n hàn lâm. Nh ng ám ông t t p th hi n s tôn kính i v i bà. Nhưng v i b n thân Marie, ây là m t s au kh . âu có th , bà cho hai cô con gái i di n cho bà. 102 Nh ng bài báo v t lí hay – T p 1 | © hiepkhachquay
Marie và Missy tr thành b n bè thân thi t. Missy không bi t m t m i ã t ch c thu th p thêm m t gram radium cho vi n mà Marie giúp thành l p Warsaw. Chuy n i th hai c a Marie sang Mĩ k t thúc ch vài ngày trư c cu c kh ng ho ng tài chính di n ra năm 1929. Trong mư i năm còn l i c a i mình, Marie vui m ng nhìn th y cô con gái Irène c a bà và chàng con r Frédéric Joliot th c hi n nghiên c u thành công trong phòng thí nghi m. Bà s ng nhìn th y h phát hi n ra s phóng x nhân t o, nhưng không nghe ư c r ng h nh n gi i Nobel hóa h c năm 1935 cho thành t u ó. Marie Curie ch t vì b nh b ch c u vào ngày 4 tháng 7 năm 1934. L ib t Th t áng giá khi nh c t i r ng nh ng khám phá m i vào cu i th k 19 còn tr nên có t m quan tr ng cho s t phá c a ngh thu t hi n i. Phương pháp ch p nh tia X ã ưa ngh thu t vào cõi vô hình. Cơ th con ngư i tr nên tan ra trong m t màn sương lung linh huy n o. Wassily Kandinsky, m t trong nh ng ngư i tiên phong c a h i h a tr u tư ng, ã vi t v s phóng x trong nh ng b n ghi t truy n c a ông trong năm 1901-13. Ông kh ng nh trong tâm trí c a ông r ng s phân h y c a nguyên t ng nghĩa v i s phân h y c a toàn b th gi i. Nh ng b c tư ng dày nh t ã t nhiên s p . M i th tr nên không xác nh, không b n và ch y i. Ông s không ng c nhiên n u như m t hòn á tan thành b t trong không khí trư c m t ông và r i tr nên vô hình. i v i các nhà v t lí c a th i i Marie Curie, nh ng khám phá m i không kém ph n mang tính cách m ng. M c dù ph i th a nh n r ng th gi i không phân h y, tuy v y cái phân h y m t là quan i m c i n, quy t nh lu n v th gi i. S phân rã phóng x , nhi t gi i phóng kh i các ngu n vô hình và dư ng như vô t n, các nguyên t phóng x chuy n hóa thành nh ng nguyên t m i gi ng h t như gi c mơ th i c i c a các nhà gi kim thu t v kh năng ch t o ra vàng, t t c nh ng i u này u i ngư c l i các nguyên t c ã bén r c a n n v t lí c i n. hi u ư c s phóng x , s phát tri n c a cơ h c lư ng t là c n thi t. Nhưng c n lưu ý r ng s ra i c a cơ h c lư ng t không ư c kh i ng b i nghiên c u phóng x mà b i nghiên c u c a Planck v b c x phát ra t v t en vào năm 1900. Nó là m t lĩnh v c cũ không ph i là tài có cùng s h ng thú và chính tr quan tâm như nh ng khám phá ngo n m c m i. Mãi cho n năm 1928, hơn m t ph n tư th k sau này, thì lo i phóng x g i tên là phân rã alpha m i có ư c l i gi i thích lí thuy t c a nó. Nó là ví d c a hi u ng ư ng h m trong cơ h c lư ng t . Nhi u th ã thay i trong nh ng i u ki n mà dư i ó các nhà nghiên c u làm vi c k t th i Marie và Pierre Curie làm vi c trong m t t ng h m nh p nháp và xem vi c ăng kí b ng sáng ch là không phù h p v i quan i m c a h v vai trò c a các nhà nghiên c u; tuy r ng b ng sáng ch s làm cho công vi c nghiên c u c a h thu n l i và ti t ki m công s c c a h . Nhưng m t khía c nh nào, tình tr ng v n chưa có gì thay i. T nhiên v n n m gi nh ng bí m t sâu th m th t s c a nó, và th t là khó oán bi t âu là câu tr l i cho nh ng câu h i cơ b n ã t ra. © hiepkhachquay | http://www.thuvienvatly.com 103
Nh ng tên tu i nh c t i trong bài vi t Appell, Paul (1855-1930), nhà toán h c Arrhenius, Svante (1859-1927), Gi i Nobel Hóa h c 1903 Ayrton, Hertha (1854-1923), nhà v t lí ngư i Anh Becquerel, Henri (1852-1908), Gi i Nobel V t lí 1903 Borel, Émile (1871-1956), nhà toán h c Borel, Marguerite, nhà văn, v Émile Borel Branly, Édouard (1844-1940), nhà v t lí Briand, Aristide (1862-1932), chính khách n i ti ng ngư i Pháp, Gi i Nobel Hòa bình 1926 Brillouin, Marcel (1854-1948), nhà v t lí lí thuy t Darboux, Gaston (1842-1917), nhà toán h c Daudet, Léon (1867-1942), biên t p viên c a báo L'Action Française Debierne, André (1874-1949), c ng s c a Marie Curie trong nhi u năm Einstein, Albert (1879-1955), Gi i Nobel V t lí 1921 Giroud, Françoise (1916- ), nhà văn, c u b trư ng Gleditsch, Ellen (1879-1968), nhà hóa h c Hertz, Heinrich (1857-1894), nhà v t lí Langevin, Paul (1872-1946), nhà v t lí Lippmann, Gabriel (1845-1921), Gi i Nobel V t lí 1908 Marconi, Guglielmo (1874-1937), Gi i Nobel V t lí 1909 Mittag-Leffler, Gösta (1846-1927), nhà toán h c Moissan, Henri (1852-1907), Gi i Nobel Hóa h c 1906 Ostwald, Wilhelm (1853-1932), Gi i Nobel Hóa h c 1909 Painlevé, Paul (1863-1933), nhà toán h c Perrin, Jean (1870-1942) Gi i Nobel V t lí 1926 Planck, Max (1858-1947), Gi i Nobel V t lí 1918 Poincaré, Henri (1854-1912), nhà toán h c, tri t h c Poincaré, Raymond (1860-1934), lu t sư (t ng th ng 1913-1920) Ramstedt, Eva (1879-1974), nhà v t lí Röntgen, Wilhelm Conrad (1845-1923), Gi i Nobel V t lí 1901 Rutherford, Ernest (1871-1937), Gi i Nobel Hóa h c 1908 Soddy, Frederick (1877-1956), Gi i Nobel Hóa h c 1921 Strömholm, Daniel (1871-1961), nhà hóa h c, giáo sư t i i h c Uppsala Svedberg, The (1884-1971), Gi i Nobel Hóa h c 1926 Nguyên b n: Marie and Pierre Curie and the Discovery of Polonium and Radium (nobelprize.org) hiepkhachquay d ch An Minh, ngày 10/02/2008, 19:08:51 104 Nh ng bài báo v t lí hay – T p 1 | © hiepkhachquay