Một vài loài nấm mới ghi nhận cho khu hệ nấm Việt Nam tại núi Ngọc Linh tỉnh Quảng Nam

TAP CHI SINH HOC 2019, 41(1): 27–33<br /> DOI: 10.15625/0866-7160/v41n1.12937<br /> <br /> <br /> <br /> NEW RECORS OF MACROFUNGI FROM NGOC LINH MOUNTAIN,<br /> QUANG NAM PROVINCE, VIETNAM<br /> <br /> Tran Thi Phu1,*, Trinh Tam Kiet2<br /> 1<br /> Quang Nam University, Quang Nam, Vietnam<br /> 2<br /> Institute of Microbiology and Biotechnology, VNU, Vietnam<br /> Received 7 August 2018, accepted 2 March 2109<br /> <br /> <br /> <br /> ABSTRACT<br /> Of the total 276 species of class Agaricomycetes collected from Ngoc Linh mountain, Quang<br /> Nam province, we identified eight newly recorded species of macrofungi in Vietnam, namely<br /> Cymatoderma caperatum, Amanita xanthogala, Chlorophllum brunneum, Chlorophyllum<br /> hortense, Hymenopellis megalospora, Psathyrella longipes, Russula cystidiosa, and Serpula<br /> lacrymans. The morphologies, anatomical characters were given, additionallysome uses of these<br /> fungus species were provided. Among these eight species, two species are edible mushrooms and<br /> another three species may be poisonous mushrooms.<br /> Keywords: Fungus, new record, Ngoc Linh, Quang Nam.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Citation: Tran Thi Phu, Trinh Tam Kiet, 2019. New recors of macrofungi from the Ngoc Linh mountain, Quang Nam<br /> province, Vietnam. Tap chi Sinh hoc, 41(1): 27–33. https://doi.org/10.15625/0866-7160/v41n1.12937.<br /> *<br /> Corresponding author email: phutn2014@gmail.com<br /> ©2019 Vietnam Academy of Science and Technology (VAST)<br /> <br /> <br /> <br /> 27<br />  TAP CHI SINH HOC 2019, 41(1): 27–33<br /> DOI: 10.15625/0866-7160/v41n1.12937<br /> <br /> <br /> <br /> MỘT VÀI LOÀI NẤM MỚI GHI NHẬN CHO KHU HỆ NẤM VIỆT NAM<br /> TẠI NÚI NGỌC LINH TỈNH QUẢNG NAM<br /> <br /> Trần Thị Phú1,*, Trịnh Tam Kiệt2<br /> 1<br /> Trường Đại học Quảng Nam, Quang Nam, Việt Nam<br /> 2<br /> Viện Vi sinh vật và Công nghệ Sinh học, Đại học Quốc gia Hà Nội, Việt Nam<br /> Ngày nhận bài 7-8-2018, ngày chấp nhận 2-3-2019<br /> <br /> <br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Trong số 276 loài Ngọc Linh Quảng Nam, có 8 loài là ghi nhậ mới cho khu hệ nấm lớn Việt<br /> Nam, đó là: Cymatoderma caperatum, Amanita xanthogala, Chlorophyllum bruneum,<br /> Ch.hortense, Hymenopellis megalospora, Psathyrella longipes, Russula cystidiosa và Serpula<br /> lacrymans. Một số đặc điểm về hình thái học, sinh thái học, giá thể và công dụng của chúng đã<br /> được đề cập, trong đó 2 loài nấm ăn được và 3 loài nấm độc.<br /> Từ khóa: Nấm, ghi nhận mới, Ngọc Linh, Quảng Nam.<br /> <br /> *Địa chỉ liên hệ email: phutn2014@gmail.com<br /> <br /> <br /> MỞ ĐẦU VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN<br /> CỨU<br /> Núi Ngọc Linh, được che phủ bởi tán rừng<br /> nguyên sinh thuộc địa phận của huyện Nam Việc thu thập mẫu được tiến hành tại các<br /> Trà My tỉnh Quảng Nam. Núi Ngọc Linh cao vùng sinh thái điển hình của huyện Nam Trà<br /> My từ năm 2013 đến năm 2017. Các đợt thu<br /> hiểm trở, độ dốc trên 25°, địa hình núi cao, mẫu được tiến hành vào các tháng 2, 5, 7, 10<br /> phức tạp, với địa hìnhrừng đa dạng và phong hằng năm. Khu vực được chọn điều tra,<br /> phú. Địa hình rừng núi với sự chia cắt mạnh, nghiên cứu có độ cao từ 1.200 m đến 2.500 m<br /> nhiều nơi tạo thành các thung lũng nhỏ hẹp, Các mẫu nấm thu thập trên núi Ngọc Linh,<br /> với những độ cao khác nhau. Ngọc Linh là nơi tỉnh Quảng Nam được lưu giữ và bảo quản tại<br /> giao thoa của gió mùa Đông Bắc và Tây Nam, Trường Đại học Quảng Nam và bách thảo<br /> với các đặc thù về độ cao, mật độ che phủ, tạo nấm thuộc Viện Vi sinh vật và Công nghệ<br /> ra vùng khí hậu nhiệt đới và Á nhiệt đới. Với Sinh học, Đại Học Quốc gia Hà Nội. Các<br /> độ ẩm trung bình hàng năm từ 86–87%, tháng phương pháp thu thập, xử lý mẫu nấm và định<br /> tám cao nhất đạt 94–95%. loại được làm dựa theo Trịnh Tam Kiệt (1981,<br /> 2014) và Singer (1986).<br /> Các số liệu nghiên cứu đã công bố cho<br /> thấy cho tới nay có khoảng 3.000 loài nấm đã KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN<br /> được xác định, trong đó có gần 2.000 loài nấm Danh lục các loài nấm lớn mới ghi nhận<br /> lớn. Vùng rừng núi Ngọc Linh, Quảng Nam cho khu hệ nấm Việt Nam từ núi Ngọc<br /> Linh, Quảng Nam<br /> hầu như chưa được nghiên cứu từ trước tới<br /> nay. Trong bài báo nay, chúng tôi trình bày Bộ Polyporales<br /> kết quả điều tra thống kê với ghi nhận mới Họ Meruliaceae<br /> cho khu hệ nấm lớn Việt Nam thuộc lớp Nấm Cymatoderma caperatum (Berk. &<br /> tán Agaricomycetes. Mont.) (1956) Syn. Stereum caperatum (Berk.<br /> <br /> <br /> 28<br />  Một vài loài nấm mới ghi nhận cho khu hệ nấm<br /> <br /> <br /> & Mont.) Berk., Botanical Journal of the Serpula lacrymans (Wulfen) J. Schröt.<br /> Linnean Society 18: 385 (1881). Số mẫu IMG Syn. Merulius lacrymans (Wulfen)<br /> 3780/82, 3838/39, (3932/33, 3908/10). Schumach., Enum. pl. (Kjbenhavn) 2: 371<br /> Bộ Agaricales (1803). Số mẫu IMG 4431/4435, (4570/72,<br /> Họ Amanitaceae 4815/16, 6780/81) (SEM 11).<br /> Amanita xanthogala Bas. (1969) Như vậy có 4 loài thuộc bộ Agaricales,<br /> còn các bộ Polyporales, Rusulales, Boletales<br /> Số mẫu IMG 2542/45, 2555, (2631/35, mỗi bộ chỉ có 1 loài mới được ghi nhận cho<br /> 3373/74, 3504/06, 6744/48, 6771 6825/26). khu hệ nấm lớn Việt Nam.<br /> Chlorophyllum brunneum (Farl. & Burt)<br /> Đặc điểm hình thái của các loài nấm mới<br /> Vellinga (2002). Syn. Lepiota brunnea Farl.<br /> được ghi nhận<br /> & Burt, Icones Farlowianae 8: pl. 6 (1929);<br /> Macrolepiota brunnea (Farl. & Burt) Cymatoderma caperatum (Berk. & Mont.)<br /> Wasser, Libri Botanici 9: 82 (1993) Số mẫu D.A. Reid Kew Bull. 10 (4): 635 (1956)<br /> IMG 9096/01 (9349/53) Quả thể non dạng phễu, sau trưởng thành<br /> Chlorophyllum hortense (Murrill) phát triển to dần thành dạng phễu nông, có khi<br /> Vellinga (2002) Syn. Lepiota hortensis lệch áp sát một phần vào giá thể thành dạng<br /> Murrill, North American Flora 10 (1): 59 quạt, màu vàng nhạt; kích thước ngang 12–18<br /> (1917); Leucoagaricus hortensis (Murrill) rộng 7–10 cm, dày 1,5–2,5 mm; chất bì dai,<br /> Pegler, Kew Bulletin Additional Series 9: 414 giòn, mép răng cưa nhẹ, phân thùy nhiều. Mặt<br /> (1983). Số mẫu IMG 6706/07, (6712/15, mũ có nếp nhăn đến gờ lồi có nhiều nếp. Bào<br /> 0310/11). thể nấm ở mặt dưới mũ, có dạng mấu lồi nhỏ,<br /> Họ Physalacriaceae nhiều mụn. Cuống có hình trụ tròn, giữa nhỏ,<br /> hai đầu to như chiếc chày giã, có sắc thái xanh<br /> Hymenopellis megalospora (Clements) lá, kích thước dài 7–12 đường kính 1–2 cm.<br /> R.H. Petersen (2010). Hệ sợi 2 sợi gồm sợi nguyên thủy và sợi bện.<br /> Syn. Clitocybe megalospora Clem., Chưa tìm thấy bào tử và bụi bào tử.<br /> Botanical Survey of Nebraska 4: 18 (1896); Sinh thái: Hoại sinh trên cây lá kim, gặp ở<br /> Xerula megalospora (Clem.) Redhead, Ginns cuối mùa thu hay đầu mùa xuân. Loài này<br /> & Shoemaker, Mycotaxon 30: 374 (1987). Số được tìm thấy đầu tiên ở Mexico, Bắc Mỹ. Ở<br /> mẫu IMG 5682/83, 5695, (5690/94). Việt Nam, loài này được tìm thấy ở độ cao<br /> Họ Psathyrellaceae 1500m, nhiệt độ 15–20°C, tại núi Ngọc Linh,<br /> Psathyrella longipes (Peck) A.H. Sm. tỉnh Quảng Nam (hình 1).<br /> (1941)<br /> Syn: Hypholoma longipes Peck, Bull.<br /> Torrey bot. Club 22: 204 (1895). Số mẫu IMG<br /> 6063, 6121.<br /> Bộ Russurales<br /> Họ Russuraceae<br /> Russula cystidiosa Murrill. (1940)<br /> Syn. Russula integra var.<br /> paludosa (Britzelm.) Singer, Z. Pilzk.,<br /> N.F. 2(1): 7 (1923). Số mẫu IMG 4942/43<br /> 6589/90, (6622).<br /> Bộ Boletales Hình 1. Quả<br /> Hình 1. Quả thể,<br /> thể, sợi,<br /> sợi, bào<br /> bào tử<br /> tửvô<br /> vôtính<br /> tínhloài<br /> loài Hình 2. Quả t<br /> Họ Serpulaceae Cymatoderma caperatum (1div=1µm)<br /> Cymatoderma caperatum (1 div = 1 µm) xant<br /> <br /> <br /> 29<br />  Tran Thi Phu, Trinh Tam Kiet<br /> <br /> <br /> Amanita xanthogala Bas. Persoonia 5 (3): mũ sẫm màu hơn, khi khô trở nên đen. Thịt<br /> 490 (1969) nấm dày màu trắng, phiến nấm đính tự do,<br /> Mũ nấm dạng bán cầu dẹt, kích thước 12– rộng, ban đầu màu trắng, khi về già có màu<br /> 15 cm đường kính, phía trên mặt mũ có màu nâu tím, nâu đỏ. Cuống lúc đầu trắng sau đó<br /> vàng, có nhiều vảy dạng tháp màu vàng đất, nâu sẫm, dài 5–17(22) cm, đường kính 0,5–<br /> trải đều khắp cả mặt mũ và nứt nẻ. Mép mũ 0,7(1,0–1,2) cm, ở gốc to dạng củ. Vòng nấm<br /> màu vàng phủ vảy từ mũ chảy dài đến phiến. màu vàng nâu, dạng màng gồm hai lớp. Bụi<br /> bào tử trắng, bào tử có hình elip, kích thước<br /> Phiến nấm màu vàng cấu trúc gồm các phiến<br /> 6–7 × 8–10 µm, đảm có kích thước –9 × 32–<br /> thưa trong đó phiến dài, phiến ngắn xen kẽ.<br /> 40 µm. Sinh thái: mọc trong rừng ẩm vào<br /> Cuống có màu vàng đất như màu của mũ nấm<br /> mùa hè, mùa thu, mọc đơn độc hay từng<br /> có vảy dạng gờ dày đặc cả cuống, dạng phình<br /> cụm. Phân bố tìm thấy ở Bắc Mỹ (California<br /> bụng, gần phiến và gốc đường kính 1,2– năm 2015), ở Việt Nam gặp tại núi Ngọc<br /> 1,6 cm, giữa có đường kính 1,8–2,3 cm, Linh, tỉnh Quảng Nam (hình 3).<br /> cuống dài 10–12 cm. Vòng cuống mỏng dạng<br /> màng, cách phiến 1–1,5 cm. Gốc cuống có<br /> nhiều rễ dài 15–20 cm. Bụi bào tử màu vàng,<br /> bào tử có hình bầu dục có giọt dầu. Bào tử có<br /> kích thước 4–6 × 7–9 µm. Loài này đặc biệt ở<br /> chỗ trên mặt mũ có gai trải đều từ chính giữa ra<br /> đến mép mũ, cuống có vảy dạng gờ dày đặc, có<br /> vòng nấm mỏng dạng màng và có cả rễ nấm.<br /> Sinh thái: Loài này sống cộng sinh trên<br /> đất ẩm ướt vào cuối thu. Năm 2015 ở Đông<br /> Nam Trung Quốc gặp loài tương tự. Ở Việt<br /> Nam loài này mới gặp ở Núi Ngọc Linh, tỉnh<br /> Quảng Nam, ở độ cao 1.200 m trở lên, ẩm độ<br /> từ 85–90% C.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hình 3. Quả thể và bào tử của loài<br /> Chlorophyllum brunneum<br /> <br /> Chlorophyllum hortense (Murrill) Vellinga<br /> (2002)<br /> và bào tử của loài Amanita Mũ nấm non hình cầu sau phát triển dần<br /> Hình 2. Quả thể và bào tử của loài Amanita thành hình dù tròn, trưởng thành dạng bán cầu<br /> ogala (1div=1µm)<br /> xanthogala (1 div =1 µm) dẹt đến thẳng, kích thước 10–15 cm, phía trên<br /> mũ có vảy dạng màng màu hồng tím, hồng<br /> Chlorophyllum brunneum (Farl. & Burt) nâu phủ khắp, trên chóp mũ sẫm màu hơn.<br /> Vellinga (2002) Thịt nấm dày màu trắng, phiến nấm đính tự<br /> Mũ nấm non hình cầu sau phát triển dần do, rộng, ban đầu màu trắng, khi về già có<br /> thành hình dù tròn, trưởng thành dạng bán màu nâu hồng, nâu xanh. Cuống có màu trắng<br /> cầu dẹt đến thẳng, kích thước 5–15(20) cm, có sắc thái hồng tím, có chiều dài 7–15(20)<br /> phía trên mũ có vảy dạng màng khi tươi màu cm, đường kính 0,4–0,7(1–1,5) cm, ở gốc to<br /> nâu tím phủ theo dạng vòng tròn, trên chóp hơn, dạng trụ, khi chạm tay vào chúng có màu<br /> <br /> <br /> 30<br />  Một vài loài nấm mới ghi nhận cho khu hệ nấm<br /> <br /> <br /> nâu hồng, nâu tím. Vòng nấm màu trắng dạng Quả thể lúc non dạng chuông, khi trưởng<br /> màng gồm hai lớp. Bụi bào tử màu nâu hồng, thành dạng dù, có khi trải phẳng, kích thước<br /> bào tử có hình elip. Bào tử có kích thước 4– 4–7 cm. Mặt trên màu nâu đất đến màu nâu<br /> 5,5 × 6,5–8 µm, đảm có kích thước 7–9 × 30– sữa, hơi nhăn nheo, phiến dày 0,5–1,5 cm,<br /> 40 µm, có 4 tiểu bính. Sinh thái: Loài này, có dính, màu trắng. Cuống dạng củ kích thước<br /> trong rừng ẩm sau cơn mưa, mọc đơn độc. 0,5–1,5 × 5–16 cm, đặc, có vảy nhỏ, mịn, dày<br /> Phân bố được tìm thấy ở Australia và Bắc Mỹ, đặc, gốc có rễ giả kéo dài 1–4 cm trong lòng<br /> năm 2006 tìm thấy ở Trung Quốc, ở Việt Nam đất. Bụi bào tử màu trắng, bào tử hình thoi,<br /> mới gặp tại núi Ngọc Linh, tỉnh Quảng Nam, hơi nhọn 2 đầu, màu vàng, chính giữa có giọt<br /> loài nấm này có thể là loài độc (hình 4). dầu và sắc thái tím, kích thước khá lớn 15–22<br /> × 10–14 µm. Sinh thái: Là loài sống hoại sinh<br /> trên đất ẩm, trên rễ cây mục, vào mùa thu. Vị<br /> trí địa lý Mexico, ở Việt Nam, loài này được<br /> tìm thấy ở độ cao 1.800 m trên núi Ngọc Linh,<br /> tỉnh Quảng Nam, là loài ăn được (hình 5).<br /> Psathyrella longipes (Peck) A.H. Sm.<br /> Mũ nấm dạng nón, sau tù dần đến dạng<br /> trải phẳng, mặt trên màu vàng nhạt có sắc thái<br /> hồng, kích thước 2–8 cm, có vảy nhỏ mịn.<br /> Thịt nấm màu trắng, phiến tự do, xếp sít nhau,<br /> đầu tiên màu trắng có sắc hồng tím, sau đó<br /> màu nâu sôcôla. Cuống nấm mảnh, rỗng, có<br /> màu trắng, dài 5–7 cm, đường kính rộng 0,3–<br /> 0,8 cm. Bụi bào tử màu nâu, bào tử màu nâu<br /> sẫm, kích thước 8–13 × 6–7 µm. Sinh thái:<br /> Hình 4. Quả thể, Đảm và bào tử của loài<br /> Mọc đơn độc hay từng nhóm trên đất khô<br /> Chlorophyllum hortense (1 div = 2,5 µm)<br /> ngoài bìa rừng vào cuối hè đầu mùa thu, loài<br /> này chưa rõ giá trị cụ thể. Ở Việt Nam loài<br /> Hymenopellis megalospora (Clements) R.H. này tìm thấy tại vùng núi Ngọc Linh, tỉnh<br /> Petersen (2010) Quảng Nam (hình 6).<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hình 5. Quả thể, sợi và bào tử của loài Hình 6. Quả thể và bào tử của loài<br /> Hymenopellis megalospora (1 div = 2,5 µm) Psathyrella longipes<br /> <br /> <br /> 31<br />  Tran Thi Phu, Trinh Tam Kiet<br /> <br /> <br /> Russula cystidiosa Murrill (1940) Loài nấm này cũng là loài gây hại gỗ nguy<br /> Mũ nấm khi non hình bán cầu gần như hiểm ở các vùng châu Âu. Loài này cũng gặp<br /> hình chuông, khi già có dạng bán cầu dẹp, trải ở các vùng núi cao dãy Hymalaya, bắc<br /> phẳng, ở giữa lõm xuống, gần mép vểnh lên, California. Ở Việt Nam, loài này gặp ở Ngọc<br /> đường kính mũ 4–11 cm, có màu nâu đỏ sáng. Linh, tỉnh Quảng Nam dưới gốc tre già tại tán<br /> Mặt mũ láng, không lông, gặp mưa hay thời rừng rậm ẩm và tối (hình 8).<br /> tiết ẩm sẽ bị nhầy, lớp ngoài rất dễ lột ra, tự<br /> bong ra. Thịt nấm có màu trắng, hơi phớt<br /> hồng, xốp, giòn, dễ gãy, phiến nấm màu trắng,<br /> hơi đính rộng. Cuống có màu trắng, sắc hồng,<br /> dài 2–7 cm, dày 0,5–1,5 cm, hình trụ hơi tròn<br /> ở bụng. Bụi bào tử màu kem. Bào tử hình cầu,<br /> có nhiều gai, màu vàng, có giọt dầu, kích<br /> thước 6–10 × 7–12 µm. Sinh thái: Hoại sinh ở<br /> cỏ nơi đất ẩm, xuất hiện vào cuối thu. Loài<br /> này gặp ở Bắc Mỹ, là loài nấm ăn được. Ở<br /> Việt Nam, gặp ở Ngọc Linh, tỉnh Quảng Nam<br /> những ngày đầu mùa mưa (hình 7).<br /> Hình 8. Quả thể, ống và bào tử của loài<br /> Serpula lacrymans<br /> <br /> KẾT LUẬN<br /> Ghi nhận mới 8 loài nấm lớn cho khu hệ<br /> nấm Việt Nam từ Ngọc Linh, bao gồm<br /> Cymatoderma caperatum, Amanita<br /> xanthogala, Chlorophllum brunneum,<br /> Chlorophyllum hortense, Hymenopellis<br /> megalospora, Psathyrella longipes, Russula<br /> Hình 7. Quả thể và bào tử của loài cystidiosa, Serpula lacrymans của lớp<br /> Russula cystidiosa (1 div = 2,5 µm) Agaricomycetes chứng tỏ sự đa dạng sinh học<br /> cao của khu hệ nấm của Việt Nam.<br /> Serpula lacrymans (Wulfen) J. Schröt. Trong 8 loài nấm mới ghi nhận, có 2 loài<br /> Quả thể trải phẳng, dạng sò hay thay đổi nấm ăn được và 3 loài có thể là nấm độc.<br /> hình dạng tùy theo vị trí hoại sinh. Kích thước TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> khá lớn 5–10 × 12–25 cm có khi lớn hơn,<br /> mỏng 0,3–0,7 cm, (tùy theo thời gian phá hủy Rodham E. T., Cristina R. C., Karen W. H.,<br /> của nấm), có màu vàng đậm, Quả thể tươi và Jozsef G., Linas V. K., Benjamin E. W.,<br /> khô đều mềm màu vàng tươi, đến màu nâu David A., 2015. Nomenclatural changes in<br /> sẫm. Mặt trên hơi nhăn, mặt dưới lỗ hình đa Amanita. II, Amanitaceae, 2: 1–6.<br /> giác không đều. Bụi bào tử dày đặc, phát tán Else C. V., 2003. Chlorophyllum and<br /> bám vào giá thể có màu vàng. Bào tử có hình Macrolepiota (Agaricaceae) in Auscaceae,<br /> elip tròn đầu, có giọt dầu tương đối lớn, kích Bontany pp 361–370.<br /> thước bào tử 2–3 × 4–5 µm. Sinh thái: Loài Else C. V., 2008. Chlorophyllum, pp. 1–6.<br /> này sống ở nơi ẩm tối dưới gốc tre già tại tán<br /> rừng Ngọc Linh, tỉnh Quảng Nam, là loài nấm Trịnh Tam Kiệt, 2011. Nấm lớn ở Việt Nam, tập<br /> gây mục nâu, phá hoại gỗ rất nhanh, ở những 1. Nxb. KHTN&CN.<br /> nơi ẩm thấp, tối, nhiệt độ 5–20°C và ẩm độ Trịnh Tam Kiệt, 2013. Nấm lớn ở Việt Nam, tập<br /> 80% thuận lợi cho loài nấm này phát triển. 3. Nxb. KHTN&CN.<br /> <br /> <br /> 32<br />  Một vài loài nấm mới ghi nhận cho khu hệ nấm<br /> <br /> <br /> Trịnh Tam Kiệt, 2014. Danh lục Nấm lớn Singer R., 1986. The Agaricales in modern<br /> của Việt Nam. Nxb. Đại học Quốc gia taxonomy. Koeltz Scientific books D6240<br /> Hà Nội. Koenigstein Federal Republic, Germany.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 33<br />