!
746
NÂNG CAO NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA CÁC DOANH NGHIỆP
NHÀ NƯỚC TRONG BỐI CẢNH TOÀN CẦU HÓA
ThS.Nguyễn Nhất Linh
Viện Ngân hàng - Tài chính, Trường Đại học Kinh tế Quốc dân
Tóm tắt
Nâng cao năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp Nhà nước(DNNN) là nhiệm
vụ quan trọng hàng đầu của đề án “Tái cơ cấu DNNN, trọng tâm là các tập đoàn kinh
tế (TĐKT), tổng công ty Nhà nước (TCTNN) giai đoạn 2011-2015”. Tuy nhiên, so với
tiềm lực đang nắm giữ, thì những kết quả của khối doanh nghiệp Nhà nước vẫn còn
hạn chế, đặc biệt trước yêu cầu đặt ra của nền kinh tế. Trong bối cảnh toàn cầu hóa,
các doanh nghiệp Nhà nước cần quyết liệt hơn nữa trong việc thực hiện tái cơ cấu,
khắc phục một số nhược điểm về chiến lược, tài chính, nhân lực, khoa học công nghệ
nhằm mục tiêu nâng cao năng lực cạnh tranh trên trường quốc tế.
Từ khóa: năng lực cạnh tranh, doanh nghiệp nhà nước, toàn cầu hóa
Abstracts
Improving the competitiveness of state enterprises is an important task of leading
the project "Restructuring of SOEs, the focus is the economic group , state-owned
corporations in phase 2011 - 2015 ". However, compared to the potential of the
enterprise, the results of the state business sector remains limited, especially before the
requirements laid down by the economy. In the context of globalization, the state
enterprises need more drastic in the implementation of the restructuring and overcome
some weaknesses in strategy, finance, human resources, science and technology and
trademark aims to improve competitiveness in the international arena.
Key words: competitiveness, state enterprises, globalization
1. Đặt vấn đề
Với những biện pháp mạnh mẽ, Việt Nam bước đầu đã đạt được những thành tựu
trong quá trình cải cách nền kinh tế, đồng thời tận dụng được nhiều lợi thế từ hội nhập.
Từ đó giúp gia tăng niềm tin của các nhà đầu tư quốc tế, thu hút FDI, tăng cường
chuyển giao kỹ năng và công nghệ, khuyến khích trao đổi thương mại ở phạm vi toàn
cầu. Các nhân tố này đã giúp Việt Nam tránh khỏi “bẫy thu nhập trung bình”.
!
!
747
Các tổ chức quốc tế cũng cho rằng, các FTA mà Việt Nam đã đàm phán và ký
kết như FTA Việt Nam - EU, TPP cũng như việc Việt Nam tham gia Cộng đồng Kinh
tế ASEAN (AEC) sẽ thúc đẩy sự tăng trưởng lâu dài cho nền kinh tế Việt Nam. Một
trong những minh chứng rõ rệt nhất là quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các nền
kinh tế lớn nhất thế giới hiện nay. Năm 2014, tổng kinh ngạch thương mại giữa Việt
Nam và Hoa Kỳ đạt 36,3 tỷ USD, tăng 20% so với cùng kỳ trước đó. “Con số này có
thể tăng lên 72 tỷ USD vào năm 2020, nếu xu thế này tiếp tục duy trì và có thể cao hơn
với TPP”. Theo dự báo của Ngân hàng Thế giới, tốc độ tăng trưởng GDP bình quân
của Việt Nam giai đoạn 2008-2018 ước khoảng 5,6%, nhưng với TPP, GDP của Việt
Nam năm 2015 có thể đạt cao hơn 10,5%. Bên cạnh đó, Chính phủ cũng đã quyết liệt
khắc phục những hạn chế, yếu kém do các nhân tố chủ quan để đảm bảo lạm phát không
quá 5%, lãi suất, tỷ giá ổn định theo tín hiệu thị trường, dự trữ ngoại hối tối thiểu 12 tuần
nhập khẩu, bội chi ngân sách năm 2015 ở mức 5% GDP và sẽ thấp dần trong 5 năm tới,
nợ công trong giới hạn an toàn, xuất khẩu tăng trưởng bình quân năm khoảng 10-15%.
Cơ hội mở ra luôn đi kèm với những thách thức lớn về sự cạnh tranh. Các doanh
nghiệp của Việt Nam nói chung và doanh nghiệp Nhà nước nói riêng chuẩn bị phải hội
nhập sâu rộng và chia sẻ thị trường một cách bình đẳng với tất cả các doanh nghiệp
trênthế giới - những doanh nghiệp có mạng lưới chi nhánh khổng lồ, kinh nghiệm hoạt
động hàng trăm năm với đội ngũ nhân viên lành nghề và nguồn vốn dồi dào. Trong khi
đó, quá trình đổi mới nền kinh tế của chúng ta mới diễn ra chưa đầy 30 năm. Vì vậy,
nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp Nhà nước là một trong những vấn đề
trọng tâm, khó khăn nhất khi chúng ta tiến hành chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch
hoá tập trung sang kinh tế thị trường và toàn cầu hóa. Đã có rất nhiều công trình
nghiên cứu và giải pháp được đưa nhằm hoàn thiện những điểm yếu và phát huy các
mặt tích cực trong quá trình hoạt động của các doanh nghiệp Nhà nước. Rõ rệt nhất là
đề án tái cơ cấu doanh nghiệp Nhà nước, trọng tâm là tập đoàn, tổng công ty nhà nước
giai đoạn 2012-2015. Theo đó, các nhiệm vụ cơ bản được xác định bao gồm: (i) Định
vị lại vai trò và thu hẹp phạm vi kinh doanh của DNNN; (ii) Đẩy mạnh cổ phần hóa, đa
dạng hóa sở hữu các DNNN mà Nhà nước không cần nắm giữ 100% sở hữu. Đối với
từng tập đoàn kinh tế, tổng công ty Nhà nước, thực hiện cơ cấu lại danh mục đầu tư và
ngành nghề kinh doanh, tập trung vào các ngành nghề kinh doanh chính. Đẩy nhanh
thực hiện theo nguyên tắc thị trường việc thoái vốn Nhà nước đã đầu tư vào các ngành
không phải kinh doanh chính; (iii) Đổi mới, phát triển và tiến tới áp dụng đầy đủ
khung quản trị hiện đại theo thông lệ của kinh tế thị trường đối với các tập đoàn kinh
tế, tổng công ty Nhà nước; (iv) Thực hiện nghiêm pháp luật, kỷ cương hành chính Nhà
nước và kỷ luật thị trường, đổi mới hệ thống đòn bẩy khuyến khích bảo đảm DNNN
!
748
hoạt động theo cơ chế thị trường và cạnh tranh bình đẳng như các DN thuộc các thành
phần kinh tế khác.
Tuy nhiên, cho đến nay, vẫn còn nhiều thách thức đặt ra trong quá trình nâng cao
năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp Nhà nước. Bài viết sẽ tập trung làm rõ thực
trạng và gợi ý một số giải pháp cho vấn đề này.
2. Toàn cầu hóa và sự cần thiết của việc nâng cao năng lực cạnh tranhcủa
doanh nghiệp nhà nước trong thời đại toàn cầu hóa
Ngày nay, toàn cầu hoá mà trước hết là toàn cầu hoá kinh tế đang trở thành một
xu thế khách quan của sự phát triển kinh tế thế giới. Đó là quá trình phát triển kinh tế
của các nước trên thế giới vượt qua khỏi biên giới quốc gia, hướng tới phạm vi toàn
cầu trên cơ sở lực lượng sản xuất cũng như trình độ khoa học kỹ thuật phát triển mạnh
mẽ và sự phân công hợp tác quốc tế ngày càng sâu rộng, tính chất xã hội hoá của sản
xuất ngày càng tăng. Toàn cầu hoá kinh tế chính là giai đoạn mới của xu thế quốc tế
hoá đời sống kinh tế thế giới dưới tác động của cuộc cách mạng khoa học - kỹ thuật
hiện đại. Tính toàn cầu này đã thể hiện từ khâu sản xuất (được phân công chuyên môn
hoá ở nhiều nước) đến khâu phân phối (tiêu thụ trên phạm vi toàn cầu). Có thể nói
chính công nghệ toàn cầu đang tạo ra những đột biến trong sự gia tăng quan hệ giữa
các quốc gia, là cơ sở, nền móng quan trọng thúc đẩy quá trình toàn cầu hoá kinh tế.
Trong điều kiện này, để tồn tại và đứng vững trên thị trường các doanh nghiệp
Nhà nước cần phải cạnh tranh gay gắt với không chỉ với các doanh nghiệp trong nước
mà còn phải cạnh tranh với các công ty tập đoàn xuyên quốc gia. Quá trình cạnh tranh
sẽ đào thải các doanh nghiệp không đủ năng lực cạnh tranh để đứng vững trên thị
trường. Mặt khác, cạnh tranh buộc các doanh nghiệp phải không ngừng cố gắng trong
hoạt động tổ chức sản xuất kinh doanh của mình để tồn tại và phát triển. Trong cuộc
cạnh tranh này doanh nghiệp nào nhạy bén hơn thì doanh nghiệp đó sẽ thành công.
Tóm lại, việc nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp Nhà nước trong điều
kiện hội nhập là cần thiết cho sự tồn tại và phát triển của doanh nghiệp Nhà nước.
Mặc dù hiện nay thuật ngữ “năng lực cạnh tranh” được sử dụng rất rộng rãi
nhưng vẫn chưa có một khái niệm rõ ràng cũng như cách thức đo lường năng lực cạnh
tranh ở cả cấp độ quốc gia, cấp ngành, cấp doanh nghiệp và cấp sản phẩm. Ở cấp độ
doanh nghiệp, mặc dù có những quan niệm khác nhau nhưng các tác giả đều gắn năng
lực cạnh tranh với ưu thế của sản phẩm mà doanh nghiệp đưa ra thị trường hoặc gắn
với thị phần mà doanh nghiệp chiếm giữ thông qua khả năng tổ chức, đổi mới công
nghệ, giảm chi phí nhằm duy trì hay gia tăng lợi nhuận, bảo đảm sự tồn tại phát triển
bền vững của doanh nghiệp. Năng lực cạnh tranh trước hết phải được tạo ra từ thực lực
!
!
749
của doanh nghiệp. Đó là các yếu tố nội tại được tính bằng các tiêu chí về tài chính,
công nghệ, quản trị... Tuy nhiên, sẽ là vô nghĩa nếu không so sánh, đối chiếu các yếu
tố này với doanh nghiệp cạnh tranh để phát hiện ra lợi thế của mình.
Vậy nên chúng ta có thể hiểu: Năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp là thực lực
và lợi thế của nó so với các đối thủ khác trong việc thoả mãn tốt nhất các đòihỏi của
khách hàng để thu lợi ích ngày càng cao cho doanh nghiệp mình trong môi trường
cạnh tranh trong nước và quốc tế.
Thực tế cho thấy, không một doanh nghiệp nào có khả năng thỏa mãn đầy đủ tất
cả những yêu cầu của khách hàng. Thường thì doanh nghiệp có lợi thế về mặt này và
có hạn chế về mặt khác. Vấn đề cơ bản là, doanh nghiệp phải nhận biết được điều này
và cố gắng phát huy tốt những điểm mạnh mà mình đang có để đáp ứng tốt nhất những
đòi hỏi của khách hàng. Những điểm mạnh và điểm yếu bên trong một doanh nghiệp
được biểu hiện thông qua các lĩnh vực hoạt động chủ yếu của doanh nghiệp như
marketing, tài chính, sản xuất, nhân sự, công nghệ, quản trị, hệ thống thông tin… Tuy
nhiên, để đánh giá năng lực cạnh tranh của một doanh nghiệp, cần phải xác định được
các yếu tố phản ánh năng lực cạnh tranh từ những lĩnh vực hoạt động khác nhau và cần
thực hiện việc đánh giá bằng cả định tính và định lượng. Các doanh nghiệp hoạt động
sản xuất kinh doanh ở những ngành, lĩnh vực khác nhau có các yếu tố đánh giá năng
lực cạnh tranh khác nhau. Mặc dù vậy, vẫn có thể tổng hợp được các yếu tố đánh giá
năng lực cạnh tranh của một doanh nghiệp bao gồm: chiến lược kinh doanh; năng lưc
tài chính; nguồn nhân lực; trình độ công nghệ của doanh nghiệp; uy tín, hình ảnh của
doanh nghiệp; các nhân tố quốc tế; các nhân tố trong nước như: kinh tế; chính trị -
pháp luật; khoa học - công nghệ ; văn hoá - xã hội trong nước.
3. Các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp
nhà nước hiện nay
3.1. Các nhân tố bên trong doanh nghiệp nhà nước
- Chiến lược kinh doanh: Chiến lược kinh doanh được hiểu là một kế hoạch tổng
hợp toàn diện và thống nhất của toàn doanh nghiệp. Nó định hướng phát triển của
doanh nghiệp trong tương lai, chỉ ra các mục tiêu đi tới của doanh nghiệp, lựa chọn các
phương án hành động triển khai việc phân bổ nguồn lực sao cho thực hiện có kết quả
mục tiêu xác định. Chiến lược kinh doanh giúp doanh nghiệp thấy rõ hướng đi trong
lương lai, nhận biết được cơ hội hay nguy cơ sẽ xảy ra trong kinh doanh đồng thời
giúp nhà quản trị đưa ra những quyết định để đối phó với từng trường hợp nhằm nâng
cao hiệu quả. Bởi vậy, vạch ra một chiến lược thích hợp và thực hiện chiến lược một
cách hiệu quả là điều cơ bản giúp doanh nghiệp giành thắng lợi trong cuộc cạnh tranh.
!
750
- Năng lực tài chính: Nếu chiến lược tồi là nguyên nhân thứ nhất, thì thiếu vốn là
nguyên nhân thứ hai dẫn các doanh nghiệp vào con đường phá sản. Đặc biệt trong nền
kinh tế hội nhập, yếu tố vốn càng trở nên quan trọng, nó là cơ sở để doanh nghiệp mở rộng
quy mô hoạt động, tận dụng lợi ích kinh tế từ quy mô, tạo ra lợi thế cạnh tranh với các
doanh nghiệp khác. Tuy nhiên, năng lực tài chính không chỉ thể hiện ở quy mô vốn, mà
còn thể hiện ở cơ cấu vốn, ở việc khai thác và sử dụng nguồn vốn sẵn có của doanh nghiệp
cũng như ở khả năng huy động những nguồn tài chính thích hợp phục vụ cho sản xuất
kinh doanh những sản phẩm dịch vụ có sức cạnh tranh trên thị trường. Năng lực tài chính
sẽ là điều kiện cần thiết để nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp.
- Nguồn nhân lực: Đây là yếu tố quyết định hiệu quả sản xuất kinh doanh,qua đó
ảnh hưởng đến sức cạnh tranh của doanh nghiệp. Nâng cao năng lực cạnh tranh là một
vấn đề mang tính dài hạn. Do đó, cán bộ quản lý, đội ngũ lãnh đạo phải có trình độ,
kinh nghiệm, khả năng đánh giá, khả năng xử lý tốt các mối quan hệ với bên ngoài và
đặc biệt phải có sự quyết tâm và cam kết dài hạn đối với việc nâng cao năng lực cạnh
tranh của doanh nghiệp. Người lao động là những người trực tiếp tạo ra sản phẩm và
cung cấp dịch vụ nên trình độ chuyên môn và ý thức của người lao động là tiền đề để
doanh nghiệp đứng vững trong môi trường cạnh tranh.
- Trình độ công nghệ của doanh nghiệp: Đây là yếu tố vật chất quan trọng bậc
nhất thể hiện năng lực sản xuất của của một doanh nghiệp và tác động trực tiếp đến sản
phẩm. Một doanh nghiệp có trang thiết bị phục vụ sản xuất kinh doanh hiện đại thì sẽ
sản xuất ra sản phẩm có chất lượng cao, chi phí thấp, qua đó giúp doanh nghiệp nâng
cao năng lực cạnh tranh. Tuy nhiên cần lưu lý là trình độ công nghệ hiện đại phải đi
đôi với trình độ đội ngũ lao động có khả năng sử dụng hiệu quả công nghệ ấy.
- Uy tín, hình ảnh của doanh nghiệp: Đối với bất cứ doanh nghiệp nào việc có
được chỗ đứng trên thị trường đã khó nhưng việc có được hình ảnh tốt đẹp trên thị
trường và quảng bá hình ảnh đó lại càng khó hơn càng khó hơn. Việc duy trì và quảng
bá hình ảnh của doanh nghiệp là một quá trình lâu dài tốn nhiều công sức. Khi doanh
nghiệp đã có uy tín trên thị trường thì tự nó đã tạo cho doanh nghiệp khả năng cạnh
tranh nhất định so với các đối thủ.
3.2. Các nhân tố bên ngoài doanh nghiệp
- Các nhân tố kinh tế trong nước: Các yếu tố như tốc độ tăng trưởng kinh tế, lãi
suất, tỷ giá hối đoái hay lạm phát có ảnh hưởng nhất định tới năng lực cạnh tranh của
doanh nghiệp.
- Các nhân tố chính trị - pháp luật trong nước: Một nền chính trị ổn định sẽ là
điều kiện để các doanh nghiệp yên tâm phát triển sản xuất, nâng cao năng lực cạnh