Nghiên cứu khu hệ cá rạn vùng biển ven đảo Lý Sơn, tỉnh Quảng Ngãi

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, tập 71, số 2, năm 2012<br /> <br /> NGHIÊN CỨU KHU HỆ CÁ RẠN VÙNG BIỂN VEN ĐẢO LÝ SƠN,<br /> TỈNH QUẢNG NGÃI<br /> Võ Điều, Trần Xuân Giàu, Trần Thị Thúy Hằng<br /> Trường Đại học Nông Lâm, Đại học Huế<br /> <br /> Tóm tắt. Khu vực biển ven bờ đảo Lý Sơn, tỉnh Quảng Ngãi (khu vực dự kiến thiết<br /> lập khu bảo tồn biển) có thành phần cá rạn phong phú. Qua khảo sát, nhóm nghiên<br /> cứu đã xác định được 162 loài cá rạn thuộc 92 giống, 48 họ, 12 bộ, trong đó họ cá<br /> Bàng chài (Labridae) chiếm ưu thế với 21 loài. Cùng với phong phú về thành phần<br /> loài, chỉ số đa dạng loài khu vực biển ven bờ đảo Lý Sơn khá cao, H' =<br /> 1,46  0,5247. Với chỉ số đa dạng loài như trên, khu vực biển ven đảo Lý Sơn có<br /> chỉ số đa dạng loài cá cao hơn vùng biển Hạ Long, Cù Lao Chàm, Cù Lao Cau,...<br /> Từ khóa: cá rạn, đa dạng sinh học đảo Lý Sơn.<br /> <br /> 1. Đặt vấn đề<br /> Biển Việt Nam là một trong những vùng có đa dạng sinh học cao, với khoảng<br /> 11000 loài sinh vật sinh sống. Trong đó, cá rạn là một trong những nhóm có giá trị kinh<br /> tế, khoa học đã và đang được nhiều nhà khoa học, quản lý quan tâm.<br /> Nhằm bảo vệ nguồn lợi hải sản nói chung và rạn san hô nói riêng, ngày<br /> 26/5/2010, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt danh mục các khu bảo tồn biển sẽ<br /> thiết lập giai đoạn 2010 - 2015, trong đó có khu vực biển ven đảo Lý Sơn thuộc tỉnh<br /> Quảng Ngãi.<br /> Khu vực biển ven đảo Lý Sơn là một trong những khu vực có tính đa dạng<br /> sinh học cao và đang có dấu hiệu suy giảm, đặc biệt là cá rạn. Tuy nhiên, cho đến<br /> nay các nghiên cứu về đa dạng sinh học nói chung và cá rạn nói riêng ở khu vực này<br /> còn rất hạn chế.<br /> Do vậy, nghiên cứu đa dạng thành phần loài cá rạn, góp phần xây dựng cơ sở<br /> khoa học cho công tác thiết lập khu bảo tồn biển khu vực ven đảo Lý Sơn là vấn đề cần<br /> được thực hiện.<br /> 2. Đối tượng, địa điểm, thời gian, nội dung và phương pháp nghiên cứu<br /> 2.1. Đối tượng<br /> Các loài cá sống ở rạn san hô, rạn đá khu vực biển ven bờ đảo Lý Sơn, Quảng Ngãi.<br /> 85<br /> <br /> 2.2. Địa điểm và thời gian nghiên cứu<br /> - Địa điểm: Khu vực biển ven bờ đảo Lý Sơn, tỉnh Quảng Ngãi (khu vực dự kiến<br /> thiết lập khu bảo tồn biển thuộc huyện đảo Lý Sơn, tỉnh Quảng Ngãi).<br /> - Thời gian: Từ tháng 01/2011 - 7/2011.<br /> 2.3. Nội dung nghiên cứu<br /> - Xác định thành phần loài cá sinh sống ở rạn san hô, đá tại khu vực dự kiến thiết<br /> lập khu bảo tồn biển, thuộc huyện đảo Lý Sơn, tỉnh Quảng Ngãi.<br /> - Đánh giá chỉ số đa dạng về loài ở khu vực điều tra, khảo sát.<br /> 2.4. Phương pháp nghiên cứu<br /> Mật độ cá rạn san hô được ghi nhận trên 30 mặt cắt trong phạm vi tầm nhìn 5 m<br /> theo phương pháp nghiên cứu Nguồn lợi biển nhiệt đới (English et al. 1997). Thời gian<br /> nghiên cứu trên mỗi mặt cắt trung bình từ 30 – 35 phút.<br /> Thành phần loài cá rạn được ghi nhận trực tiếp bằng phương pháp quan sát<br /> trên các mặt cắt như phương pháp xác định mật độ. Ngoài ra, nhóm nghiên cứu đã<br /> tiến hành tham gia thu mẫu trực tiếp cùng với ngư dân. Mẫu cá thu được định hình<br /> trong formol 10%, cố định trong formol 4% và đem lưu giữ tại phòng thí nghiệm Bộ<br /> môn Quản lý môi trường và Nguồn lợi thủy sản, Khoa Thủy sản, Trường Đại học<br /> Nông Lâm, Đại học Huế.<br /> Định loại các loài cá theo phương pháp so sánh hình thái của Vương Dĩ Khang<br /> (1962), Nguyễn Nhật Thi (2004), Nguyễn Hữu Phụng (1996, 1997, 2001), Randall J.E.<br /> et al. (1990), Myers, R.F (1991),...<br /> Hệ thống phân loại được xếp theo T.S. Rass và G.U. Lindberg (1971) và tài liệu<br /> chuẩn hóa của FAO (1998).<br /> Đánh giá mức độ đa dạng thành phần loài cá thông qua chỉ số đa dạng loài được<br /> tính theo công thức H' Shannon Weaver (Krebs, 2001):<br /> <br /> Trong đó:<br /> ni: số lần bắt gặp loài i tại khu vực khảo sát.<br /> N: là tổng số bắt gặp của tất cả các loài tại khu vực khảo sát.<br /> <br /> 86<br /> <br /> 3. Kết quả nghiên cứu và thảo luận<br /> 3.1. Thành phần khu hệ cá rạn khu vực biển ven đảo Lý Sơn<br /> Qua khảo sát tại vùng biển ven bờ đảo Lý Sơn (khu vực dự kiến thiết lập khu bảo<br /> tồn biển Lý Sơn), nhóm nghiên cứu đã xác định được 162 loài cá rạn thuộc 92 giống, 48 họ,<br /> 12 bộ. Trong đó, họ cá Bàng chài (Labridae) có số lượng loài lớn nhất, với 21 loài chiếm<br /> 19,96% tổng số loài được phát hiện. Kết quả này đã bổ sung thêm 74 loài và 6 họ cho kết<br /> quả nghiên cứu thành phần loài cá vùng biển Lý Sơn của Đào Duy Thu năm 2007.<br /> Bảng 1. Các họ cá chủ yếu trong cấu trúc khu hệ cá rạn san hô khu bảo tồn biển Lý Sơn,<br /> Quảng Ngãi<br /> <br /> STT<br /> <br /> Họ<br /> <br /> Số loài<br /> <br /> Số giống<br /> <br /> Tỷ lệ % trên tổng<br /> số loài<br /> <br /> 1<br /> <br /> Chaetodontidae<br /> <br /> 10<br /> <br /> 3<br /> <br /> 6,17<br /> <br /> 2<br /> <br /> Pomacentridae<br /> <br /> 9<br /> <br /> 4<br /> <br /> 5,56<br /> <br /> 3<br /> <br /> Pomacanthidae<br /> <br /> 2<br /> <br /> 2<br /> <br /> 1,23<br /> <br /> 4<br /> <br /> Lutjanidae<br /> <br /> 6<br /> <br /> 1<br /> <br /> 3,70<br /> <br /> 5<br /> <br /> Acanthuridae<br /> <br /> 9<br /> <br /> 3<br /> <br /> 5,56<br /> <br /> 6<br /> <br /> Labridae<br /> <br /> 21<br /> <br /> 13<br /> <br /> 12,96<br /> <br /> 7<br /> <br /> Zanclidae<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0,62<br /> <br /> 8<br /> <br /> Scaridae<br /> <br /> 4<br /> <br /> 4<br /> <br /> 2,47<br /> <br /> 9<br /> <br /> Mullidae<br /> <br /> 6<br /> <br /> 2<br /> <br /> 3,70<br /> <br /> 10<br /> <br /> Kyphosidae<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0,62<br /> <br /> 11<br /> <br /> Gerreidae<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0,62<br /> <br /> 12<br /> <br /> Teraponidae<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0,62<br /> <br /> 13<br /> <br /> Siganidae<br /> <br /> 5<br /> <br /> 1<br /> <br /> 3,09<br /> <br /> 14<br /> <br /> Caesionidae<br /> <br /> 4<br /> <br /> 2<br /> <br /> 2,47<br /> <br /> 15<br /> <br /> Lethrinidae<br /> <br /> 5<br /> <br /> 1<br /> <br /> 3,09<br /> <br /> 16<br /> <br /> Serranidae<br /> <br /> 6<br /> <br /> 2<br /> <br /> 3,70<br /> <br /> 17<br /> <br /> Nemipteridae<br /> <br /> 3<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1,85<br /> <br /> 18<br /> <br /> Pempheridae<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0,62<br /> <br /> 19<br /> <br /> Apogonidae<br /> <br /> 6<br /> <br /> 4<br /> <br /> 3,70<br /> <br /> 20<br /> <br /> Blenniidae<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0,62<br /> <br /> 21<br /> <br /> Carangidae<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0,62<br /> <br /> 87<br /> <br /> 22<br /> <br /> Pricanthidae<br /> <br /> 2<br /> <br /> 2<br /> <br /> 1,23<br /> <br /> 23<br /> <br /> Họ cá Nhồng<br /> Sphyraenidae<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0,62<br /> <br /> 24<br /> <br /> Haemulidae<br /> <br /> 2<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1,23<br /> <br /> 25<br /> <br /> Callionymidae<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0,62<br /> <br /> 26<br /> <br /> Echeneidae<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0,62<br /> <br /> 27<br /> <br /> Cirrhitidae<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0,62<br /> <br /> 28<br /> <br /> Pseudochromidae<br /> <br /> 2<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1,23<br /> <br /> 29<br /> <br /> Uranoscopidae<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0,62<br /> <br /> 30<br /> <br /> Bramidae<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0,62<br /> <br /> 31<br /> <br /> Holocentridae<br /> <br /> 4<br /> <br /> 2<br /> <br /> 2,47<br /> <br /> 32<br /> <br /> Platycephalidae<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0,62<br /> <br /> 33<br /> <br /> Dactylopteridae<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0,62<br /> <br /> 34<br /> <br /> Diodontidae<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0,62<br /> <br /> 35<br /> <br /> Tetraodontidae<br /> <br /> 2<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1,23<br /> <br /> 36<br /> <br /> Ostraciidae<br /> <br /> 2<br /> <br /> 2<br /> <br /> 1,23<br /> <br /> 37<br /> <br /> Balistidae<br /> <br /> 6<br /> <br /> 4<br /> <br /> 3,70<br /> <br /> 38<br /> <br /> Monocanthidae<br /> <br /> 8<br /> <br /> 6<br /> <br /> 4,94<br /> <br /> 39<br /> <br /> Synodontidae<br /> <br /> 3<br /> <br /> 2<br /> <br /> 1,85<br /> <br /> 40<br /> <br /> Scorpaenidae<br /> <br /> 4<br /> <br /> 3<br /> <br /> 2,47<br /> <br /> 41<br /> <br /> Aulostomidae<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0,62<br /> <br /> 42<br /> <br /> Fustularidae<br /> <br /> 2<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1,23<br /> <br /> 43<br /> <br /> Clupeidae<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0,62<br /> <br /> 44<br /> <br /> Engraulidae<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0,62<br /> <br /> 45<br /> <br /> Muraenidae<br /> <br /> 7<br /> <br /> 2<br /> <br /> 4,32<br /> <br /> 46<br /> <br /> Atherinidae<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0,62<br /> <br /> 47<br /> <br /> Syngnathidae<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0,62<br /> <br /> 48<br /> <br /> Mugilidae<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0,62<br /> <br /> Tổng<br /> <br /> 162<br /> <br /> 92<br /> <br /> 100<br /> <br /> Qua kết quả bảng trên cho thấy, thành phần loài cá rạn khu vực biển ven đảo Lý<br /> Sơn khá phong phú và cao hơn một số vùng biển khác, cụ thể được trình bày ở bảng 2.<br /> 88<br /> <br /> Bảng 2. So sánh sự đa dạng về số lượng loài cá rạn san hô ở một số rạn san hô biển Việt Nam<br /> <br /> TT<br /> <br /> Rạn san hô<br /> <br /> Số họ<br /> <br /> Số giống<br /> <br /> Số loài<br /> <br /> 1<br /> <br /> Hạ Long (Quảng Ninh)<br /> <br /> 41<br /> <br /> 71<br /> <br /> 1111<br /> <br /> 2<br /> <br /> Cồn Cỏ (Quảng Trị)<br /> <br /> 25<br /> <br /> -<br /> <br /> 87 5<br /> <br /> 3<br /> <br /> Hải Vân - Sơn Trà (T.T. Huế)<br /> <br /> 58<br /> <br /> 111<br /> <br /> 197 6<br /> <br /> 4<br /> <br /> Bán đảo Sơn Trà (Đà Nẵng)<br /> <br /> 65<br /> <br /> 111<br /> <br /> 164 4<br /> <br /> 5<br /> <br /> Cù Lao Chàm (Quảng Nam)<br /> <br /> 31<br /> <br /> 77<br /> <br /> 187 2<br /> <br /> 6<br /> <br /> Cù Lao Cau<br /> <br /> 35<br /> <br /> 87<br /> <br /> 211 2<br /> <br /> 7<br /> <br /> Nha Trang (Khánh Hoà)<br /> <br /> 41<br /> <br /> 200<br /> <br /> 256 2<br /> <br /> 8<br /> <br /> Phú Quốc (Kiên Giang)<br /> <br /> 31<br /> <br /> 71<br /> <br /> 152 3<br /> <br /> 9<br /> <br /> An Thới (Phú Quốc)<br /> <br /> 25<br /> <br /> 60<br /> <br /> 135 2<br /> <br /> 10<br /> <br /> Côn Đảo (Bà Rịa Vũng Tàu)<br /> <br /> 27<br /> <br /> 68<br /> <br /> 160 2<br /> <br /> 11<br /> <br /> QĐTS (Bình Thuận)<br /> <br /> 49<br /> <br /> 131<br /> <br /> 332 1<br /> <br /> 12<br /> <br /> Lý Sơn (Quảng Ngãi)<br /> <br /> 48<br /> <br /> 92<br /> <br /> 162<br /> <br /> (Ghi chú: 1 Nguyễn Văn Quân, 2003; 2 Nguyễn Hữu Phụng và Nguyễn Văn Long, 1991;<br /> 3<br /> Nguyễn Xuân Niệm, 2007; 4 Đinh Thị Phương Anh, Phan Thị Hoa, 2009;5 Đào Duy Thu, 2007;<br /> 6<br /> Võ Điều, Nguyễn Đức Thành và Trần Thị Thuý Hằng, 2010).<br /> <br /> Với 162 loài cá rạn đã được xác định, thành phần loài cá ở khu vực ven biển Lý<br /> Sơn phong phú hơn khu vực biển ven đảo Cồn Cỏ (87 loài), Hạ Long (111 loài), An<br /> Thới (135 loài), nhưng thấp hơn Cù Lao Chàm (187 loài), Hải Vân - Sơn Trà (197 loài),<br /> Cù Lao Cau - (211 loài), vịnh Nha Trang (256 loài) và quần đảo Trường Sa (332 loài).<br /> 3.2. Đánh giá mức đa dạng loài<br /> Qua khảo sát và phân tích cho thấy, chỉ số đa dạng loài (H') của quần xã cá rạn<br /> khu vực biển ven đảo Lý Sơn rất cao, H' = 1,46  0,525.<br /> Bảng 3. So sánh chỉ số H' của quần xã cá rạn san hô ở một số rạn san hô biển Việt Nam<br /> <br /> Rạn san hô<br /> <br /> Chỉ số H'<br /> <br /> Hạ Long<br /> <br /> 0,74 1<br /> <br /> Cù Lao Chàm<br /> <br /> 1,231<br /> <br /> Cù Lao Cau<br /> <br /> 1,28 1<br /> <br /> 89<br /> <br />