726
THỰC TRẠNG VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA ĐỐI
VỚI NGUỒN NHÂN LỰC NGƢỜI DÂN TỘC THIỂU SỐ Ở
KHU VỰC MIỀN NÚI VIỆT NAM TRƢỚC THÁCH THỨC
CỦA CUỘC CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP 4.0
Trần Cao Nguyên(1), Lê Văn Giáp(2)
TÓM TẮT:
Nguồn nhân lực người dân tộc thiểu số (DTTS) ở khu vực miền núi Việt Nam
hiện nay chính là toàn bộ lao Ďộng người DTTS - chủ thể chính trị ở khu vực miền
núi, nguồn nhân lực này Ďang có khả năng tham gia vào các quá trình phát triển
kinh tế - xã hội ở khu vực miền núi. Cách mạng công nghiệp lần thứ tư (CMCN
4.0) Ďưa Ďến những hy vọng mới cho nhân loại về sự phát triển của một nền văn
minh mới, nó Ďang có sự tác Ďộng sâu sắc Ďến mọi mặt, mọi lĩnh vực của Ďời
sống xã hội ở tất cả các quốc gia trên thế giới. Đồng thời nó làm cho thị trường
lao Ďộng bị phân hoá với yêu cầu Ďặt ra Ďối với chất lượng lực lượng lao Ďộng
ngày càng cao, nếu như họ không Ďược trang bị những kĩ năng mới - kĩ năng
sáng tạo. Vì vậy, Ďào tạo nguồn nhân lực Ďáp ứng yêu cầu của cuộc CMCN 4.0
Ďã trở thành vấn Ďề cấp bách mà nhiều quốc gia trên thế giới quan tâm, trong Ďó
có nguồn nhân lực người DTTS. Phát triển nguồn nhân lực người DTTS ở khu
vực miền núi hiện nay Ďang là vấn Ďề cấp bách, cần phải có chiến lược và giải
pháp khả thi, phù hợp với thực tiễn chung của xu thế và yêu cầu phát triển của
quốc gia.
Từ khoá: Nguồn nhân lực dân tộc thiểu số; phát triển nhân lực dân tộc thiểu
số; cách mạng công nghiệp 4.0.
ABSTRACT:
The human resources of ethnic minorities in the mountainous areas of
Vietnam today are all ethnic minority workers - political subjects in the
mountainous areas. This human resource is capable of participating in socio-
economic development processes in mountainous areas. The Fourth Industrial
Revolution (Industry 4.0) brings new hopes to humanity about the development
of a new civilization, which is having a profound impact on all aspects and areas
1. Trường Đại học Vinh.
2. Nghiên cứu sinh Trường Đại học Vinh.
727
of social life. associations in all countries around the world. At the same time, it
makes the labor market fragmented with increasing demands on the quality of the
workforce, if they are not equipped with new skills - creative skills. Therefore,
training human resources to meet the requirements of the 4.0 Industrial
Revolution has become an urgent issue that many countries around the world are
concerned about, including ethnic minority human resources. Developing human
resources for ethnic minorities in mountainous areas is currently an urgent issue
that requires feasible strategies and solutions, consistent with the general reality
of national development trends.
Keywords: Ethnic minority human resources; developing ethnic minority
human resources; industrial revolution 4.0.
1. Vai trò của nguồn nhân lực ngƣời dân tộc thiểu số đối với sự phát
triển ở khu vực miền núi Việt Nam trong xu thế toàn cầu hoá
Nguồn lực con người Ďóng vai trò quyết Ďịnh trong sự phát triển của nền kinh
tế hiện Ďại [15]. Việc Ďầu tư vào con người luôn là một Ďiều tất yếu trong quá
trình phát triển kinh tế - xã hội của tất cả các quốc gia. Trên thực tế, giữa nguồn
lực con người, vốn, tài nguyên thiên nhiên, cơ sở vật chất - kĩ thuật, khoa học -
công nghệ,... luôn có quan hệ mật thiết với nhau, trong Ďó nguồn nhân lực Ďược
xem là năng lực nội sinh chi phối các nguồn lực khác. Phát triển nguồn nhân lực
chính là ―quá trình tạo lập và sử dụng năng lực toàn diện của con người vì sự
hoàn thiện bản thân mỗi con người và sự phát triển của tổ chức nơi con người
hoạt Ďộng‖. Thực tiễn Ďã chứng minh, có những quốc gia không giàu về tài
nguyên, Ďiều kiện tự nhiên không thuận lợi như Nhật Bản, Singapore, Israel,...
nhưng vẫn phát triển, xuất phát từ chỗ các quốc gia Ďó biết coi trọng phát triển và
phát huy nguồn nhân lực của Ďất nước [10]. Một quốc gia không thể phát triển
nếu chỉ có nguồn nhân lực nghèo nàn, hay nói cách khác, sự tăng trưởng kinh tế
của một quốc gia chỉ có thể thực hiện Ďược khi việc phát triển nguồn nhân lực
Ďược quan tâm và chú trọng.
Hiện nay, toàn cầu hoá diễn ra ngày càng sâu rộng, các liên kết kinh tế xuất
hiện và ngày càng có nhiều ảnh hưởng, thúc Ďẩy sự phân công lao Ďộng sâu sắc
và hình thành các chuỗi giá trị toàn cầu; cạnh tranh kinh tế diễn ra quyết liệt và
mỗi quốc gia phải dành cho mình ưu thế trong cuộc cạnh tranh Ďó. Trong Ďó,
nguồn lực con người, trở thành lợi thế cạnh tranh mạnh mẽ, là nhân tố làm
chuyển dịch lợi thế so sánh giữa các quốc gia. Ở nhiều quốc gia hiện nay Ďã và
Ďang xây dựng chiến lược phát triển nguồn nhân lực của quốc gia thông qua hệ
thống các chủ trương, chính sách, kế hoạch hoạt Ďộng dựa trên thực trạng nguồn
nhân lực hiện có hướng Ďến việc Ďào tạo và nâng cao chất lượng nguồn nhân lực,
nhằm phục vụ mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội của quốc gia Ďáp ứng yêu cầu
thực tiễn của Ďất nước và xu thế của thời Ďại [13]. Ở cấp Ďộ vĩ mô, phát triển
nguồn nhân lực quốc gia là nâng cao chất lượng của cơ cấu nguồn nhân lực về
mọi mặt, bao gồm trình Ďộ học vấn, chuyên môn; phẩm chất chính trị, Ďạo Ďức
lối sống; kĩ năng nghề nghiệp; sức khoẻ;... của người lao Ďộng. Vì vậy, phát triển
728
nguồn nhân lực trong gia Ďoạn hiện nay Ďã và Ďang trở thành nhiệm vụ hết sức
cấp bách không phải chỉ ở cấp quốc gia mà còn là vấn Ďề của từng vùng, miền,
dựa theo Ďặc Ďiểm về Ďịa lí, dân cư và yêu cầu Ďịnh hướng phát triển kinh tế - xã
hội [3].
Nguồn nhân lực DTTS ở khu vực miền núi hiện nay chính là toàn bộ lao Ďộng
người DTTS - chủ thể chính trị ở khu vực miền núi, nguồn nhân lực này Ďang có
khả năng tham gia vào các quá trình phát triển kinh tế - xã hội ở khu vực miền
núi. CMCN 4.0 Ďưa Ďến những hy vọng mới cho nhân loại về sự phát triển của
một nền văn minh mới, nó Ďang có sự tác Ďộng sâu sắc Ďến mọi mặt, mọi lĩnh
vực của Ďời sống xã hội ở tất cả các quốc gia trên toàn thế giới [1]. Đặc biệt, nó
tạo nên những thách thức lớn Ďối với việc Ďào tạo và sử dụng nguồn nhân lực nói
chung, nguồn nhân lực người DTTS nói riêng. Với sự gia tăng của quá trình tự
Ďộng hoá và ứng dụng số hoá trong sản xuất, làm cho những lợi thế về tài nguyên
thiên nhiên, lao Ďộng phổ thông ngày càng mất dần khả năng cạnh tranh, dẫn Ďến
tình trạng dư thừa lao Ďộng phổ thông, gia tăng thất nghiệp. Đồng bào DTTS và
miền núi nằm trong nhóm có thu nhập thấp, chưa Ďược tiếp cận hoàn toàn công
nghệ hiện Ďại, thêm vào Ďó, Ďây cũng là khu vực có Ďiều kiện tự nhiên khó khăn
nhất, Ďịa hình phức tạp, bị chia cắt, dân cư sống thưa thớt, không tập trung, sinh
kế còn nhiều khó khăn. Điều này ảnh hưởng Ďến sự phát triển về số lượng, chất
lượng nguồn nhân lực, làm gia tăng sự chênh lệch khoảng cách giàu nghèo giữa
miền núi và các khu vực khác. Vì vậy, việc phát triển nguồn nhân lực người
DTTS ở khu vực miền núi hiện nay chính là cải thiện chất lượng của cơ cấu
nguồn nhân lực người DTTS về mọi mặt, bao gồm trình Ďộ học vấn, chuyên
môn; phẩm chất chính trị, Ďạo Ďức lối sống; kĩ năng nghề nghiệp; sức khoẻ,... góp
phần làm gia tăng chất lượng nguồn nhân lực, Ďóng góp hiệu quả nhất vào sự
phát triển kinh tế - xã hội ở khu vực miền núi. Chất lượng nguồn nhân lực người
DTTS ở khu vực miền núi nếu Ďược nâng cao sẽ thu hút và khuyến khích Ďược
nhiều trí thức và nhân tài người DTTS gắn bó lâu dài với khu vực miền núi, Ďây
chính là chìa khoá quan trọng giải quyết bài toán về chất lượng nguồn nhân lực
cho khu vực miền núi - nơi Ďang rất thiếu về nguồn nhân lực Ďể thúc Ďẩy phát
triển ở khu vực này, là khâu Ďột phá Ďể phát triển toàn diện kinh tế - xã hội ở khu
vực miền núi. Vì vậy, xây dựng chiến lược phát triển nguồn nhân lực người
DTTS ở khu vực miền núi hiện nay là cơ sở Ďể Ďịnh hướng và tạo ra nguồn nhân
lực Ďáp ứng Ďược nhu cầu thị trường lao Ďộng trong thời kỳ mới là một việc thực
sự cấp thiết và quan trọng.
2. Thực trạng và những vấn đề đặt ra đối với nguồn nhân lực ngƣời dân
tộc thiểu số ở khu vực miền núi Việt Nam hiện nay
2.1. Th c trạng nguồn nhân l c người dân tộc thiểu số ở hu v c miền núi
Việt Nam
Khu vực miền núi Việt Nam hiện nay chiếm 3/4 diện tích cả nước, có Ďịa
hình chia cắt, khí hậu khắc nghiệt, là Ďịa bàn có vị trí chiến lược quan trọng về
chính trị, kinh tế - xã hội, an ninh - quốc phòng, Ďối ngoại và bảo vệ môi trường
729
sinh thái. Khu vực miền núi Việt Nam phân bố tại 51/63 tỉnh, thành phố, tập
trung chủ yếu ở vùng Tây Bắc, Tây Nguyên, Tây Nam Bộ và duyên hải miền
Trung. Hầu hết, các DTTS sinh sống ở miền núi, chỉ có các dân tộc Khmer,
Chăm, Hoa sinh sống ở Ďồng bằng và thành thị [8].
Trong công cuộc xây dựng và phát triển Ďất nước nay, với những chiến lược
và kế hoạch kinh tế - xã hội, Chính phủ Ďã chỉ Ďạo thực hiện rất nhiều chương
trình Ďể phát triển toàn diện ở các Ďịa bàn miền núi - nơi có nhiều DTTS sinh
sống. Các chương trình an sinh xã hội và Ďầu tư công cho khu vực miền núi Ďược
triển khai, như: Chương trình về xoá Ďói, giảm nghèo Ďược triển khai cho khu
vực miền núi trên toàn quốc. Ðặc biệt, Chính phủ Ďã xây dựng và triển khai hai
chương trình 133 và 135 với hàng loạt các kế hoạch về Ďịnh canh, Ďịnh cư và
kinh tế mới, phát triển cơ sở hạ tầng kinh tế - xã hội, khuyến nông - lâm - ngư,...
Ďể trợ giúp Ďồng bào các dân tộc ít người ở các vùng Ďặc biệt khó khăn. Để nâng
cao chất lượng nguồn nhân lực cho Ďồng bào DTTS, ngày 14/3/2016, Thủ tướng
Chính phủ Ďã ban hành Quyết Ďịnh số 402/QĐ-TTg, phê duyệt Đề án Phát triển
Ďội ngũ, cán bộ, công chức, viên chức người DTTS trong tình hình mới…
Với nhiều chủ trương và chính sách khác nhau Ďể thúc Ďẩy khu vực miền núi,
vùng DTTS ngày càng phát triển, tính Ďến năm 2020, khu vực Ďồng bào DTTS
Ďã có sự chuyển biến tương Ďối rõ nét. Hệ thống giáo dục Ďược củng cố, mở
rộng, chất lượng giáo dục của các trường phổ thông dân tộc nội trú, bán trú Ďược
nâng lên; tính Ďến năm 2020, cả nước có 294 trường phổ thông dân tộc nội trú
với 80.832 học sinh. Tỉ lệ người từ 15 tuổi trở lên biết Ďọc, biết viết chữ phổ
thông Ďạt 81,6%; tỉ lệ người Ďi học cấp tiểu học Ďạt 100 %; tỉ lệ người Ďi học cấp
trung học phổ thông Ďạt 56,5 ...; 4 trường dự bị Ďại học với trên 3.000 học
sinh/năm. Đến năm 2020, có 99,5 số xã có trường tiểu học; 93,2% số xã có
trường trung học cơ sở; 12,9% số xã có trường trung học phổ thông và 96,6% số
xã có trường mẫu giáo/mầm non; 100% số xã Ďạt chuẩn phổ cập giáo dục tiểu
học, nhiều nơi Ďạt chuẩn phổ cập giáo dục trung học cơ sở. Tất cả các tỉnh vùng
dân tộc và miền núi Ďều có trường trung học chuyên nghiệp, cao Ďẳng, trường
dạy nghề và Ďào tạo nghiệp vụ trong các lĩnh vực nông nghiệp, quản lí kinh tế, tài
chính, giáo dục, y tế. Tính Ďến năm 2020, Ďồng bào các DTTS Ďã có trên 13.000
người có trình Ďộ trên Ďại học, Ďại học, cao Ďẳng; gần 80.000 người có trình Ďộ
trung học chuyên nghiệp và trên 100.000 công nhân kĩ thuật,...
Bên cạnh những kết quả Ďạt Ďược, nhìn chung giáo dục và Ďào tạo ở vùng
DTTS và miền núi hiện nay còn nhiều hạn chế. Tỉ lệ Ďi học Ďúng Ďộ tuổi còn thấp
ở các DTTS. Có khoảng 70% học sinh trong Ďộ tuổi Ďi học, Ďi học Ďúng cấp. Tỉ
lệ học sinh Ďi học Ďúng cấp trung học phổ thông trung bình chỉ Ďạt 32,3%; tỉ lệ
người DTTS biết Ďọc, biết viết tiếng phổ thông Ďạt 79,2%.
Chỉ số phát triển con người (HDI) vùng Ďồng bào DTTS còn rất thấp. Bên
cạnh Ďó, cơ sở vật chất y tế và chất lượng Ďội ngũ cán bộ y bác sĩ ở vùng DTTS
còn thiếu và yếu, chưa Ďồng bộ. Tỉ lệ bác sĩ trên 1 vạn dân còn thấp, thiếu cán bộ
y tế có chuyên môn sâu, cán bộ người Ďịa phương. Theo kết quả số liệu từ
730
Uỷ ban Dân tộc, năm 2020, số người DTTS Ďược cấp thẻ bảo hiểm y tế Ďạt tỉ lệ
cao nhưng số lượng người khám, chữa bệnh, mức Ďộ thụ hưởng các dịch vụ bảo
hiểm y tế, mức chi trả bình quân trên thẻ bảo hiểm y tế Ďạt thấp. Tuổi thọ trung
bình của người DTTS thấp, tỉ lệ trẻ em DTTS dưới 1 tuổi tử vong cao, tình trạng
thấp còi, suy dinh dưỡng ở trẻ em còn phổ biến, tỉ lệ tảo hôn, hôn nhân cận huyết
thống ở một số dân tộc rất ít người còn cao,… Tất cả những yếu tố này ảnh
hưởng trực tiếp Ďến thể chất của người DTTS, Ďây cũng chính là những yếu tố
ảnh hưởng Ďến chất lượng của nguồn nhân lực người DTTS [9].
Lực lượng lao Ďộng người DTTS Ďã qua Ďào tạo có tỉ lệ rất thấp với 6,2%,
bằng 1/3 so với tỉ lệ trung bình của lực lượng lao Ďộng cả nước. Nam giới người
DTTS có việc làm chiếm tỉ lệ 56 , trong khi Ďó, tỉ lệ việc làm của nữ giới chỉ
chiếm 44 . Điều này cho thấy sự chênh lệch về giới tính trong cơ cấu việc làm
người DTTS cũng rất lớn. Nguồn lao Ďộng của vùng DTTS và miền núi chủ yếu
tham gia vào nghề nông và các nghề Ďơn giản, các lĩnh vực Ďòi hỏi trình Ďộ
chuyên môn kĩ thuật cao và trung bình rất ít. Tại vùng trung du và miền núi phía
Bắc, có Ďến 79% dân số người DTTS từ 15 tuổi trở lên, chủ yếu là lao Ďộng nông
nghiệp và các ngành nghề Ďơn giản; vùng Bắc Trung Bộ và duyên hải miền
Trung, tỉ lệ lao Ďộng người DTTS trong nông nghiệp chiếm trên 65%; tại khu
vực Tây Nguyên, lao Ďộng người DTTS làm nông nghiệp chiếm gần 77%.
Tính Ďến năm 2020, nguồn nhân lực người DTTS trong Ďộ tuổi lao Ďộng Ďã
qua Ďào tạo mới Ďạt 10,5% (so với cả nước là 25 ), trong khi lao Ďộng chưa qua
Ďào tạo chiếm tỉ lệ rất lớn 89,5%; nguồn nhân lực vùng DTTS và miền núi có
trình Ďộ Ďại học, trên Ďại học Ďạt 2,8 , riêng người DTTS chiếm khoảng 1,1%
(thấp hơn 4 lần so với toàn quốc).
2.2. Những vấn đề đặt ra đối với nguồn nhân l c người dân tộc thiểu số ở
khu v c miền núi trước yêu cầu của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0
Có thể nói rằng, các chương trình Ďược triển khai thực hiện cho khu vực miền
núi, vùng DTTS trong thời gian qua Ďã góp phần nâng cao chất lượng nguồn
nhân lực người DTTS cho khu vực miền núi. Mặc dù Ďã có những cải thiện Ďáng
kể nhưng nguồn nhân lực người DTTS khu vực miền núi hiện nay Ďược Ďánh giá
còn thiếu về số lượng, yếu về chất lượng ở cả ba mặt: thể lực, trí lực, tâm lực. Vì
vậy, nguồn nhân lực người DTTS ở khu vực miền núi hiện nay chưa Ďáp ứng
Ďược yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội của Ďất nước, còn nhiều vấn Ďề Ďặt ra Ďối
với sự phát triển nguồn nhân lực người DTTS trước yêu cầu của cuộc cách mạng
công nghiệp 4.0 hiện nay.
Một là, về mặt thể lực, Ďa số lực lượng lao Ďộng người DTTS hiện nay có
chiều cao, cân nặng nhỏ bé hơn mức trung bình của cả nước, kém xa mức trung
bình về thể chất của lực lượng lao Ďộng ở các nước trên thế giới. Nguyên nhân là
do những thiếu thốn trong chế Ďộ dinh dưỡng, hậu quả của những thủ tục lạc hậu
như tảo hôn, hôn nhân cận huyết,... và Ďặc Ďiểm trong lao Ďộng sản xuất: trẻ em
người DTTS phải phụ giúp công việc gia Ďình từ sớm, gùi, vác nặng,...