Nguyễn Trãi – Bậc vĩ nhân hoàn chỉnh

Phạm Thị Phương Thái<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 96(08): 195 - 198<br /> <br /> NGUYỄN TRÃI – BẬC VĨ NHÂN HOÀN CHỈNH<br /> *<br /> <br /> Phạm Thị Phương Thái<br /> <br /> Trường Đại học Khoa học – ĐH Thái Nguyên<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Bấy lâu nay trong cảm nhận của hậu thế, Nguyễn Trãi là bậc vĩ nhân. Nét thường nhân trong con<br /> người ông, dường như ít được chú ý. Thực tế thì, sự vĩ đại của vĩ nhân Nguyễn Trãi không chỉ toát<br /> lên từ phẩm chất, nhân cách, tài năng, trí tuệ của người anh hùng cứu quốc, của nhà văn hóa Đại<br /> Việt mà còn được tỏa sáng từ lẽ sống, cách sống, những rung động, xúc cảm, khao khát rất đỗi<br /> bình dị. Ức Trai tiên sinh là “ông tiên sống trong nhà ngọc”, nhưng đồng thời cũng là “người sống<br /> trần thế nhất trần gian”. Đó là sự “thực hiện trọn vẹn của Nguyễn Trãi” mà hậu thế có thể nhận ra<br /> qua Quốc âm thi tập.<br /> Từ khóa: Nguyễn Trãi, Quốc âm thi tập, bậc vĩ nhân, khát vọng, con người trần thế.<br /> <br /> Xưa nay Nguyễn Trãi mới chỉ được nhìn nhận<br /> là một vĩ nhân với tư cách “một danh nhân<br /> hiếm có của nước Hoàng Việt” (Nguyễn<br /> Năng Tĩnh), “viết thư thảo hịch, giỏi hơn hết<br /> một thời” (Lê Quý Đôn), “kinh bang hoa quốc<br /> cổ vô tiền” (Nguyễn Mộng Tuân). Bấy lâu,<br /> khía cạnh “thường nhân” trong con người Ức<br /> Trai tiên sinh dường như bị khuất lấp trong<br /> cảm quan của hậu thế. Đó là đời sống của một<br /> con người bình thường với nét sinh hoạt giản<br /> dị, là những rung cảm, là khát vọng tự nhiên,<br /> chính đáng... Góc khuất rất CON NGƯỜI<br /> trong cảm nhận của hậu thế về Nguyễn Trãi<br /> được hiện lên chân thật, tinh tế, thẳm sâu<br /> qua Quốc âm thi tập – tập nhật ký bằng thơ<br /> của Người.*<br /> Thơ Nôm của Nguyễn Trãi, phần lớn được<br /> sáng tác vào những năm cuối đời, khi “Tuổi<br /> đã năm mươi đầu đã bạc”. Đó là khi nhà thơ<br /> đã trải qua chặng đường nhân sinh hơn 50<br /> năm với bao thăng trầm, vinh quang và cay<br /> đắng, tự hào và tiếc nuối. Chuỗi bi kịch của<br /> bề tôi trung không được tin dùng; bi kịch của<br /> con người khát khao cống hiến mà buộc phải<br /> sống nhàn; bi kịch của con người cô đơn,<br /> thiếu vắng tri âm...cùng một lúc dồn dập đến<br /> với Nguyễn Trãi trong những năm tháng “khó<br /> ngặt” này. Cảnh ngộ bấy giờ khiến ông chỉ có<br /> thể trải lòng mình trên những trang thơ. Có lẽ,<br /> chưa bao giờ con người cá nhân của Nguyễn<br /> Trãi lại được hiện lên trọn vẹn, đầy đủ, sâu<br /> sắc với mọi góc cạnh như ở Quốc âm thi tập.<br /> *<br /> <br /> Tel:0913 354944, Email: phamphuongthai@gmail.com<br /> <br /> Từ anh hùng dân tộc bản lĩnh cứng cỏi, có<br /> phần ngang tàng đến con người nghệ sĩ đa<br /> sầu, đa cảm. Từ tiên ông cốt cách thanh cao<br /> đến đến “thôn nhân” giản dị. Từ những hoài<br /> bão lớn lao vì dân vì nước của bậc vĩ nhân<br /> đến những rung động, khao khát tự nhiên,<br /> chính đáng của thường nhân...<br /> “Xênh xang làm mỗ đứa thôn nhân”<br /> Nguyễn Trãi có hơn 10 năm làm quan dưới<br /> triều Lê sơ. Không phải đợi đến năm 1439<br /> “lui về đất nho thần” mà ngay những năm<br /> tháng còn “đương quyền tướng phủ”, ông đã<br /> chọn lối sống giản dị, thanh bần:<br /> Quê cũ nhà ta thiếu của nào,<br /> Rau trong nội, cá trong ao.<br /> (Bài 35)<br /> Chốn ở chái căn lều lá,<br /> Mùa qua chằm bức áo sen<br /> (Bài 143)<br /> Ngoài mong ước làm bạn với mây ngàn, hạc<br /> nội, thú vui của Ức Trai tiên sinh là được kết<br /> bạn với “mấy đứa ngư tiều”, với “chúng<br /> thằng chài”. Nhà thơ mãn nguyện với cuộc<br /> sống của một thôn nhân “Xênh xang làm mỗ<br /> đứa thôn nhân” (Bài 33), chẳng hề vướng bận<br /> tục trần “Ngủ thì nằm, đói lại ăn/ Việc vàn ai<br /> hỏi áo bô cằn” (Bài 110). Ông nhận ra niềm<br /> vui trong công việc cuốc cày: Cuốc cày là thú<br /> những thồn chân. Đôi khi, còn có sự hòa kết<br /> giữa thú vui của lão nông với nhã hứng của<br /> nghệ sĩ trong lời tâm sự của Nguyễn Trãi:<br /> 195<br /> <br /> Phạm Thị Phương Thái<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> Một cày một cuốc thú nhà quê,<br /> Áng cúc lan chen vãi đậu kê.<br /> (Bài 48)<br /> Cày chống tuyết ngâm đòi cảnh,<br /> Cuốc chơi xuân khắp mọi đồi.<br /> (Bài 13)<br /> Ức Trai tiên sinh nhắc đến những công việc<br /> đồng áng một cách thuần thục, say mê như<br /> một điền ông thực thụ:<br /> Ao cạn vớt bèo cấy muống, Đìa thanh phát cỏ<br /> ương sen.<br /> (Bài 69)<br /> Vun đất ải, luống mùng tơi<br /> (Bài 10)<br /> Nguyễn Trãi giản dị từ nếp sống đến lối diễn<br /> đạt. Trong thơ Nôm, chủ yếu ông học cách<br /> nói của người bình dân giản dị, dễ hiểu, dễ<br /> nhớ với lối nói vần vè nhịp nhàng, lối ví von,<br /> so sánh sinh động. Vì thế, bên cạnh những<br /> câu thơ trác tuyệt, điệu đà, xứng đáng xếp vào<br /> loại câu thơ Việt đẹp vào bậc nhất, Nguyễn<br /> Trãi có không ít câu thơ mang vẻ đẹp của sự<br /> dung dị, tự nhiên:<br /> Mưa thu rưới ba đường cúc,<br /> Luống xuân đưa một luống lan.<br /> (Bài 17)<br /> Thời nghèo sự biến nhiều bằng tóc<br /> (Bài 46)<br /> Tôi ngươi một tiết bền bằng đá<br /> (Bài 82)<br /> Hơn 10 năm dưới triều Lê sơ, quan Nhập nội<br /> hành khiển họ Nguyễn đã chọn cách sống<br /> giản dị, thanh liêm trong sạch như nước, nhà<br /> trống không như chỗ treo khánh, cảnh thanh<br /> tĩnh như chùa chiền, lòng không chút vướng<br /> bận về vật chất. Đó là lẽ sống thật bình dị,<br /> thanh cao mà thật vĩ đại:<br /> Quan thanh bằng nước nhà bằng khánh,<br /> Cảnh ở tựa chiền lòng tựa sàng .<br /> (Bài 117)<br /> “Viện có hoa tàn chăng quét đất/Nước còn<br /> nguyệt hiện xá thôi chèo”<br /> Có lẽ cái tên Nguyễn Trãi như định sẵn bản<br /> tính (Trãi 豸– tên một loài thú trong trí tưởng<br /> huyển thoại, chỉ có một sừng thẳng ở giữa<br /> 196<br /> <br /> 96(08): 195 - 198<br /> <br /> trán. Loài thú này có đặc tính biết phân biệt<br /> người tà, người chính. Đời cổ dùng loại thú<br /> này để húc đánh những người có tính gian tà,<br /> nham hiểm, không ngay thẳng) [4.13]. Đó là<br /> bản lĩnh cứng cỏi, khí phách hiên ngang “Cốt<br /> lãnh hồn thanh chăng khứng hóa” (Bài 54).<br /> Dẫu biết rằng, cái chết sẽ treo trên đầu, nếu<br /> một khi “càng còn đi” con đường của riêng<br /> mình, nhưng Nguyễn Trãi vẫn nguyện là con<br /> thuyền nhỏ, đơn độc, mải miết bơi chải giữa<br /> phong ba bão táp, không chịu dừng đỗ<br /> “Thuyền mọn còn chèo chăng khứng đỗ”<br /> (Bài 14). Trước uy vũ, uy quyền, ông khẳng<br /> khái, tỏ rõ thái độ cứng cỏi, cương quyết,<br /> thách thức:<br /> Chớ cậy sang mà ép nề,<br /> Lời chẳng phải vẫn khôn nghe.<br /> (Bài 44)<br /> Kiên cường, bất khuất, “bướng bỉnh” là thế<br /> nhưng trái tim của anh hùng ấy lại rung lên<br /> những tiếng tơ mỏng manh trước những điều<br /> rất đỗi bình dị. Người nâng niu nhặt từng<br /> cánh hoa tàn dưới ánh trăng mờ:<br /> Nhặt hoa tàn xem ngọc rụng,<br /> Soi nguyệt xủ kẻo đèn khêu.<br /> (Bài 105)<br /> Hành động của người anh hùng Nguyễn Trãi<br /> khiến ta chạnh nhớ đến tiểu thư đa sầu đa cảm<br /> Lâm Đại Ngọc từng chôn cánh hoa đào, khóc<br /> thương cho kiếp hoa tàn. Tiếc thương cánh<br /> hoa tàn, thi nhân họ Nguyễn không nỡ quét<br /> sân, sợ vỡ ánh trăng, chẳng dám khua mái<br /> chèo, khuấy động mặt nước.<br /> Viện có hoa tàn chăng quét đất,<br /> Nước còn nguyệt hiện xá thôi chèo.<br /> (Bài 32)<br /> Tâm hồn của thi nhân tinh tế, thanh tao đến<br /> mức sợ làm bi thương đến cảnh vật, tránh thả<br /> cá vào ao hồ để mặt trăng hiện lên trọn vẹn<br /> hơn, nguyên khôi hơn; ngại phát cây để được<br /> rước chim về chốn ngủ:<br /> Đìa tham nguyệt hiện chăng buông cá,<br /> Rừng tiếc chim về ngại phát cây.<br /> (Bài 28)<br /> Thế mới biết, trái tim của bậc đại trượng phu<br /> “uy vũ bất năng khuất” ấy đa sầu đa cảm đến<br /> <br /> Phạm Thị Phương Thái<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> nhường nào! Quả đúng là “Người rất cứng cỏi<br /> là Nguyễn Trãi, mà người rất mềm mại cũng<br /> là Nguyễn Trãi” [3,23].<br /> “Tiếc thiếu niên qua lật hẹn lành”.<br /> Nguyễn Trãi làm thơ Nôm chủ yếu vào tuổi<br /> xế chiều. Thế nhưng nhà thơ rất hay nhắc đến<br /> “xuân” (53 lần) với cảm xúc “tiếc xuân”, “tiếc<br /> cảnh xuân”, “tiếc thiếu niên”, “thương đến<br /> tuổi”, “tiếc khuâng khuâng”... Thương tiếc<br /> ngày xanh, cảm xúc tự nhiên ấy được nhà thơ<br /> lý giải hết sức đơn giản: Tiếc tuổi xuân bởi đã<br /> bỏ lỡ những cơ hội tốt lành để thực hiện khát<br /> vọng riêng tư:<br /> Tiếc thiếu niên qua lật hẹn lành,<br /> Hoa hoa hoa nguyệt nguyệt luống vô tình<br /> (Bài 202)<br /> Nỗi tiếc nuối ấy là lẽ thường tình mà đời<br /> người ai cũng trải nghiệm. Đó là xúc cảm của<br /> con người khi đã ở bên kia dốc cuộc đời nhìn<br /> lại chặng đường đã qua. Với Nguyễn Trãi,<br /> niềm tiếc nuối đó càng trở nên đau đáu, da<br /> diết. Bởi lẽ, những tháng ngày xanh, tươi đẹp<br /> của cuộc đời là lúc ông “nếm mật nằm gai”,<br /> “quên ăn vì giận, sách lược thao suy xét đã<br /> tinh, lẽ hưng phế đắn đo càng nghĩ...”. Bao<br /> nhiêu tâm lực, Nguyễn Trãi dốc hết phụng sự<br /> Lê Lợi kháng chiến bình Ngô. Nguyễn Trãi tự<br /> hào về một quãng thời gian đắc chí nhất của<br /> đời mình, nhưng cũng không khỏi ngậm ngùi<br /> tiếc nuối thời hoa niên, bởi biết rằng bao cơ<br /> hội duyên lành đã vuột khỏi tầm tay, để đến<br /> bây giờ chuyện hoa hoa nguyệt nguyệt cũng<br /> trở nên vô tình với mình. Không giấu giếm<br /> cảm xúc đó, đồng thời Nguyễn Trãi cũng<br /> chẳng ngại ngần giãy bày khát vọng tình yêu,<br /> cho dù tuổi đã xế chiều:<br /> Loàn đơn ướm hỏi khách lầu hồng,<br /> Đầm ấm thì thương kẻ lạnh lùng.<br /> Ngoài ấy dầu còn áo lẻ,<br /> Cả lòng mượn đắp lấy hơi cùng.<br /> (Bài 208)<br /> Bài thơ tựa hồ lời tỏ tình tế nhị, chân thành và<br /> sâu nặng. Nhiều người cho rằng đây là giai<br /> thoại về câu chuyện tình giữa nhà thơ và cô<br /> hàng chiếu Nguyễn Thị Lộ. Tạm gác lại<br /> <br /> 96(08): 195 - 198<br /> <br /> những điều tồn nghi về giai thoại, chúng ta<br /> vẫn có thể cảm nhận ở thi nhân một sự thành<br /> thực về khát vọng tình yêu. Nguyễn Trãi đã<br /> sống thành thực với những cảm xúc tiếc nuối<br /> xuân xanh, khao khát tình yêu của chính<br /> mình. Điều đáng trân trọng hơn, ông đã<br /> không ngại ngần, không chút giấu giếm thốt<br /> lên lời con tim, cho dù cuộc đời đã ngả chiều<br /> hôm. Đó là những bộc bạch của người “sống<br /> trần thế nhất trần gian” [3,30]. Tiếc nuối tuổi<br /> xuân, khao khát tình yêu... là cảm xúc,<br /> nguyện vọng tự nhiên, chính đáng trong mỗi<br /> con người biết sống và dám sống. “Phần con<br /> người thông thường, cái phần như mọi người<br /> thường, làm cho một vĩ nhân mới hoàn chỉnh<br /> là một vĩ nhân trọn vẹn” [3,44]. Hào quang<br /> tỏa sáng từ con người vĩ đại Nguyễn Trãi bởi<br /> những điều bình dị như thế.<br /> Nguyễn Trãi - “bậc vĩ nhân hoàn chỉnh” (chữ<br /> dùng của Xuân Diệu). Sự vĩ đại của Người<br /> không chỉ toát lên từ phẩm chất, nhân cách,<br /> tài năng, trí tuệ của người anh hùng cứu quốc,<br /> của nhà văn hóa Đại Việt mà còn được tỏa<br /> sáng từ lẽ sống, cách sống, những rung động,<br /> xúc cảm, khao khát rất đỗi bình dị. Đâu chỉ là<br /> “ông tiên sống trong nhà ngọc” (Nguyễn<br /> Mộng Tuân), Nguyễn Trãi là “người sống<br /> trần thế nhất trần gian” (Xuân Diệu). Đó là sự<br /> “thực hiện trọn vẹn của Nguyễn Trãi”<br /> (Amadou - Mahtar M’bow) mà hậu thế có thể<br /> nhận ra qua Quốc âm thi tập.<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> [1]. Amadou – Mahtar M’bow, “Sự thực hiện trọn<br /> vẹn của Nguyễn Trãi”, Nguyễn Trãi về tác gia và<br /> tác phẩm, Nxb Giáo dục, H, 1999.<br /> [2]. Xuân Diệu, “Quốc âm thi tập, tác phẩm mở<br /> đầu nền thơ cổ điển Việt Nam”, Các nhà thơ cổ<br /> điển Việt Nam, Nxb Văn học, H, 1998.<br /> [3]. Tế Hanh, “Hồn thơ đa dạng của Nguyễn<br /> Trãi”, Nguyễn Trãi về tác gia và tác phẩm, Nxb<br /> Giáo dục, H, 1999.<br /> [4]. Nguyễn Trãi, Quốc âm thi tập (trong Ức Trai<br /> di tập), Trần Văn Giáp, Phạm Trọng Điềm phiên<br /> âm chú giải, Nxb Văn Sử Địa, H, 1956.<br /> [5].Trung tâm nghiên cứu quốc học, Nguyễn Trãi<br /> toàn tập tân biên, tập 3, Nxb Văn học, H, 2000.<br /> <br /> 197<br /> <br /> Phạm Thị Phương Thái<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 96(08): 195 - 198<br /> <br /> SUMMARY<br /> NGUYEN TRAI – THE PERFECT GREAT MAN<br /> Pham Thi Phuong Thai*<br /> College of Sciences – TNU<br /> <br /> Through many centuries, in the sense of people belonging the later generation, Nguyen Trai has<br /> been like a great man while a lot of his usual characteristics seem to have received little attention.<br /> In fact, the greatness of the great man – Nguyen Trai is well-up not only from his quality,<br /> personality, talent, intellectual thinking of the hero saving the country as well as of Vietnamese<br /> humanist but also from his lifestyle and very simple vibrations, emotions and desires. Mr. Uc Trai<br /> are both “the Buddha living a house of jade” and “the man living the most idyllically”. That is also<br /> his absolute perfection which nowadays readers can realize through his best-known work - “Quoc<br /> am thi tap”.<br /> Key words: Nguyen Trai, the great man, personality, vibration, desire, the idyllic man<br /> <br /> *<br /> <br /> Tel:0913 354944, Email: phamphuongthai@gmail.com<br /> <br /> 198<br /> <br />