Nhà lao An Nam ở Guyane_Kỳ 9 Kỳ 9: Một kiếp
thề ghi với nước non
Trong cuốn Đông Kinh nghĩa thục, học giả Nguyễn
Hiến Lê viết một đoạn ngắn nhưng có khả năng gây
xúc động mạnh về ông Nguyễn Quang Diêu: "Người
nghe nói có phong trào Đông Du thì hăm hở xuất
dương, tới Hương Cảng bị Pháp bắt rồi đày đi
Guyane ở Nam Mỹ. Sau cụ Diêu trốn thoát, về Trung
Hoa, rồi cả gan dám về ngay Cao Lãnh, tổ chức một
đảng cách mạng. Việc thất bại, phải trốn lên dạy học
ở một miền giáp ranh Miên - Việt. Về sức vùng vẫy
và tính mạo hiểm của cụ, ít ai bì kịp". Lần theo lịch
sử, ông Diêu quả là người như thế.
Ông Nguyễn Quang Diêu (họa sĩ Hà Khê vẽ theo
tường thuật của môn sinh Nguyễn Chính Giáo)
Chí tang bồng
Ông Nguyễn Quang Diêu sinh năm 1880 trong một
gia đình khá giả lại có truyền thống Nho học ở Cao
Lãnh (Đồng Tháp). Năm 6 tuổi, ông học vỡ lòng chữ
Nho. Năm 10 tuổi học chữ quốc ngữ. Cụ thân sinh và
các thầy dạy đều là người yêu nước. Được tiếp xúc
với những người có chí khí, thương nòi yêu nước,
ông Diêu sớm thấm thía được nỗi nhục mất nước của
cả dân tộc, sớm mang lấy mộng dời non lấp bể vào
mình. Ông ngày đêm đèn sách, nhưng cũng nhận ra
việc theo đòi từ chương sẽ không cứu được nước.
Tính tình sôi nổi và có phần nóng nảy, cậu Năm Diêu
để tâm theo dõi thời cuộc để tìm một con đường mới.
Vừa khi ấy, phong trào Đông Du lan đến miền Nam.
Nguyễn Quang Diêu lập tức thâm nhiễm những tư
tưởng và chủ trương của Đông Du, Đông Kinh nghĩa
thục, và ngay lập tức đứng vào hàng ngũ những
người đi tiên phong trên đường đấu tranh cứu nước.
Có tài hùng biện và giao du rộng, việc đầu tiên của
Năm Diêu là tham gia cùng với Nguyễn Thần Hiến
vận động tài lực, vật lực ủng hộ phong trào Đông Du.
Được nhiều người hưởng ứng, Năm Diêu càng hăng
hái. Các buổi nhóm họp bí mật trong các đình chùa,
các buổi vận động trong các cửa tiệm, các chợ không
thỏa chí ông nữa, ông muốn xuất ngoại. Thân phụ đã
đồng ý nhưng các đồng chí muốn giữ ông lại để thúc
đẩy phong trào tại địa phương, ông sốt ruột thổ lộ
trong một bài thơ tự thuật: Tuổi tác đã vừa ba chục
chẵn/Công danh chưa có ít nhiều khi/Rừng cao yến
đỗ nương nhờ chô/Gió thuận hồng mong gặp gỡ
khi/Xem khắp thế tình rồi nghĩ nghị/ Muốn noi thánh
trước cưỡi bè đi.
Cơ hội đến vào đầu năm 1913, Cường Để, một hậu
duệ của hoàng tử Cảnh, về Nam bộ tìm cách kh
ơi cho
phong trào bùng nổ. Tài liệu của Nguyễn Văn Hầu
tìm được cho biết: "Cuối tháng năm, sau khi giáp mặt
cụ Cường Để tại một địa điểm bí mật ở Long Xuyên,
một nhóm cán bộ trong đó có Nguyễn Quang Diêu,
Đinh Hữu Thuật chỉ định ngay một phái đoàn sang
Trung Hoa với mục đích lãnh "chỉ lệ tín phiếu", mua
vũ khí, đưa thêm học sinh đi du học và tìm gặp cụ
Nguyễn Thần Hiến. Phái đoàn khởi hành trong tháng
ấy, gồm mười người lớn và hai thiếu niên. Nguyễn
Quang Diêu được cử làm lãnh đạo". Luôn bị lính kín
Tây theo dõi sát sao, không thể về từ biệt gia đình,
Năm Diêu tìm cách gửi về cho vợ mấy vần thơ mang
tâm nguyện: Trăm năm ngồi đứng trong trời đất/Một
kiếp thề ghi với nước non/Ai ôi hãy nếm mùi ly
biệt/Có nếm ra rồi mới biết ngon.
Đến Hong Kong, cả đoàn dành mấy ngày cho việc
bàn định quốc sự với Nguyễn Thần Hiến và Huỳnh
Hưng. Mấy ngày sau mua được một ít tạc đạn, đoàn
người dự định chia làm hai: một tốp đi Hàng Châu để
hội kiến các lãnh tụ cách mạng, một tốp chờ tàu để