NHÀ SÀN DÂN TỘC H'RÊ
Dân tộc H'rê cư trú ở huyện An Lão (Bình Định) và một số huyện miền núi của tỉnh Quảng Ngãi.
Đồng bào còn bảo lưu được nhiều di sản văn hóa vật thể và phi vật thể trong đó đáng chú ý là
kiến trúc nhà sàn (niêm yố).
Nhà sàn được làm từ vật liệu có sẵn của núi rừng như tranh, nứa, tre, giang, mây... Ngôi nhà sàn
dài được chia thành 3 gian rõ rệt. Hai đầu hồi là 2 gian để trống gọi là 2 gian trận, luôn thoáng
mát dùng để tiếp khách, nghỉ ngơi và là nơi những người trong gia đình ngủ vào những đêm hè
oi bức. Gian giữa khá kín đáo với 3 cửa ra vào và 2 cửa sổ nhỏ để đón ánh sáng và thoáng mát.
Hai cửa chính ở hai đầu là cửa để cho khách đến thăm, còn cửa phụ ở hông nhà, phía mặt tiền
chỉ dành riêng cho người trong gia đình vào ra.
Vào trong gian nhà giữa, chỉ cần nhìn thấy bao nhiêu bếp, ta đoán biết có bấy nhiêu thế hệ đang
sống cùng trong một mái nhà. Sát mái nhà, người H'rê thiết kế một dãy giàn để những vật dụng
cần thiết như hạt giống, quần áo đồ gia dụng... Ngay trên bếp được bố trí một cái giàn nhỏ để
sấy khô các loại thực phẩm tìm được như cá, thịt thú rừng để ăn dần. Ngoài một số ít lương
thực, thực phẩm và các tài sản quý như chum chóe, cồng chiêng được để trong nhà, một số tài
sản khác họ thường để ở nhà kho của gia đình.
Sàn nhà được chia làm 2 phần: phần tre đan dày, êm ái, được dùng thay như vạt giường để ngủ,
còn phần đan thưa là chỗ nhà bếp, nơi để nước ăn, nồi niêu, vỏ bầu. Sàn nhà đan thưa cũng cốt
để cho tiện khi quét dọn, vệ sinh ngôi nhà. Trong nhà bếp, có rất nhiều ống tre đựng nước có tay
nắm. Tuy ngày nay không thiếu các phương tiện sinh hoạt gia đình như xô nhựa, thau, thùng
nhưng bà con H'rê vẫn thích dùng ống tre đựng nước vì theo cảm nhận của họ, nước đựng trong
ống tre uống rất mát và có vị ngọt nơi đầu lưỡi.
Nét độc đáo trong kiến trúc nhà sàn H'rê là hình tượng 2 sừng trâu nổi bật ở 2 mái nhà. Theo
quan niệm của đồng bào, con trâu biểu tượng cho sức mạnh mà sừng trâu chính là vũ khí của
sức mạnh ấy. Hai sừng trâu ở 2 đầu hồi là biểu tượng cho vị thần sức mạnh, bảo vệ cuộc sống
cho gia đình, chống lại sự đe dọa của thần ác, ma xấu. Những chiếc sừng trâu ấy được làm
bằng những phần thân có tranh quấn lại, tạo hình rất sinh động trên mái nhà tranh vốn rất mềm
mại.
Ngôi nhà sàn H'rê rất đơn sơ nhưng tiện lợi, thích hợp với môi trường thiên nhiên và cuộc sống
của đồng bào. Đây thật sự là một công trình sáng tạo văn hóa vật chất có giá trị, rất cần được
bảo lưu, phát huy trong cuộc sống hiện nay.
Tấn Vịnh
(Theo báo Quảng Nam chủ nhật ra ngày 22-07-2001