Nói mơ hồ – một nghệ thuật hùng biện

Nói mơ hồ – một nghệ

thuật hùng biện

Nhà hùng biện thành công nhờ tài lập luận. Trong không ít trường

hợp, dùng những yếu tố mơ hồ khi nói năng lại là phương kế giao

tiếp thành công. Tiếng Việt không xa lạ với thủ pháp này, bằng

chứng là dân gian có câu “Người khôn ăn nói nửa chừng/Để cho

người dại nửa mừng nửa lo” (ca dao), hay “Làm trai cứ nước hai

mà nói” (tục ngữ).

Đó là nói những câu không xác định: ngoài những câu mơ hồ có

nhiều cách hiểu còn là những câu không có địa chỉ, ở đó không

xác định được các yếu tố ai, ở đâu, khi nào, việc gì.

Có một ông vua hiếu chiến muốn đánh nhau với nước Ba Tư,

nhưng không tin lắm vào khả năng chiến thắng. Ông bèn tới cầu

ở một ngôi đền nổi tiếng linh thiêng để xin lời phán của thần linh.

Thần phán như sau: “Nếu đánh nhau với Ba Tư, một vương quốc

hùng mạnh sẽ bị phá tan tành”. Ông vua ngu ngốc này cả mừng,

vội đem quân tiến đánh Ba Tư nhưng đại bại, chỉ mình ông thoát

được. Bực tức, ông ta lén gửi thư đến trách thần linh đền nọ đã

phán sai với bút danh Người cầu xin tức giận. Ít lâu sau, người

coi đền nọ gửi thư trả lời: “Thần linh đâu có nói sai. Chẳng phải là

vương quốc mà ông trị vì – một vương quốc hùng mạnh, đã bị

phá tan tành đó sao!”

“Một vương quốc hùng mạnh” là cụm từ không có địa chỉ: vương

quốc nào vậy? Từ một và những từ chỉ số lượng sẽ làm danh từ

đi sau nó thành không xác định. Các đối tượng trong truyện cổ

tích không xác định nên người ta dùng từ một: Ngày xưa có một

ông vua, có một mụ phù thủy trong một khu rừng; ở một làng nọ

có một ông lão, có một chàng trai, có một gia đình… Thế là câu

“Một vương quốc hùng mạnh sẽ bị phá tan tành” thành mơ hồ.

Nếu Ba Tư thua thì câu của thần linh vẫn đúng!

Dùng những từ ngữ trống rỗng, không có thông tin đích thực

cũng là cách nói nước đôi. Có người hỏi Pistalos, một nhà giáo

dục học nổi tiếng người Thụy Sĩ, rằng: “Ngài có thể nhận ra một

đứa trẻ lớn lên sẽ thành người thế nào không?” Pistalos trả lời:

“Đương nhiên rồi. Một bé gái lớn lên sẽ thành một phụ nữ. Một

bé trai lớn lên sẽ thành một đàn ông”.

Câu trả lời trên dù không trúng ý người hỏi, nhưng người ta

không thể bắt bẻ được. Trong ngoại giao, người ta hay dùng

cách trả lời này, những ngôn từ trống rỗng vĩ đại.

Đó là trường hợp né tránh bằng từ ngữ lẫn lộn lớp, loài của đối

tượng. Khi nói “Trâu là loài nhai lại” thì trâu chỉ lớp, tức là tập hợp

các con trâu. Còn “Nhà anh chín đụn, mười trâu” (ca dao) thì trâu

chỉ một phần tử của tập hợp các con trâu.

Nhiều từ ngữ vừa được dùng để chỉ tập hợp, vừa chỉ phần tử của

một tập hợp. Theo cách này, Lưu Đường đã trả lời được câu hỏi

khó của vua Càn Long: “Chín cửa kinh thành, mỗi ngày đi ra bao

nhiêu người và đi vào bao nhiêu người?” Tài thánh cũng không

biết chính xác được, nên Lưu Đường né tránh: “Bẩm hai” – “Sao

lại chỉ có hai người?” – “Thưa thánh thượng, thần không nói hai

người mà là hai loại người: một là nam và một là nữ” – “Vậy thì

một năm đẻ ra bao nhiêu và chết đi bao nhiêu người?” – “Muôn

tâu thánh thượng, cả nước Đại Thanh mỗi năm đẻ một và chết đi

12” – “Cứ vậy rồi sẽ hết người hay sao?” – “Thần nói trên lý số

sinh tử. Ai sinh vào năm Ngọ thì mang tuổi Ngọ. Nên thần nói là

mỗi năm sinh một. Ai chết vào giờ nào thì cũng không thoát khỏi

12 con giáp. Nên thần nói là mỗi năm chết 12!” (theo Triệu Truyền

Đống).

Chuyện kể rằng ở một làng nọ, một nhà giàu có con là Lý Chính

Tần từ nhỏ đã đính hôn với tiểu thư họ Trang. Sau một đám cháy,

họ Lý mất sạch cơ nghiệp, thế là Trang tiểu thư lại đi đính thân

với tú tài họ Tiền giàu có. Họ Lý lên kiện Bao Công. Bao Thanh

Thiên khuyên cô gái họ Trang nên giữ lời ước cũ, nhưng cô

không chịu. Thế là Bao Công đành lập mẹo khi xét xử: tạo tình

huống để cô gái nói câu mơ hồ rồi ông giải thích theo ý mình. Bao

Công làm như sau: đưa ba người ra công đường và bắt tú tài họ

Tiền, Trang tiểu thư và Lý Chính Tần theo thứ tự quỳ một hàng

dọc. Ông nghiêm trang nói với Trang tiểu thư: “Trên công đường

không nói chơi, cô muốn lấy tiền phu hay hậu phu cho cô chọn.

Nhưng đã chọn rồi thì không được chữa lại, phải lập bằng cớ

ngay”. Trang tiểu thư ngẩng đầu nhìn, thấy phía trước là tú tài họ

Tiền, bèn đáp: “Tiểu nữ xin lấy tiền phu”. Bao Công cười lớn. Sau

khi tiểu thư nọ ký vào văn bản vừa lập về lời của tiểu thư, ông

nói: “Trang tiểu thư rốt cuộc là người hiền huệ, không tham giàu,

vẫn muốn lấy người chồng trước”. Tiểu thư lúc này mới vỡ lẽ:

tiền phu không phải là người đàn ông phía trước như cô hiểu mà

là người chồng trước! Thật ra, nếu cô gái nọ có nói muốn lấy hậu

phu thì Bao Công cũng có thể xoay sang: “Trang tiểu thư muốn

lấy người đàn ông phía sau”(!)