Chi c Nón Lá Trong Đ i S ng Và Văn Hoá Vi t Namế ờ ố ệ
[07/03/2008 - Tác gi : ảadmin1 - Vietnam Review]
Tr n Văn Chiầ
03-03-2008
“Tr i m a thì m c tr i m aờ ư ặ ờ ư
Em không có nón thì ch a em ra”ừ
(Ca dao)
Cùng v i chi c áo bà ba, chi c “nón lá” đã theo chân ng i ph n mi t quê mi t v n,ớ ế ế ườ ụ ữ ệ ệ ườ
cùng v i chi c xu ng ba lá, b ng b nh theo con n c l n n c ròng, d m dãi n ng m aớ ế ồ ồ ề ướ ớ ướ ầ ắ ư
s m chi u... T lâu chi c nón lá đã tr thành m t b ph n không th thi u trong trangớ ề ừ ế ở ộ ộ ậ ể ế
ph c c a ng i ph n mi n Nam nói riêng và ph n Vi t Nam nói chung.ụ ủ ườ ụ ữ ề ụ ữ ệ
Ngày nay chi c nón là hình nh quen thu c và g n gũi v i m i ng i, nh ng có ai bi t đâuế ả ộ ầ ớ ọ ườ ư ế
đ có cái nón lá đ i đ u che m a che n ng, và đ làm duyên n a, ngày x a t tiên chúng taể ộ ầ ư ắ ể ữ ư ổ
đ bao tâm s c đ nghĩ ra và làm nên?ổ ứ ể
oo0oo
Chi c nón có lá m t x mình t khi nào thì không ai bi t? Nh ng t x a cái nón đã xu tế ặ ở ứ ừ ế ư ừ ư ấ
hi n trong th c , không bi t tác gi là ai.ệ ơ ổ ế ả
“Dáng tròn vành v nh v n không h ,ạ ố ư
Che ch bao la kh p b n b .ở ắ ố ờ
Khi đ (đ i) t ng nên dù v i tán,ể ộ ưở ớ
Khi ra thì nh t (l t) n ng cùng m a.ạ ạ ắ ư
Che đ u bao qu n lòng t túi,ầ ả ư
Giúp chúa nào quen nghĩa s m tr a.ớ ư
Vòi v i ng i trên ngôi th ng đ nh,ọ ồ ượ ỉ
Ai ai l n nh đ i n nh .”ớ ỏ ộ ơ ờ
(Th c )ơ ổ
Nón nh v y đã có m t lâu đ i n c mình r i. Nón là là “Ð dùng đ đ i đ u, hìnhư ậ ặ ờ ở ướ ồ ồ ể ộ ầ
chóp, tròn, th ng l p b ng lá màu tr ng”.ườ ợ ằ ắ
T khi có m t v i ch c năng là “cái nón”, thì chi c nón đã theo chân ng i nông phu raừ ặ ớ ứ ế ườ
đ ng, theo ng i ph n đi s m v tr a, đ c bà dùng đ qu t đ a cháu vào gi c ng ,ồ ườ ụ ữ ớ ề ư ượ ể ạ ư ấ ủ
đ c các bà m v v đ i vào đ u và n m tay dìu con đ n tr ng.ượ ẹ ỗ ề ộ ầ ắ ế ườ
Nón cùng v i ng i lính thú xông pha ngoài chi n tr n, nón theo tài t giai nhân đi tr yớ ườ ế ậ ử ẩ
h i, nón theo cung phi vào cung c m, nón theo các nàng công chúa, các bà hoàng đi chùaộ ấ
c u duyên c u t .ầ ầ ự
Nón cũng đ c các bà m s c sùi n c m t đ t nh lên đ u ng i con gái th ng yêuượ ẹ ụ ướ ắ ặ ẹ ầ ườ ươ
tr c khi lên xe hoa v nhà ch ng...ướ ề ồ
Chi c nón còn có m t trong sách v thi ca, qua câu hò ti ng hát c a ng i bình dân đ ng iế ặ ở ế ủ ườ ể ợ
ca tình yêu trai gái... và chi c nón th c s tr thành m t ph n trong đ i s ng vô cùng đ pế ự ự ở ộ ầ ờ ố ẹ
và lãng m n c a ng i mình.ạ ủ ườ
Nhi u lo i nón ngày x a, nay không còn đ c s d ng và mai m t.ề ạ ư ượ ử ụ ộ
Có lo i nón đ c cách tân cho h p v i th i đ i và th hi u th m m c a con ng i, làmạ ượ ạ ớ ờ ạ ị ế ẩ ỹ ủ ườ
cho chi c nón v t lên kh i ch c năng “che m a che n ng”, tr thành đ trang s c, làmế ượ ỏ ứ ư ắ ở ồ ứ
duyên cho ng i ph n . Có th nói không s quá l i r ng: không có dân t c nào có chi cườ ụ ữ ể ợ ờ ằ ộ ế
nón, nh chi c “nón lá” g n bó, g n gũi v i con ng i nh dân t c Vi t Nam mình!ư ế ắ ầ ớ ườ ư ộ ệ
Nói v tên g i chi c nón thì n c mình phong phú l m.ề ọ ế ở ướ ắ
Theo thông th ng, chi c nón khi ra đ i đ c đ t tên theo v t li u làm nên nó. Nh nón lá,ườ ế ờ ượ ặ ậ ệ ư
nón r m, nón đ m, nón lá buông, nón d a, nón gõ, nón quai thao, nón móp, nón bài th ...ơ ệ ứ ơ
Chi c nón cũng đ c đ t tên theo hình d ng, nh nón chóp, nón d u, nón mê, nón m , nónế ượ ặ ạ ư ấ ẻ
thúng, nón chân t ng gi ng chân voi...ượ ố
-“Ti c vì nón lá quai mây,ế
Nên em ch ng dám trao tay chàng c m”.ẳ ầ
-“ Ông già ông đ i nón còi,ộ
Ông ve con nít ông Tr i dánh ông.”ờ
(Ca dao)
Nón cũng còn đ c đ t tên theo đ a ph ng s n xu t, nh nón Ngh , nón Hu , nón Tâyượ ặ ị ươ ả ấ ư ệ ế
Ninh, nón Tân Hi p (M tho)...ệ ỹ
“Ch Dinh bán áo con trai,ợ
Tri u S n bán nón, M u Tài bán kim.”ề ơ ậ
(Ca dao Hu )ế
Nón chuyên dùng thì có tên nh “nón tu l ” c a các nhà s , “nón ng a” dùng c i ng a,ư ờ ủ ư ự ỡ ự
“nón c ”, nón quai thao, dành cho cô dâu, “nón d u” dành cho lính thú đ i x a,...ụ ấ ờ ư
(Cùng có nhi m v đ “đ i ch p trên đ u”, nh ng không làm b ng lá thì g i là cái mũ.ệ ụ ể ộ ụ ầ ư ằ ọ
Nh mũ nan, mũ ni, mũ b c, mũ cánh chu n, mũ cánh tiên, mũ tai bèo, mũ bê rê, mũ c i,...)ư ạ ồ ố
“Ngang l ng thì th t bao vàng,ư ắ
Ð u đ i nón d u vai mang súng dài.”ầ ộ ấ
Chi c nón xu t hi n n c mình đ u tiên ra sao? - Không ai bi t.ế ấ ệ ở ướ ầ ế
Bùi Xuân Phát ch bi t lúc cái nón B c xu t hi n ph c Hà N i cách đây 500 năm. Nónỉ ế ắ ấ ệ ở ố ổ ộ
B c b y gi s n xu t làng quê v i cái tên là làng Chuông, Thanh Oai t nh Hà Tây. R iắ ấ ờ ả ấ ở ớ ỉ ồ
chi c nón làng Chuông đ c đem ra bán cho ng i Hà H i. T i ph c Hà N i, n i phế ượ ườ ộ ạ ố ổ ộ ơ ố
ph ng ch t h p, ng i đông đúc, có kho ng 100 con đ ng nh g i là Ph , v i bao ngõườ ậ ẹ ườ ả ườ ỏ ọ ố ớ
ngách ch ng ch t. Nhà m t ti n dành buôn bán, h p th p và t i phát tri n theo chi u sâu,ằ ị ặ ề ẹ ắ ố ể ề
đ c ngăn làm n i ăn sanh ho t gia đình, v a buôn bán.ượ ơ ở ạ ừ
Nón B c làng Chuông là m t hàng đ c tr ng B c lúc b y gi , bày bán ph Hàng Nón,ắ ặ ặ ư ở ắ ấ ờ ở ố
cùng v i ph Hàng Ði u, hàng Ð ng, Hàng Ðào, Hàng Bu m, Hàng Gi y, Hàng Chi u,ớ ố ế ồ ồ ầ ế
Hàng Than,... làm nên Hà N i “băm sáu ph ph ng”.ộ ố ườ
(Hà N i 36 ph ph ng nay đã thay đ i. Hàng Ði u không còn bán đi u mà bán chè th pộ ố ườ ổ ế ế ậ
c m, Hàng Gà bây gi không bán gà mà bán ph bò; Hàng Than nay bán qu n áo; Hàngẩ ờ ở ầ
Giày nay bán khăn. Và Hàng Nón nay không còn bán nón n a!)ữ
Nón làng Chuông “mang tánh l ch s ”, ngày nay đ c ng i Hà N i làm s ng l i qua/trongị ử ượ ườ ộ ố ạ
các l h i, đ c bi t/đ c nh c t i nh là chi c nón tiêu bi u cho Hà H i.ễ ộ ượ ế ượ ắ ớ ư ế ể ộ
T i chi c cái nón Ngh , r ng trên 80cm, sâu 10cm, đan b ng nh ng s i tre chu t nh , to vàớ ế ệ ộ ằ ữ ợ ố ỏ
n ng, có đôi quai thao dài 1m50 làm b ng 8 s i t , hai đ u có m t qu găng... Quai thaoặ ằ ợ ơ ầ ộ ả
x a n i ti ng th i th k 17, đ c làm ra làng Tri u Khúc, Thanh Trì, còn g i là làng Ðư ổ ế ờ ế ỷ ượ ở ề ọ ơ
Thao. Làng Ð Thao là làng ngh làm quai nón n i ti ng ngày x a, có th t ng t s c aơ ề ổ ế ư ờ ượ ổ ư ủ
ngh d t quai thao, t i nay còn đ c dân làng t hào.ề ệ ớ ượ ự
Cái nón t lúc xu t hi n, đi li n v i đôi quai đ c làm b ng dây, mây, v i,... v a đ giừ ấ ệ ề ớ ượ ằ ả ừ ể ữ
chi c nón, v a đ đi m tô cho ng i đ i thêm duyên, thêm dáng, thêm sang tr ng và quíế ừ ể ể ườ ộ ọ
phái theo cái nhìn th m m b y gi .ẩ ỹ ấ ờ
-“Nón em nón b c quai thao,ạ
Thì em m i dám trao chàng c m tay.”ớ ầ
-“Tròng trành nh nón không quai,ư
Nh thuy n không lái nh ai không ch ng!”ư ề ư ồ
(Ca dao)
Theo b c chân Nam ti n, chi c nón vào x đàng Trong v i tên g i nh nón Hu , nón bàiướ ế ế ứ ớ ọ ư ế
th , nón Bình Ð nh...ơ ị
Chi c nón gi đây có dáng v nh nhàng, mang theo trong nó cái “duyên ng m” c a ng iế ờ ẻ ẹ ầ ủ ườ
con gái Hu đ i “nón nghiêng che” lãng m n.ế ộ ạ
Chi c nón Tri u S n huy n H ng Trà, nón Gò Găng, nón bài th ... l ng bên trong bài th ,ế ề ơ ệ ươ ơ ộ ơ
hình nh c u Tràng Ti n, chùa Linh M , núi Ng , sông H ng:ả ầ ề ụ ự ươ
“Con sông dùng d ng, con sông không ch y,ằ ả
Sông ch y vào lòng nên Hu r t sâu.”ả ế ấ
(Câu hò Hu )ế
Nón Hu nhìn soi qua ánh n ng m t tr i, trông nh là b c tranh th y m c, mãi mãi là là cáiế ắ ặ ờ ư ứ ủ ạ
gì đ c tr ng và “r t Hu ” không sao t h t đ c!ặ ư ặ ế ả ế ượ
-“Ch Dinh bán áo con trai,ợ
Tri u S n bán nón, M u Tài bán kim.”ề ơ ậ
-“Nón này là nón u mê,
Nón này là nón đi v che chung.”ề
(Ca dao)
Chi c nón càng v sau này càng xa r i “nhi m v che n ng che m a”, tr thành cái đ làmế ề ờ ệ ụ ắ ư ở ể
duyên c a thi u n và cũng đ c dùng đ bày t tình trai gái, tình nghĩa v ch ng hay nủ ế ữ ượ ể ỏ ợ ồ ẩ
d đi u gì đó...ụ ề
-“Nón m i g t n c tr i m a,ớ ộ ướ ờ ư
Anh ham v đ p thì th a vi c làm.”ợ ẹ ư ệ
-“Tr i m a thì m c tr i m a,ờ ư ặ ờ ư
Ch ng tôi đi b a đã có nón che.”ồ ừ
(Ca dao)
Vào đ n mi n Nam, chi c nón đ c g i nôm na là “nón lá buông”. Nón làm b ng lá buông,ế ề ế ượ ọ ằ
v i tre, ch s i... v t li u có s n và nhi u Tr ng Bàng Tây Ninh, Tân Hi p M Tho...ớ ỉ ợ ậ ệ ẵ ề ở ả ệ ỹ
Chi c nón lá mi n Nam ki u dáng nh nhàng, r ti n, r t là đ i th ng nên th c d ng,ế ề ể ẹ ẻ ề ấ ư ờ ườ ự ụ
nh ng v n gi cái dáng v “duyên” c a ng i con gái mi t v n, sông n c!ư ẫ ữ ẻ ủ ườ ệ ườ ướ
Nón Tây Ninh, Tân Hi p t lâu luôn tìm cách đáp ng nhu c u và th hi u khách hàng nênệ ừ ứ ầ ị ế
s n xu t làm 3 h ng nón: h ng nón th ng, nón dày, nón l .ả ấ ạ ạ ườ ỡ
Vi c t ch c làm nón Tây Ninh qui mô, khoa h c, s n xu t chia ra ba công đo n đệ ổ ứ ở ọ ả ấ ạ ể
gi m giá thành, nh : làm khung tre, l a lá và ch m nón.ả ư ự ằ
Khung nón làm b ng tre, lo i tre c t Tây Ninh, khung có hình chóp, kích c b ng chi cằ ạ ậ ỡ ằ ế
nón. Khung và b vành v i 16 chi c vòng l n nh đ c chu t nh nh n, tròn và khéo, cânộ ớ ế ớ ỏ ượ ố ỏ ắ
x ng, ngh thu t và nh nhàng.ứ ệ ậ ẹ
Lá buông có nhi u đ a ph ng, là nguyên li u chánh làm nên cái nón. Lá ph i ch n lá già,ề ở ị ươ ệ ả ọ
lá m t c t, đem lu c chín, vu t th ng, ph i/s y và khô sao cho lá còn gi màu tr ng tậ ậ ộ ố ẳ ơ ấ ủ ữ ắ ự
nhiên v n xanh-tr ng m n màng, không b ng màu đen hay vàng. Lá ph i cán hay vu tẫ ắ ị ị ả ả ố
th ng, sao cho sau khi l p, sau khi ch m không b co b dúm l i.ẳ ợ ằ ị ị ạ
Giai đo n cu i cùng là ch m nón b ng nh ng s i ch trong su t d c theo nan tre. Chínhạ ố ằ ằ ữ ợ ỉ ố ọ
gi a hai l p lá đ c đ t vào các hoa văn, ho c câu th c t b ng gi y, có khi là hình c uữ ớ ượ ặ ặ ơ ắ ằ ấ ầ
Tràng Ti n, núi Ng , Sông H ng...ề ự ươ
Ng i th nón Tây Ninh m i ngày làm ra t 2 đ n 4 cái nón tùy theo hàng. Nh ng chi cườ ợ ỗ ừ ế ữ ế
nón ra lò đây trông “r t Hu ” nh ng không ph i Hu , do bàn tay nh ng ngh nhân Tâyở ấ ế ư ả ế ữ ệ
Ninh khéo léo, b ng nh ng đ ng kim mũi ch s c s o. Ðó là nh ng ng i th nón b cằ ữ ườ ỉ ắ ả ữ ườ ợ ướ
vào ngh t lúc còn bé 5, 6 tu i đ n già, yêu cái ngh làm nón và c đ i làm nón Hu d uề ừ ổ ế ề ả ờ ế ầ
ch a có m t l n b c chân đ n Hu ! Nên có hai câu hát “Nón r t Hu nh ng đ i khôngư ộ ầ ướ ế ế ấ ế ư ờ
ph i Hu /Mà ch đ làm đ p nón ai nghiêng...”ả ế ỉ ể ẹ
***
Chi c nón t khi có m t, đã ph c v cho ng i th ng, cho quan ch c, cho c ng i ch t.ế ừ ặ ụ ụ ườ ườ ứ ả ườ ế
Nón còn đ c làm đ dâng cho th n linh trong đình chùa đ n mi u mi u... ph c v cho tínượ ể ầ ề ế ễ ụ ụ
ng ng con ng i.ưỡ ườ
K sao xi t nh ng chi c nón c a ng i Vi t mình x a nay. B i:ể ế ữ ế ủ ườ ệ ư ở
Còn nh ng chi c nón xu t hi n n i th thành đèn hoa đô h i: ngoài chi c nón c a th yữ ế ấ ệ ơ ị ộ ế ủ ầ
thông th y ký m c ti n đ i h cho có, còn chi c nón c a bác xích lô, ng i phu quétầ ắ ề ộ ờ ế ủ ườ
đ ng, ng i “cu li” b c vác... dùng đ đ i, đ ch n gió m i thu c, đ che m t ng tr aườ ườ ố ể ộ ể ắ ồ ố ể ặ ủ ư
hay ch khách!ờ
Còn nh ng chi c nón ra đ ng, chi c nón dùng đ múc n c r a m t, múc n c u ng t mữ ế ồ ế ể ướ ử ặ ướ ố ạ
bên sông, chi c nón c a bà m quê t m dùng đ ng m rau t p tàng m i hái đ c đâu đóế ủ ẹ ạ ự ớ ậ ớ ượ
đ dành n u canh cho ch ng cho con ăn!ể ấ ồ
Ðó là nh ng chi c nón c a nh ng m nh đ i tăm t i nh ng đáng trân tr ng. Sao không?ữ ế ủ ữ ả ờ ố ư ọ
D u chi c nón lá làm ra không dành riêng cho phái n , nh ng nói đ n cái nón lá x a nayầ ế ữ ư ế ư
ng i mình có thói quen liên t ng đ n ng i ph n “nón nghiêng che” đ y n t ng!ườ ưở ế ườ ụ ữ ầ ấ ượ
“Ra đ ng nghiêng nón c i c i,ườ ườ ườ
Nh hoa m i n , nh ng i trong tranh”ư ớ ở ư ườ
(Ca dao)
Chi c nón Vi t Nam vì v y là cái gì kỳ di u và th t s tr thành m t ph n trong đ i s ngế ệ ậ ệ ậ ự ở ộ ầ ờ ố
văn hóa c a chúng ta.ủ