Phạm Thận Duật và sự nghiệp hơn ba mươi năm làm quan triều Nguyễn (1852-1885)

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE DOI: 10.18173/2354-1067.2015-0053<br /> Social Sci., 2015, Vol. 60, No. 10, pp. 23-29<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> PHẠM THẬN DUẬT VÀ SỰ NGHIỆP HƠN BA MƯƠI NĂM<br /> LÀM QUAN TRIỀU NGUYỄN (1852 - 1885)<br /> <br /> <br /> Nguyễn Thị Thu Thủy<br /> Khoa Lịch sử, Trung tâm Nghiên cứu Phụ nữ và Tri thức bản địa, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội<br /> <br /> Tóm tắt. Phạm Thận Duật (1825 - 1885) là một nhân vật lịch sử có tầm vóc của dân tộc<br /> ở nửa cuối thế kỉ XIX. Cuộc đời và sự nghiệp hơn 30 năm làm quan trong triều đình nhà<br /> Nguyễn (1852 - 1885) của Phạm Thận Duật cho thấy ông là một vị quan tài năng, có vai<br /> trò lớn trong việc đánh dẹp thổ phỉ, nội loạn, kiên trì với việc đắp đê và công cuộc trị thủy<br /> ở đồng bằng Bắc Bộ, có nhiều đóng góp trên lĩnh vực văn hóa, giáo dục.<br /> Từ khóa: Phạm Thận Duật, quan triều Nguyễn, quan tài năng, nhà văn hóa lớn, sĩ phu yêu<br /> nước.<br /> <br /> 1. Mở đầu<br /> Phạm Thận Duật đỗ Cử nhân trường Nam khoa Canh Tuất năm 1850. Một năm sau, ông<br /> vào kinh thi Hội lọt vào Tam trường nhưng không trúng cách. Năm 1852, ông bắt đầu sự nghiệp<br /> làm quan trong triều đình nhà Nguyễn. Trải suốt hơn 30 năm (1852 - 1885) làm quan trong triều<br /> đình nhà Nguyễn, từ một vị quan lại ở địa phương trở thành người đảm đương nhiều trọng trách<br /> quan trọng ở triều đình trung ương, kiên trì với việc đắp đê và công cuộc trị thủy ở đồng bằng Bắc<br /> Bộ, có nhiều đóng góp trên lĩnh vực văn hóa, giáo dục. Bài viết này tìm hiểu về sự nghiệp hơn<br /> ba mươi năm làm quan dưới triều Nguyễn của Phạm Thận Duật nhằm tái hiện sự nghiệp chính trị<br /> vinh quang nhưng cũng nhiều thăng trầm của ông trên đất Bắc Hà.<br /> <br /> 2. Nội dung nghiên cứu<br /> Con đường bước vào chốn quan trường nhà Nguyễn của Phạm Thận Duật giống như con<br /> đường của nhiều nhà Nho khác là đỗ đạt và ra làm quan. Trong suốt cuộc đời làm quan, ông từng<br /> giữ nhiều chức vụ lớn nhỏ trong triều đình nhà Nguyễn. Sau khi thi đỗ Cử nhân, năm 1852, ông<br /> được phân giữ chức Giáo thụ phủ Đoan Hùng. Cùng năm, ông được Tổng đốc Sơn - Hưng - Tuyên<br /> Nguyễn Bá Nghi cho kiêm quyền giữ chức Tri phủ Đoan Hùng. Năm 1855, ông nhận chức Tri châu<br /> Tuần Giáo, tỉnh Hưng Hóa. Năm 1856, ông được kiêm nhiệm chức Tri châu Châu Luân. Một năm<br /> sau, ông đảm nhiệm chức Tri huyện Quế Dương và Võ Giảng, tỉnh Bắc Ninh. Năm 1870, ông được<br /> thăng làm Bố chính Bắc Ninh. Năm 1874, ông được thăng làm thự Tuần phủ Hà Nội, sau tiếp tục<br /> thăng làm Tuần phủ Bắc Ninh, rồi Tuần phủ hộ lí Tổng đốc Ninh - Thái vào năm 1875. Năm 1876,<br /> <br /> Ngày nhận bài: 15/7/2015 Ngày nhận đăng: 10/11/2015<br /> Liên hệ: Nguyễn Thị Thu Thủy, e-mail: thuynt@hnue.edu.vn<br /> <br /> <br /> <br /> 23<br />  Nguyễn Thị Thu Thủy<br /> <br /> <br /> ông được thăng làm Tả tham tri bộ Lại, kiêm Tả phó Đô ngự sử viện Đô sát. Cùng năm này, ông<br /> được kiêm giữ chức Khâm sai kinh lí Hà đê sứ, phụ trách việc đê điều các tỉnh Sơn Tây, Hà Nội,<br /> Bắc Ninh, Hải Dương, Hưng Yên, Nam Định. Sau đó, ông được triệu về kinh giữ chức Tả phó Đô<br /> ngự sử viện Đô sát vào năm 1878. Tháng 10 năm 1878, ông tiếp tục được thăng làm Thượng thư<br /> bộ Hình, được sung chức Phó tổng tài Sử quán vào năm 1882, tiếp tục được giữ chức Phó tổng tài<br /> Quốc sử quán, kiêm quản Quốc tử giám vào năm 1884... Trong suốt hơn 30 năm làm quan trong<br /> triều Nguyễn, từ một Giáo thụ phủ Đoan Hùng cho đến Thượng thư Bộ Hình, Phạm Thận Duật<br /> cho thấy ông là vị quan tài năng, một nhà văn hóa lớn.<br /> <br /> 2.1. Một vị quan tài năng<br /> 2.1.1. Đánh dẹp thổ phỉ, nội loạn<br /> Xuất phát điểm là một quan lại được tuyển chọn thông qua khoa cử Nho học, tuy nhiên,<br /> những đóng góp của Phạm Thận Duật trong giai đoạn đầu lại giống như một võ quan. Khi đảm<br /> đương các chức vụ chính quyền cấp châu, huyện hoặc tỉnh ở đất Bắc, ông đều đảm nhiệm cả chức<br /> vụ chỉ huy quân đội chống đánh các loại giặc phỉ. Chính sử nhà Nguyễn đã ghi lại rất nhiều sự<br /> kiện Phạm Thật Duật đích thân đưa quân đi đánh dẹp thổ phỉ, nội loạn<br /> Tự Đức năm thứ 20 (1867), tháng 7,... giặc trốn nước Thanh là lũ Vi Tái Thọ các chi<br /> mưu thông với nhau sinh việc, chuẩn bị đánh phá Bắc Ninh. Vua Tự Đức sai Bang biện Bắc<br /> Ninh là Phạm Thận Duật cùng với Nguyễn Hữu Thân đi trước xem cơ đánh giữ hoặc chiêu dụ<br /> [2;1065-1066].<br /> Tự Đức năm thứ 22 (1869), tháng 4,... toán giặc Muông Lựa tụ họp bè lũ cướp phủ Điện<br /> Biên thuộc Hưng Hoá, Tri phủ Nguyễn Thận bị hại. Bọn giặc trốn vào xã Phú Tàng, Bắc Ninh<br /> đi cướp bóc bừa, Phó lãnh binh Vũ Văn Phùng đi đánh cũng bị chết tại trận. Sau trận này, Hộ<br /> đốc Bùi Tuấn, Bố chính Hà Duy Trinh, Án sát Phạm Thận Duật đều phải cách, được lưu tại chức<br /> [2;1179-1180]. Cũng trong năm này, tháng 9,... lại có thổ phỉ rủ nhau tụ họp ở các huyện Đa Phước,<br /> Kim Anh, Yên Phong thuộc Bắc Ninh, vua Tự Đức sai Đề đốc Hà Nội Đặng Văn Siêu ở lại Bắc<br /> Ninh cùng với Án sát Phạm Thận Duật hợp nhau cùng đánh và giành thắng lợi. Sau trận này, ông<br /> được thăng làm Bố chính Bắc Ninh.<br /> Tự Đức năm thứ 24 (1871), tháng 3,... trước đây, bọn giặc ra hàng lại vây thành Lạng, giặc<br /> trốn ở Bắc Ninh là tên Tịch (xưng bậy là Đại nguyên soái), lại nổi lên, bè lũ đi theo đến hơn 4.000<br /> người (bọn ấy có lũ tên Chuyên, tên Đài, tên Nhiễm, tên Chích là ác hơn cả), quấy nhiễu bừa các<br /> hạt Đông Ngàn, Kim Anh, Đa Phước, ở quân thứ phái Hoàng Hữu Tài (nguyên chức phó Võ học)<br /> đánh nhau với giặc ở Quán Tỉnh (thuộc huyện Đông Ngàn) bị chết trận. Thống đốc là Hoàng Tá<br /> Viêm uỷ thác cho Nguyễn Văn Tường đem hơn 2.000 quân đi đánh. Bố chính Bắc Ninh là Phạm<br /> Thận Duật đem quân hỗ trợ, đánh nhau với bọn giặc ở xã Tiên Dược (thuộc huyện Kim Anh), bọn<br /> giặc tan vỡ, tên đầu sỏ giặc sợ hãi trốn thoát. Tin thắng trận tâu lên, Hoàng Tá Viêm được thưởng<br /> quân công 2 cấp; Nguyễn Văn Tường được khai phục Quang lộc tự khanh; Phạm Thận Duật được<br /> thưởng quân công 1 cấp [2;1268-1269].<br /> Tự Đức năm thứ 24 (1871), tháng 4, ... Tuần phủ Lạng - Bằng là Lương Quy Chính tâu rằng:<br /> “Quân nhu và lương thực của dân (gạo đắt) hai đằng cùng khẩn cả, đường vận lương ở tỉnh Bắc<br /> Ninh chưa được thông đồng” [2;1273]. Phạm Thận Duật bấy giờ làm Bố chính Bắc Ninh được cử<br /> đi đường trước đốc thúc vận tải cho quân của Ông Ích Khiêm, Nguyễn Văn Tường đi dẹp toán giặc<br /> ở Bắc Lệ, Hoà Lạc giải giúp tiền bạc, lương gạo giao cho đồn Quang Lang tỉnh Lạng đưa thẳng<br /> đến thành Lạng Sơn, để đỡ sự cần cấp.<br /> Tự Đức năm thứ 28 (1875), tháng 2,... Bấy giờ toán giặc ở Bắc Ninh chưa dẹp yên, 2 đoàn<br /> <br /> <br /> 24<br />  Phạm Thận Duật và sự nghiệp hơn ba mươi năm làm quan triều Nguyễn (1852 - 1885)<br /> <br /> <br /> Chu, Triệu lại làm phản. Vua cho là Nguyễn Uy ở Bắc Ninh đã lâu, chi phí rất nhiều, rút cục<br /> không được việc chút nào, chuẩn cho giải chức ... Lại cho là việc phòng tiễu ở Bắc Ninh rất khẩn,<br /> nên đặt thêm tuần phủ. Do vậy, vua Tự Đức đã thăng cho Phạm Thận Duật là Tuần phủ Bắc Ninh<br /> [3;102-103].<br /> Tự Đức năm thứ 28 (1875), tháng 9,... vua sai Tổng đốc Ninh - Thái Tôn Thất Thuyết đến<br /> quân thứ Thái Nguyên chuyên coi việc quân; lấy Tuần phủ Bắc Ninh Phạm Thận Duật hộ lí Tổng<br /> đốc [3;141].<br /> Do có nhiều kinh nghiệm đánh dẹp thổ phỉ và nội loạn ở vùng Bắc Ninh, sau này tuy không<br /> làm quan Bắc Ninh nữa, Phạm Thận Duật vẫn được vua Tự Đức mời về kinh để hỏi han kinh<br /> nghiệm dẹp thổ phỉ và nội loạn ở Bắc Ninh. Chẳng hạn như sự kiện năm Tự Đức thứ 29 (1876),<br /> tháng 9,... vua triệu Phạm Thận Duật hỏi về hiện tình các giặc ở thượng du Bắc Ninh, Thái Nguyên.<br /> Phạm Thận Duật tâu: “Hạt Bắc Ninh chỉ còn 1 - 2 tên giặc trốn, giặc tàn ở Thái Nguyên chỉ còn<br /> vài bọn, đều xin thú, sắp xếp cho chỗ ở, quan Hiệp đốc Tôn Thất Thuyết thường nói: Giặc còn sót<br /> lại nước Thanh, nên cho thú một nửa, còn một nửa phải đánh mạnh, tưởng làm như thế mới giữ<br /> không lo ngại. Duy việc xếp đặt về sau, tưởng nên xem đặt thổ quan, mới mong được việc. Nhưng<br /> hiện nay thổ tù hạt Thái Nguyên người được việc thì ít, chỉ có Nguyễn Văn Vụ, Nguyễn Văn Thạch<br /> nhiều lần theo đi đánh giặc, có công trạng thực, có thể làm được thổ quan” [3;195]. Vua lại hỏi<br /> phong tục ở Bắc Ninh, Phạm Thận Duật tâu: “Phong tục ở Bắc Ninh một nửa là văn nhã, một nửa<br /> là dữ tợn” [3;195].<br /> 2.1.2. Trị thủy ở đồng bằng sông Hồng<br /> Tự Đức năm thứ 29 (1876), tháng 10,... Phạm Thận Duật được sung làm Khâm sai kinh lí<br /> Hà đê sứ để chỉ huy việc trị thủy ở vùng tả ngạn sông Hồng gồm 6 tỉnh Sơn Tây, Hà Nội, Bắc<br /> Ninh, Hải Dương, Hưng Yên, Nam Định.<br /> Ngay sau khi nhậm chức, nhân việc vua Tự Đức lệnh cho các quan tâu bày việc trị thủy,<br /> Phạm Thận Duật đã tâu bày lên triều đình ba việc: “Xin: Theo nhiều lần chuẩn cho khơi vét các<br /> sông ở hạ lưu để giảm thế nước. Xin: Chỗ đê vỡ ở Văn Giang tạm cho thông ra sông, tùy tiện đắp<br /> đường qua để giữ lúa chiêm. Xin: Cùng theo như trước làm việc, thu tiền điền mẫu để sung cấp<br /> cho thuê làm” [3;202]. Vua Tự Đức nghe xong chuẩn giao cho 4 tỉnh Hải Dương, Bắc Ninh, Hà<br /> Nội, Hưng Yên chọn điều phải mà làm.<br /> Tự Đức năm thứ 30 (1877), tháng 2,... Phạm Thận Duật bắt đầu triển khai việc đắp đê ở các<br /> tỉnh đồng bằng Bắc Bộ. Ông dâng sớ trình bày việc: “Đê mới 4 tỉnh (Hải Dương, Bắc Ninh, Hà<br /> Nội, Hưng Yên) công làm và vật liệu phải cần dùng đến số nhiều (thành tiền hơn 50.900 quan), xin<br /> trích trước tiền công để cấp cho làm, đợi sau chiểu thu tiền điền mẫu điền trả lại” [3;228]. Sớ tâu<br /> của ông được vua Tự Đức chấp thuận.<br /> Tự Đức năm thứ 30 (1877), tháng 10,... sau việc đê bối ở các sông bị vỡ lớn, đặc biệt là<br /> nước sông Cái qua những chỗ vỡ cũ ở Văn Giang và Đông An, tràn ngập 17 huyện thuộc ba tỉnh<br /> Bắc Ninh, Hưng Yên, Hải Dương. Thống đốc Hoàng Tá Viêm tâu bày việc đắp đê không hiệu quả,<br /> xin hưu đê ở vùng tả ngạn sông Hồng (gồm Bắc Ninh, Hưng Yên, Hải Dương và một phần Nam<br /> Định). Vua Tự Đức cho rằng: “Việc này từ trước đến nay, tranh nhau bàn bạc mãi, rút cục chưa<br /> làm được, không thân đến tận nơi xét kỹ, sao làm xong được công trình to tát ấy” [3;258]. Rồi vua<br /> giao cho Phạm Thận Duật cùng với quan các tỉnh xét kĩ có nên làm hay không, tâu trả lời ngay.<br /> Phạm Thận Duật cùng với các quan ở Bắc Kỳ (Tổng đốc Hải - Yên Phạm Phú Thứ, Tổng<br /> đốc Hà - Ninh Trần Đình Túc, lĩnh Đốc Sơn - Hưng - Tuyên Vũ Trọng Bình, Hộ đốc Ninh - Thái<br /> Lê Hữu Tá, Hộ đốc Định - Yên Nguyễn Trọng Hợp, lĩnh phủ Hưng Yên Trần Văn Chuẩn) sau khi<br /> xem xét tình hình đã tâu lên rằng: “Xét rõ chỗ đê vỡ ở về huyện Văn Giang và Đông An thế đã khó<br /> <br /> 25<br />  Nguyễn Thị Thu Thủy<br /> <br /> <br /> đắp, cũng không nên đắp, tuy các huyện hạt, thế nước chảy đến không thể giữ được cả lúa mùa,<br /> nhưng khi nước lụt xuống, lại cấy lúa chiêm thu lợi, không khác gì lúa mùa, huống chi ruộng cấy<br /> mùa ít mà ruộng cấy chiêm nhiều (tức như tỉnh Hà Nội, ruộng cấy chiêm 20.000 mẫu, ruộng cấy<br /> mùa chỉ hơn 400 mẫu) thì đắp đê nhỏ để chuyên giữ lúa chiêm, cũng có thể thu được hiệu quả, duy<br /> có địa thế hơi khác, lòng dân lại không giống nhau, nên tuỳ thế chước nghĩ. Nay xin hai tỉnh Hải<br /> Dương, Bắc Ninh vẫn ở chỗ đê nhỏ năm nay hiện đã đắp xong nếu vỡ lở thì điền bổ lại, lại tạm đắp<br /> khúc đê ngắn ở cửa sông Kinh Khương về tỉnh Hải Dương, những đê nhỏ ở Điều Mễ, Ngoại Sa<br /> 2 huyện Văn Giang, Đông An thuộc tỉnh Bắc Ninh và Hưng Yên (của dân xã đắp riêng) cũng vá<br /> những chỗ vỡ lở; về tỉnh Nam Định thì khơi vét sông Bạc Hà và đắp cả các đê nhỏ ở hai bên sông,<br /> hễ lúa chiêm gặt xong, nước lụt cho chảy tràn qua, để tiêu nước sông Nhị Hà. Còn như sông Nghĩa<br /> Trụ về tỉnh Hải Dương, tỉnh Hưng Yên, những chỗ nông lấp thì khơi vét đi, cùng sông Quảng Lãng<br /> tỉnh Hưng Yên có nhiều cầu đá và đập chắn ngang, thì bạt bỏ đi để thông đường nước chảy, sông<br /> Chanh ở tỉnh Nam Định hiện có đê nhỏ ở vùng ngoài (nguyên có 2 đê trong và ngoài) thì khai phá<br /> đi, cho rộng dòng nước chảy, như thế nước sông Nhị Hà có chỗ tiêu đi, thì ba tỉnh Sơn Tây, Hà Nội,<br /> Nam Định, việc hộ đê hơi thư, 3 tỉnh Hải Dương, Bắc Ninh, Hưng Yên đê nhỏ tự giữ, dân 17 huyện<br /> làm ăn, không đến hại lắm, tính suốt phân số lợi hại tưởng cũng lợi nhiều mà hại ít” [3;258-259].<br /> Tờ tâu dâng lên, vua Tự Đức chuẩn cho nghị thi hành nhưng sai phải bắt đầu làm ngay: “Việc đắp<br /> đê nhỏ bắt đầu làm từ tháng 12 năm nay, việc khơi lòng sông bắt đầu làm từ tháng sau, đều hạn<br /> 2 tháng phải xong” [3;259]. Đúng thời hạn, trung tuần tháng 2 năm 1878, công việc đắp đê bối ở<br /> các tỉnh Hưng Yên, Bắc Ninh và Hải Dương lần lượt hoàn thành.<br /> Tuy nhiên, chỉ đến tháng 4 năm 1878, vụ mưa ập đến, mưa lớn hơn những năm trước khiến<br /> cho đê bối thuộc tổng Yên Vĩnh, Bình Dân, Đông Kết thuộc huyện Đông Yên lại bị vỡ. Vì việc này,<br /> Phạm Thận Duật cùng với Tuần phủ Hưng Yên Trần Văn Chuẩn, Tỉnh thần Nguyễn Văn Trang,<br /> Thượng biện Phạm Đăng Giảng đều bị giáng hai cấp lưu nhiệm. Phạm Thận Duật và Phạm Đăng<br /> Giảng đã phải dâng sớ tâu bày thừa nhận: “Thuỷ thế xứ Bắc Kỳ khó giữ được toàn lợi, nên chọn lợi<br /> nhiều hại ít thì làm, nhưng xét chỗ vỡ trước ở huyện Văn Giang, huyện Đông An trước khi chưa vỡ,<br /> nước lũ sông Nhị Hà không chia chảy được, hằng năm chợt có mực nước quá ngày thường lan đến<br /> 4 - 5 tỉnh (các tỉnh Sơn Tây, Hà Nội, Nam Định, Ninh Bình bị lụt nhiều, Bắc Ninh, Hưng Yên đôi<br /> khi cũng có bị lụt) khi vỡ, thế nước rất mạnh, hoặc nhà cửa trong làng trôi đi, hoặc người và súc<br /> vật chết đuối, rất là thiệt hại. Từ sau khi đoạn đê ấy vỡ, các tỉnh Hải Dương, Bắc Ninh, Hưng Yên<br /> bị lụt chỉ 17 huyện, lúa mùa tuy không thu hoạch được, nhưng lúa chiêm được lợi rất nhiều, lương<br /> thực của dân vẫn như thường, còn các tỉnh khác hai vụ chiêm, mùa phần nhiều được mùa. Trong<br /> đó nước sông Nhị Hà và như sông Chiêm Đức ở Bắc Ninh, phận đê tuy hoặc có vỡ lở (các năm 28,<br /> 29, 30 vỡ luôn) mà thế nước tràn đến thì ít, không thiệt hại lắm. Tính suốt tình thế hiện nay ở Bắc<br /> Ninh thì chỗ đê vỡ ở huyện Văn Giang, huyện Đông An thực không thể lấp được. 17 huyện ở các<br /> tỉnh Hải Dương, Bắc Ninh, Hưng Yên bị nước tràn đến tuỳ thế đắp đê nhỏ, để giữ lúa chiêm, khi<br /> thu gặt xong, để cho nước lụt tràn qua, để san tiêu nước sông Nhị Hà, không gì hơn kế ấy, đã cùng<br /> quan các tỉnh Hải Dương, Sơn Tây, Nam Định, Bắc Ninh cùng tâu lên. Gần đây, 12 huyện thế nước<br /> tràn đến (Hải Dương 7 huyện, tỉnh Bắc Ninh 5 huyện) và 2 huyện rưỡi trong đê nhỏ bên hữu sông<br /> Cửu An về tỉnh Hưng Yên, lúa ruộng đều được phong thu, còn 2 huyện Đông An, Ân Thi và hơn<br /> 20 xã linh tinh, hơn 10 xã ở huyện Văn Giang về tỉnh Bắc Ninh (do ở gần ngay chỗ đê vỡ), nhân<br /> bị đê cắt ở tỉnh Hưng Yên vỡ lở, lúa ruộng gián hoặc có nơi bị ngập, xem thế thì đê nhỏ để giữ lúa<br /> chiêm, không thể không được. Duy các xã về 2 huyện Đông An, Ân Thi, cái kế giữ gìn lúa chiêm,<br /> nghĩ nên đắp lại đoạn đê ở Nhị Mễ và Điều Nha, tuỳ thế mà sửa đắp. Vả lại năm trước nha Đê<br /> chính trù tính công việc tốn kể có vài trăm vạn mà cũng khó mong được việc hoàn toàn. Chúng tôi<br /> từ khi phụng phái đến nay, công việc ở các tỉnh, tính suốt số tiền chi cấp là hơn 170.000 quan, mà<br /> lúa chiêm vẫn chưa được toàn thu, nay nếu muốn đắp đê nhỏ mà tất giữ vững được lâu, các tỉnh ở<br /> <br /> <br /> 26<br />  Phạm Thận Duật và sự nghiệp hơn ba mươi năm làm quan triều Nguyễn (1852 - 1885)<br /> <br /> <br /> Bắc Kỳ vụ chiêm, vụ mùa đều giữ được, tất được toàn lợi mà không hại đến dân địa phương ấy, tự<br /> liệu thế không thể làm cho xứng chức được” [3;299-300].<br /> Vua Tự Đức nghe xong giáng dụ bãi nha môn Đê chính, đem tập tâu ấy giao cho quan các<br /> tỉnh có sông khám xét rồi tâu lên, làm thế nào cho chóng đến tiết sương giáng thì bắt đầu đắp đê<br /> (nguyên trước sau tiết sương giáng khám nghĩ, vào khoảng tháng giêng, tháng 2 thì bắt đầu đắp)<br /> cho được vật liệu đầy đủ, công việc chắc chắn. Sau quan tỉnh Nam Định, Hưng Yên hội tâu xin lại<br /> đắp chỗ đê vỡ ở huyện Văn Giang, đình việc đắp 2 đê Nhị Mễ và Điều Nha.<br /> Sau sự kiện này, Phạm Thận Duật được phép về Kinh để kịp dự lễ khánh tiết. Về đến Kinh,<br /> ông được đổi bổ làm Tả phó Đô ngự sử viện Đô sát, thôi giữ việc đê điều [3;300].<br /> Sau này, khi đã làm Thượng thư bộ Hình, nhưng khi có việc liên quan đến đê điều, Phạm<br /> Thận Duật vẫn trăn trở, đau đáu về công cuộc trị thủy ở đồng bằng Bắc Bộ. Tự Đức năm thứ 33<br /> (1880), tháng 4, đê nhỏ bằng cát ở tỉnh Hưng Yên bị vỡ (các phủ huyện Khoái Châu, Kim Động,<br /> Phù Cừ, Tiên Lữ ngập mất lúa chiêm và nước xói vào các tổng Phụng Công, Đa Ngưu, Hòa Bình<br /> thuộc hạt Bắc Ninh). Sau khi nghe tờ tâu của quan địa phương, Phạm Thận Duật đã tâu lên vua Tự<br /> Đức rằng: “Cái thế sông Nhị Hà chảy xuống Biển Đông, thực không thể ngăn được, thì cái đê nhỏ<br /> bằng cát thường vỡ ấy không thể lấp cưỡng được. Nghĩ nên bỏ mặc, cho đường nước chảy được<br /> rộng. Duy nay chỗ vỡ đã cho chảy thông, thì cái đê nhỏ riêng hạt Hải Dương ở về hạ lưu ngăn trở<br /> đường sông, như đê nhỏ ở tổng Phú Mễ, tưởng nên mở ở chỗ khác ra vài trăm trượng, cho nước<br /> theo đó chảy nhanh đến các ngã ba sông Quang Dực, Chanh Xuyên để chảy ra cửa biển Thái Bình.<br /> Lại ở 2 cửa sông Phần, sông Kinh cũng nên cho khơi thông, để nước theo đó chảy đến sông Hàm<br /> Giang rồi chảy ra các cửa biển Ngải Am, Văn Úc. Như thế thì nước sông Nhị Hà có chỗ chảy chia<br /> đi, có thể không ngại lắm” [3;417].<br /> Vua Tự Đức bảo rằng: “Giữ nước sông khó được toàn lợi cả, như nói nước lụt bị nước triều<br /> ngăn trở, thì ví như khoảng mùa hạ, hằng ngày thường có gió đông ganh đua với gió nam, khi gió<br /> đông mạnh thì tự nhiên mát mẻ khoan khoái. Nay nếu có thể làm cho nước lụt chảy nhanh, thì<br /> nước triều tự nhiên lui đi. Tóm lại, vì cửa biển rất xa, khoảng giữa phần nhiều làm đê điều ngăn<br /> lấp quanh co, đến nỗi dòng nước không chảy nhanh, tự nhiên và ra chẳng ở chỗ này, thì ở chỗ kia.<br /> Nhớ lại từ lúc mới giữ nước sông, khai dòng sông Chiêm Đức, là muốn cho nước sông chảy về<br /> mạn đông, cho nên tỉnh Hải Dương trước không có đê giữ nước sông mà nay thì có, tỉnh Hà Nội<br /> trước thường bị hại mà nay thì yên. Là bởi sông mất đường cũ, không theo ngành chính chảy về<br /> Nam Định, tất phải chảy về Hải Dương, mà vỡ ngang ra. Người giữ nước sông phải xem tất cả các<br /> chằm ngòi sông biển trong cả xứ, chỗ nào cao, chỗ nào thấp, chỗ nào nhẹ, chỗ nào nặng mới được.<br /> Nói phải rõ ràng, làm phải có công hiệu, đâu có đều chia giới hạn, chỗ này thì lấp, chỗ kia thì khơi;<br /> đến nỗi 10 năm nay thường vỡ không ngăn được, chẳng phải là lỗi của các quan ư ? Trẫm không<br /> thể đi đến tận nơi, mắt được trông thấy, vì dân tính kỹ kế hay an toàn, thực rất tiếc lắm. Giao cho<br /> bộ Công chép ra giao 3 tỉnh Hải Dương, Hưng Yên. Bắc Ninh phải cùng lòng bàn tính thế nào cho<br /> xứng ý trẫm” [3;417-418].<br /> Đây là những lời phát biểu cuối cùng của một vị quan nhà Nguyễn đã từng giữa trách nhiệm<br /> về việc trị thủy ở đồng bằng Bắc Bộ. Hơn hai năm đảm nhiệm cương vị là Khâm sai kinh lí Hà<br /> đê sứ (1876 - 1878), bằng tài năng trải nghiệm của một người sinh ra và lớn lên ở đất Bắc, Phạm<br /> Thận Duật trước sau vẫn kiên trì với chủ trương đắp đê ở vùng tả ngạn sông Hồng. Rất tiếc, những<br /> diễn biến phức tạp của tình hình lũ lụt ở đồng bằng sông Hồng và sự thiếu nhất quán trong chủ<br /> trương trị thủy và thủy lợi ở vùng đồng bằng Bắc Bộ của nhà Nguyễn đã khiến cho những nỗ lực<br /> giữ đê của Phạm Thận Duật và các quan lại cấp dưới chưa thực sự có hiệu quả.<br /> Mặc dù nắm giữ những trọng trách liên quan đến việc quân quốc trọng sự, nhưng Phạm<br /> Thận Duật cũng là người rất quan tâm và nặng lòng với nỗi khổ của nhân dân. Chính sử triều<br /> <br /> 27<br />  Nguyễn Thị Thu Thủy<br /> <br /> <br /> Nguyễn ghi lại sự kiện năm Tự Đức thứ 32 (1879), tháng 12,... sau khi về quê chịu tang mẹ, trên<br /> đường về kinh, thấy dân tình xao xác, thóc cao gạo kém vì mất mùa, ông lập tức tâu lên vua Tự<br /> Đức rằng: “Tôi hỏi ra nghe giá gạo các tỉnh ở Bắc Kỳ mỗi phương giá tiền 5 - 6 quan; tôi đi đường<br /> qua các hạt Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, hỏi ra cũng thế; duy 2 tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị<br /> đến 7 - 8 quan; đương lúc sau khi lúa mùa mới gặt này, mà giá gạo đã vọt cao như thế, sau này<br /> không khỏi lương thực khó khăn, rất đáng lo lắm. Xưa thời vua Thuấn, dân đen khó kiếm gạo ăn<br /> bị đói, sai ông Tắc gieo trăm giống thóc, tất là phải trồng nhiều thứ rau, quả thay cho thóc, mới<br /> có thể giúp được khỏi đói. Mùa thu năm nay bỗng mất mùa, thu hoạch không được bao nhiêu, mà<br /> sang năm lúa chiêm chín, thì còn lâu ngày. Nếu không có trồng trăm giống thóc như ông Tắc, dù<br /> hết lòng cứu chữa, cũng khó làm cho không đói. Xin sắc xuống cho quan các tỉnh, gia tâm khuyên<br /> bảo dân trong hạt, cốt phải kịp thời trồng nhiều các thứ khoai, củ, lúa, ngô, để thay cho thóc, tưởng<br /> đến sang năm lúa mùa xuân, mùa hạ giáp nhau, không đến nỗi chết đói nhiều” [3;382]. Vua Tự<br /> Đức lệnh cho bộ Hộ lục sức ngay cho các tỉnh, để không lại bị thiếu nữa [3;382].<br /> <br /> 2.2. Một nhà văn hóa lớn<br /> Bên cạnh sự nghiệp chính trị, Phạm Thận Duật còn có nhiều đóng góp trong lĩnh vực văn<br /> hóa, đặc biệt là những đóng góp trong lĩnh vực văn học, sử học và giáo dục.<br /> Về văn học, Phạm Thận Duật đã để lại nhiều trước tác có giá trị cả về văn học, sử học và<br /> vấn đề trị thủy như: Hưng Hóa kí lược, Vãng sứ Thiên Tân nhật kí, Quan Thành văn tập, những<br /> bài tấu về đê điều tập hợp trong Hà đê tấu tập, Hà đê tấu tư tập.<br /> Về sử học, sau khi thôi giữ chức Khâm sai kinh kí Hà đê sứ về kinh, tháng 10 năm Tự Đức<br /> năm thứ 31 (1878), Phạm Thận Duật được thăng là Thượng thư bộ Hình sung chức Phó tổng tài<br /> Sử quán. Ông có nhiều đóng góp trên lĩnh vực sử học, văn học và giáo dục.<br /> Tự Đức năm thứ 34 (1881), tháng 11,... Ông được giao trọng trách xét lại sách Việt sử cương<br /> mục [3;502]. Với kiến thức sâu rộng, học thuật đầy đủ, ông tổ chức tổng kiểm duyệt bộ sử Khâm<br /> định Việt sử thông giám cương mục. Năm sau, ông dâng sớ tâu nói: “Bộ sách Việt sử các kỉ từ đời<br /> Đinh đến đời Lê đã kiểm duyệt rồi xin lần lượt viết kĩ (1 bản viết chữ theo lối nhà Tống, 1 bản viết<br /> chữ chân phương, đều biên những chữ vua ngự phê ở thượng tầng) giao cho tỉnh Hải Dương khắc<br /> bản in” [3;534]. Vua đồng ý làm theo. Đến năm Kiến Phúc thứ 1 (1884), bộ sử đươc khắc in và<br /> ban hành.<br /> Phạm Thận Duật còn được triều đình giao sửa lại bộ sử Dực Anh Tông Hoàng đế thực lục<br /> chính biên (tức sách Đại Nam thực lục - Đệ tứ kỉ) - một bộ sách ghi lại các sự kiện lịch sử dưới<br /> triều vua Tự Đức.<br /> Ngoài phụ trách công việc viết sử, Phạm Thận Duật còn phụ trách các công việc liên quan<br /> đến giáo dục, khoa cử. Ông được vua Tự Đức tin tưởng giao cho việc dạy học các hoàng tử. Tự<br /> Đức năm thứ 35 (1882), tháng 7,... thấy “Thượng thư bộ Hình sung Cơ mật viện đại thần Phạm<br /> Thận Duật là người rất có phẩm hạnh, văn học cũng khá” [3;541], vua Tự Đức cho ông kiêm sung<br /> chức Sư bảo ở Dục Đức đường và Chính Mông đường, tức thầy dạy trực tiếp cho hai hoàng tử Ưng<br /> Chân và Ưng Đường - sau này là vua Dục Đức và Đồng Khánh.<br /> Phạm Thận Duật cũng nhiều lần được giữ các trọng trách quan trọng trong kì thi Đình, thi<br /> Điện. Tự Đức năm thứ 32 (1879), tháng 3,... thi Đình, Thượng thư bộ Hình Phạm Thận Duật cùng<br /> với Tả tham tri bộ Binh Lê Điều sung việc đọc quyển [3;339]. Năm Kiến Phúc thứ nhất (1884),<br /> tháng giêng,... Phạm Thận Duật được giao trọng trách kiêm quản Quốc tử giám [4;54]. Trong hai<br /> kì thi Điện hai năm liên tiếp 1884, 1885, ông đều được cử làm Độc quyển.<br /> Năm Kiến Phúc thứ nhất (1884), tháng 3,... Mở Kinh diên ở điện Vũ Hiển (lễ tiết theo y như<br /> <br /> <br /> 28<br />  Phạm Thận Duật và sự nghiệp hơn ba mươi năm làm quan triều Nguyễn (1852 - 1885)<br /> <br /> <br /> năm Tự Đức) dùng Đại học sĩ điện Cần Chính là Nguyễn Văn Tường, Thượng thư là Phạm Thận<br /> Duật sung làm Giảng quan ở Kinh diên [4;65].<br /> Với những đóng góp như trên, có thể chưa đủ để khẳng định ông là một nhà văn, một nhà<br /> sử học, hay một nhà giáo dục, nhưng chắc chắn những đóng góp của ông trên lĩnh vực văn hóa cần<br /> được thừa nhận. Ở mức độ nhất định có thể xem ông là một nhà văn hóa lớn của Việt Nam ở thế kỉ<br /> XIX.<br /> <br /> 3. Kết luận<br /> Có thể nói, làm quan ở vào một thời kì đầy biến động của đất nước, từ việc quốc gia, dân<br /> tộc phải đối diện với nguy cơ xâm lược của thực dân Pháp đến việc quốc gia, dân tộc phải đối diện<br /> với hiện thực cuộc xâm lược của thực dân Pháp, Phạm Thận Duật ở những mức độ khác nhau đã<br /> tham gia hoặc trực tiếp hoặc gián tiếp vào những sự kiện có liên quan đến việc nước ta mất vào tay<br /> thực dân Pháp. Tuy nhiên, đặt trong sự phức tạp của bối cảnh lịch sử thế kỉ XIX với hơn 30 năm<br /> làm quan trong triều đình nhà Nguyễn, Phạm Thận Duật vẫn là một vị quan tài năng, có những<br /> đóng góp quan trong trong sự nghiệp trị nước của nhà Nguyễn và là một nhà văn hóa lớn.<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> [1] Đinh Xuân Lâm, Phạm Đình Nhân (chủ biên), 2005. Phạm Thận Duật một nhân cách lớn.<br /> Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội.<br /> [2] Quốc sử quán triều Nguyễn, 2007. Đại Nam thực lục (Bản dịch), Tập 7. Nxb Giáo dục, Hà<br /> Nội.<br /> [3] Quốc sử quán triều Nguyễn, 2007. Đại Nam thực lục (Bản dịch), Tập 8. Nxb Giáo dục, Hà<br /> Nội.<br /> [4] Quốc sử quán triều Nguyễn, 2007. Đại Nam thực lục (Bản dịch), Tập 9. Nxb Giáo dục, Hà<br /> Nội.<br /> [5] Trung tâm Unesco Thông tin tư liệu lịch sử và văn hóa Việt Nam, 2000. Phạm Thận Duật toàn<br /> tập. Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội.<br /> <br /> ABSTRACT<br /> Pham Than Duat, more than thirty years a mandarin<br /> under the Nguyen Dynasty (1852-1885)<br /> Pham Than Duat (1825-1885) is a historical character of national stature who lived in the<br /> late nineteenth century. Pham Than Duat’s life and his more than thirty years serving as a mandarin<br /> (1852 - 1885) under the Nguyen Dynasty showed that he was a talented governor. He played a<br /> strong role in suppressing banditry and insurgency and he persevered with a project to embank<br /> and irrigate the North Delta Region. In addition, he made significant contributions to Vietnamese<br /> culture and education.<br /> Keywords: Pham Than Duat, governor during the Nguyen Dynasty, talented governor, great<br /> culturist, patriotic scholar.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 29<br />