Đề tài: " PHẠM TRÙ VẬT CHẤT CỦA CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG TRONG "

PHẠM TRÙ VẬT CHẤT CỦA CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG

TRONG

PHẠM VĂN CHUNG(*)

Phạm trù vật chất là phạm trù cơ bản, cùng cặp với phạm trù ý thức của

chủ nghĩa duy vật biện chứng. Nhiệm vụ xác định nội dung của những

phạm trù này cũng như nội dung quan niệm về mối liên hệ giữa vật chất và

ý thức mang ý nghĩa đặt cơ sở cho toàn bộ hệ thống lý luận duy vật biện

chứng đã được các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác thực hiện xong về căn bản.

Tuy nhiên, trong di sản lý luận của các ông, chủ nghĩa duy vật biện chứng,

cả về hệ thống cũng như từng khái niệm, quy luật, quan điểm riêng biệt của

nó, thường không được trình bày dưới hình thức lý luận thuần tuý, mà căn

cứ vào những yêu cầu thực tiễn và nhận thức cụ thể, liên hệ chặt chẽ với

những lý luận khác, hoặc dưới hình thức phê phán. Vì thế, trong nghiên

cứu nhằm xây dựng hệ thống lý luận duy vật biện chứng đáp ứng những

yêu cầu lịch sử mới, khó tránh được những thiếu sót, hạn chế, thậm chí

những sai sót nhất định, do hiểu chưa thấu đáo tính lịch sử của mỗi luận

điểm, quan niệm triết học của các nhà kinh điển mácxít. Việc hiểu phạm

trù vật chất trong Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán

của V.I.Lênin là một trường hợp như thế. Do đó, để tiếp tục xây dựng, phát

triển hơn nữa chủ nghĩa duy vật biện chứng, thì yêu cầu đặt ra là phải hiểu

chính xác các phạm trù, khái niệm, quy luật của nó do các nhà sáng lập chủ

nghĩa Mác đã phát hiện, nêu lên, trong đó có phạm trù vật chất.

Trước đây, trong các chuyên khảo, tài liệu, sách giáo khoa triết học Mác -

Lênin ở Liên Xô và hiện nay, trong lời giới thiệu tập 18 của bộ Lênin toàn

tập do Nxb Tiến bộ Mátxcơva ấn hành năm 1980 (tiếng Việt), trong hầu

hết các sách giáo khoa triết học Mác - Lênin và những tài liệu thể hiện

những nghiên cứu về phạm trù vật chất của chủ nghĩa duy vật biện chứng ở

nước ta, các tác giả thường xem luận điểm của V.I.Lênin - "Vật chất là một

phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại khách quan được đem lại cho con

người trong cảm giác, được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại, phản

ánh, và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác"(1) - là định nghĩa kinh điển về

vật chất, đồng thời phân tích nội dung định nghĩa này với các vấn đề, nội

dung chính là: 1) Vật chất là một phạm trù triết học; 2) Những thuộc tính

của vật chất; 3) Phương pháp định nghĩa vật chất. Vấn đề được nêu ở đây

là, có phải luận điểm trên là định nghĩa duy nhất kinh điển về vật chất hay

không và nên hiểu nội dung phạm trù vật chất được V.I.Lênin nêu trong tác

phẩm của ông như thế nào?

Sau khi nghiên cứu lại tác phẩm Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh

nghiệm phê phán và tìm hiểu một số tài liệu cần thiết, có liên quan, tôi thấy

cần phải tiếp tục bàn luận để làm sáng tỏ hơn một số điểm trong nội dung

phạm trù vật chất được trình bày trong tác phẩm nói trên của V.I.Lênin.

Điều quan tâm chủ yếu của tôi ở đây là tính lịch sử của quan niệm vật chất,

phạm trù vật chất của V.I.Lênin.

1. Bối cảnh lịch sử của quan niệm Lênin về vật chất

Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán được viết vào thời

gian từ tháng Hai đến tháng Mười 1908 và được in thành sách riêng năm

1909. Tác phẩm xuất hiện trong bối cảnh lịch sử có những sự kiện nổi bật.

Giai cấp tư sản ở các nước đã trở nên "phản động về mọi mặt", đã từ bỏ

tính chất dân chủ của nó. Cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX tràn lan thứ

triết học "kinh nghiệm phê phán" hay chủ nghĩa Makhơ với tham vọng

đóng vai trò là triết học "duy nhất khoa học" nhưng thực ra, là một thứ chủ

nghĩa duy tâm chủ quan. Một số người dân chủ - xã hội tự xưng là "học trò

của Mác" đã coi chủ nghĩa Makhơ có sứ mệnh thay thế triết học duy vật

biện chứng của C.Mác. Một số học giả có tên tuổi đã rơi vào ảnh hưởng

của chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán. Ở Nga, ngoài những kẻ thù công khai

chống giai cấp vô sản và đảng của giai cấp vô sản, còn có một số trí thức

dân chủ -xã hội, gồm cả những phần tử mensêvích, đã tuyên truyền chủ

nghĩa Makhơ, dùng chủ nghĩa Makhơ để xét lại chủ nghĩa duy vật biện

chứng. Trong hoàn cảnh mà bọn giả danh mácxít, các thế lực phản động

đang tung hoành, dùng chủ nghĩa Makhơ để xét lại chủ nghĩa Mác, xét lại

không chỉ những nguyên lý triết học, mà cả những sách lược, nguyên tắc

của đảng vô sản, nhằm phủ nhận những cơ sở lý luận của đảng, tước vũ khí

tư tưởng của giai cấp vô sản, mưu toan biến chủ nghĩa xã hội thành một

dạng tôn giáo mới, thì đó là một nguy cơ vô cùng nghiêm trọng. Đồng thời,

vào cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX, trong khoa học tự nhiên đã bắt đầu

diễn ra một cuộc cách mạng thật sự với việc phát hiện ra tia Rơnghen

(1895), hiện tượng phóng xạ (1896), điện tử (1897), rađium (1898). Vì thế,

bức tranh vật lý cũ về thế giới đã trở nên chật hẹp. Các nhà vật lý cũ với

lập trường duy vật tự phát và siêu hình không thể giải thích được những

phát hiện mới của vật lý học hiện đại. Do đó, chủ nghĩa duy vật và khoa

học tự nhiên rơi vào khủng hoảng, thậm chí cho rằng vật chất đã "biến

mất", đã "tiêu tan".

Đây là những sự kiện lịch sử chính quy định trực tiếp những quan điểm

triết học của V.I.Lênin, chủ yếu thuộc nội dung của chủ nghĩa duy vật biện

chứng, trong Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán. Cần

thấy rõ sự kiện cơ bản là, chủ nghĩa duy tâm chủ quan đã lợi dụng cuộc

khủng hoảng trong xã hội và trong khoa học tự nhiên để tấn công nhằm

phủ nhận những quan điểm có tính nền tảng, quan điểm duy vật của chủ

nghĩa duy vật biện chứng. Do đó, đối tượng phê phán chủ yếu của

V.I.Lênin ở đây là “chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán”, mà nguồn gốc, cơ

sở triết học cơ bản của nó là chủ nghĩa duy tâm chủ quan. V.I.Lênin đã

thấy rõ yêu cầu phải bảo vệ chủ nghĩa duy vật biện chứng, nhất là những

nội dung, quan điểm cơ bản của nó, phải đánh trả một cách quyết liệt và hết

sức thuyết phục “chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán” và những kẻ đồng loã

của nó với những mưu đồ khoa học và chính trị - xã hội sai lầm, phản động

của chúng, đồng thời góp phần khắc phục cuộc khủng hoảng trong vật lý

học, mở đường cho khoa học tiến lên. Vậy, để hiểu đúng tinh thần, nội

dung và ý nghĩa phạm trù vật chất của V.I.Lênin, để hiểu thấu đáo tính lịch

sử của nó thì điều rất quan trọng là phải đặt phạm trù đó vào đúng hoàn

cảnh lịch sử của nó, phải chỉ ra tương quan hữu cơ của những sự kiện lịch

sử nói trên với mỗi luận điểm của V.I.Lênin trong tác phẩm của ông. Chính

V.I.Lênin đã dạy rằng: “Toàn bộ tinh thần chủ nghĩa Mác, toàn bộ hệ thống

chủ nghĩa Mác đòi hỏi là mỗi nguyên lý phải được xem xét (a) theo quan

điểm lịch sử; (b) gắn liền với những nguyên lý khác; (c) gắn liền với kinh

nghiệm cụ thể của lịch sử”(2). Nói cách khác, ở đây cần phải đặc biệt coi

trọng quan điểm lịch sử - cụ thể trong nghiên cứu phạm trù vật chất của

Lênin.

2. Những định nghĩa của V.I.Lênin về vật chất

Trong Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán có nhiều luận

điểm của V.I.Lênin được xem như những "định nghĩa" về vật chất. Đó là:

(1) Như đã nêu ở trên; (2) "Việc thừa nhận đường lối triết học mà các nhà

duy tâm và bất khả tri đã phủ nhận thì trái lại được diễn đạt bằng những

định nghĩa sau đây: vật chất là cái tác động vào giác quan của chúng ta, thì

gây ra cảm giác; (3) "vật chất là một thực tại khách quan được đem lại cho

chúng ta trong cảm giác, v.v."(3); (4) "Phái Makhơ đã rơi vào chỗ hết sức

vô lý biết chừng nào, khi họ đòi hỏi những người duy vật phải đưa ra một

định nghĩa về vật chất mà không được nhắc lại rằng vật chất, giới tự nhiên,

tồn tại, cái vật lý đều là cái có trước, còn tinh thần, ý thức, cảm giác, cái

tâm lý là cái có sau"(4); (5) "Về mặt nhận thức luận thì khái niệm vật chất

không có nghĩa gì khác hơn: thực tại khách quan tồn tại độc lập đối với ý

thức con người, và được ý thức con người phản ánh"(5); (6) "Khái niệm vật

chất không biểu hiện cái gì khác ngoài cái thực tại khách quan mà chúng ta

nhận thấy được trong cảm giác"(6); v.v.. Sau khi trình bày các luận điểm

(2) và (3), V.I.Lênin đã xem đây là những định nghĩa về vật chất. Như vậy,

vấn đề đặt ra hiện nay trong nhận thức lại phạm trù vật chất của V.I.Lênin

là cần phải phân tích, so sánh những luận điểm về vật chất như đã nêu để

xác định đâu là luận điểm thể hiện chính diện, rõ nhất và mang tính chất

của một định nghĩa kinh điển về vật chất. Căn cứ vào nội dung các luận

điểm đã nêu, có thể phân chia thành hai dạng hoặc hai cách định nghĩa.

Dạng định nghĩa thứ nhất bao gồm các luận điểm (1), (5) và (6). Trong

nhóm này, cần tập trung phân tích luận điểm (1). Đây là luận điểm đã được

rất nhiều tác giả xem là định nghĩa kinh điển, thậm chí duy nhất kinh điển.

Trong các khoa học cụ thể, chúng ta hầu như không thấy người ta định

nghĩa đối tượng theo kiểu như "hình thang là một phạm trù (khái niệm)

toán học dùng để chỉ...", "điện là phạm trù (khái niệm) vật lý học dùng để

chỉ...", "sự sống là phạm trù sinh vật học..." hoặc "quyền là phạm trù của

luật học...",v.v.. Thông thường, người ta định nghĩa đối tượng về phương

diện nó là cái tồn tại hiện thực khách quan, ở bên ngoài ý thức của chủ thể.

Trong khi đó, những luận điểm (1), (5), (6) như đã thấy, lại trước hết nói về

nhận thức, cách thức nhận thức của chúng ta về vật chất. Cụ thể là trong

luận điểm (1), mệnh đề "vật chất là một phạm trù triết học" không nhằm

trực tiếp nói về vật chất với tư cách cái tồn tại hiện thực khách quan, bởi

cái tồn tại khách quan ấy không thể là "phạm trù triết học" được. Vật chất

với tư cách một phạm trù triết học là vật chất được quan niệm, được hiểu

và là một kết quả của nhận thức triết học mang tính trừu tượng hoá, khái

quát hoá cao về nó, đồng thời là vật chất với tư cách một tên gọi, một từ

ngữ. Mệnh đề “vật chất là phạm trù triết học” có nghĩa là vật chất được

nhận thức ở trình độ phạm trù triết học, hơn nữa là phạm trù triết học khoa

học chứ không phải là một nhận thức trực quan, phiến diện về nó.

Đương nhiên, trong luận điểm của V.I.Lênin cũng đã nói đến "thực tại

khách quan được đem lại cho con người trong cảm giác, được cảm giác của

chúng ta chép lại, chụp lại, phản ánh, và tồn tại không lệ thuộc vào cảm

giác", tức là nói về chính vật chất với tư cách cái tồn tại khách quan, ở bên

ngoài cảm giác. Nhưng trong toàn bộ nội dung luận điểm (1), điều này chỉ

nhằm giải thích cho "từ vật chất", "phạm trù vật chất" về ý nghĩa và nội

dung của chúng, chứ không nhằm trực tiếp nói về vật chất với tư cách thực

tại khách quan, ở bên ngoài cảm giác. Để thấy rõ hơn điều này, hãy xem

quan niệm của Ph.Ăngghen.

Theo Ph.Ăngghen, trước hết "vật chất" và "vận động" cần được hiểu là tính

chất chung, thuộc tính chung của mọi sự vật, mọi hình thức cụ thể của vật

chất và vận động mà chúng ta có thể cảm biết được bằng các giác quan; thứ

hai, vật chất và vận động là sự trừu tượng hoá, tóm tắt, hay tổng hợp từ

những vật thể hữu hình, cảm tính những thuộc tính chung đó của chúng.

Đó là những trừu tượng do đầu óc con người tạo ra căn cứ vào hiện thực,

chúng là những vật của tư duy, chứ không phải những vật có thể cảm

thấy(7). Như vậy, cần phân biệt vật chất với tư cách cái tồn tại ở bên ngoài

ý thức và không phụ thuộc vào ý thức và vật chất với tư cách sự nhận thức,

hiểu biết của chúng ta về cái tồn tại ấy. Không có vật chất tồn tại khách

quan thì cũng không có quan niệm của chúng ta về vật chất. Đương nhiên,

khi bàn về quan niệm, khái niệm vật chất, chúng ta không thể bỏ qua nội

dung của chúng là cái phản ánh vật chất tồn tại khách quan, nhưng không

được đồng nhất nội dung ấy với bản thân vật chất.

Trong quan niệm của V.I.Lênin cũng đã thể hiện rõ điều đó. Sau khi phê

phán Makhơ và những người theo thuyết bất khả tri phủ nhận thực tại

khách quan, ông viết: "Nếu ta cảm thấy được thực tại khách quan, thì phải

đặt cho nó một khái niệm triết học; và khái niệm này đã được xác định từ

lâu, lâu lắm rồi, đó là khái niệm: vật chất"(8). Luận điểm này được viết

trước khi V.I.Lênin nêu luận điểm:"Vật chất là phạm trù triết học...”. Vậy,

điều này có nghĩa là, ở đây từ "vật chất" chỉ gián tiếp nói về vật chất với tư

cách thực tại khách quan, nhưng lại trực tiếp nói về vật chất với tư cách cái

nhận thức, cái quan niệm của chúng ta. Do đó, có thể diễn đạt khác đi cách

nói của V.I.Lênin: "Phạm trù vật chất là một phạm trù triết học dùng để

chỉ...". Như thế, luận điểm ("định nghĩa") của V.I.Lênin chủ yếu nhằm giải

thích cái hình ảnh chủ quan của vật chất, tức cái phản ánh; còn vật chất, tức

thực tại khách quan thì ông chỉ nói đến một cách gián tiếp, nhằm giải thích

cho nội dung trên. Rõ ràng, vật chất, xét về mặt hiện thực khách quan, tồn

tại ở ngoài cảm giác và không phụ thuộc vào cảm giác, thì không thể là

“phạm trù triết học..." được. Có thể thấy rõ luận điểm về vật chất nói trên

cùng các luận điểm khác cùng nhóm, chủ yếu nói về điều: vật chất với tư

cách một phạm trù triết học nghĩa là gì, tức là bàn về mặt nhận thức luận

của nó. Vì thế, chỉ nên xem luận điểm trên của V.I.Lênin cùng những luận

điểm khác như đã nêu là một trong những “định nghĩa”, cách “định nghĩa”

về vật chất và trong trường hợp này, chúng là định nghĩa gián tiếp.

Vậy tại sao V.I.Lênin lại nêu một định nghĩa có tính gián tiếp và dường

như rất chú ý đến việc giải thích "vật chất với tư cách là phạm trù triết học"

như vậy? Câu trả lời rất rõ là, quan niệm coi “sự vật là phức hợp của các

cảm giác” của chủ nghĩa Makhơ hay "chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán" nói

chung đã dựa trên kinh nghiệm nhằm phủ nhận "vật chất" với tư cách sản

phẩm của tư duy, phủ nhận "vật chất" với tư cách một khái niệm, phạm trù

của nhận thức luận (theo cách nói của V.I.Lênin), tức một phạm trù triết

học, mà chỉ có dựa vào phạm trù này mới có thể hiểu được vật chất nói

chung với tư cách thực tại khách quan, cái khác với những dạng, cấu trúc,

thuộc tính cụ thể của vật chất. Ph.Ăngghen đã chỉ ra một đặc điểm rất đặc

trưng của chủ nghĩa kinh nghiệm là: "Nhà kinh nghiệm chủ nghĩa đã đi sâu

vào thói quen của nhận thức kinh nghiệm đến nỗi là khi anh ta sử dụng

những trừu tượng mà vẫn tưởng rằng mình còn ở trong lĩnh vực của nhận

thức cảm tính"(9). Như thế, V.I.Lênin đã xuất phát từ chính những vấn đề

mà chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán nêu ra hòng bác bỏ, thay thế chủ nghĩa

duy vật biện chứng bằng chủ nghĩa duy tâm chủ quan, để chống lại nó.

Điều này đã thể hiện rất rõ tính lịch sử trong quan niệm của V.I.Lênin về

vật chất. Rất có thể là, đối với V.I.Lênin, đó là một "định nghĩa" vật chất

hết sức quan trọng, nhưng là hết sức quan trọng trong tính lịch sử của nó,

căn cứ vào những yêu cầu lịch sử - cụ thể của nó, so với mục đích và nội

dung cuốn sách của ông.

Dạng định nghĩa thứ hai thể hiện rõ ở các luận điểm (2), (3) và (4). Có thể

thấy trong những luận điểm này có những khác nhau nhất định về nội

dung. Luận điểm (2) nhấn mạnh một thuộc tính căn bản của vật chất, đó là

"khi tác động vào các giác quan của chúng ta, thì gây ra cảm giác"; luận

điểm (3) cho thấy đồng thời hai thuộc tính của vật chất: "một thực tại

khách quan được đem lại cho chúng ta trong cảm giác"; còn luận điểm (4)

phân biệt thuộc tính của vật chất trong tương quan với ý thức. Tuy nhiên,

đây là những luận điểm có sự bổ sung cho nhau, trong đó luận điểm (3) có

nội dung rõ ràng, đầy đủ hơn. Có thể xem đây là những định nghĩa trực

tiếp, chính diện về vật chất. Nó cho thấy rõ đối tượng cần xác định, cần

định nghĩa là vật chất với tư cách cái tồn tại hiện thực khách quan, chứ

không phải cái tồn tại trong nhận thức, trong quan niệm, không phải là cái

quan niệm của chúng ta về vật chất. Đương nhiên, định nghĩa là biểu hiện

bản chất đối tượng dưới hình thức chủ quan, tức là dưới hình thức các khái

niệm, phạm trù về nó. Nhưng hình thức chủ quan đó không thể có nếu đối

tượng không tồn tại hiện thực, nếu nó không cho chúng ta khả năng hình

dung, nhận thức ra đối tượng. Cho nên, rất rõ là, nếu trong hiện thực không

tồn tại thuộc tính chung của tất cả các dạng vật chất, thuộc tính tồn tại khách

quan và được đem lại cho con người trong cảm giác, thì chúng ta cũng không

thể có từ "vật chất" và khái niệm (phạm trù) "vật chất" với tư cách những sản

phẩm của tư duy.

Như vậy là, V.I.Lênin đã nêu ra những chứ không phải một định nghĩa về

vật chất trong Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán. Mỗi

định nghĩa ấy đều có những căn cứ, nguồn gốc thực tiễn và nhận thức, có

nội dung xác định của nó, chứ không phải ngẫu nhiên, tuỳ tiện. Theo tôi,

cần phân chia những định nghĩa đó của V.I.Lênin ít nhất thành hai dạng

hay hai cách định nghĩa, đó là định nghĩa trực tiếp và định nghĩa gián tiếp.

Định nghĩa trực tiếp là định nghĩa chính diện đối tượng, là định nghĩa về

tồn tại hiện thực khách quan của nó. Đây là cách định nghĩa phổ biến,

thông dụng mà chúng ta có thể thấy trong các khoa học. Có lẽ, ở đây cần

phải nhấn mạnh một kinh nghiệm ngàn đời của khoa học, và không chỉ là

kinh nghiệm, mà còn là lôgíc, là lý luận và thực tiễn, rằng một định nghĩa,

khái niệm (phạm trù) khoa học trước hết phải xác định một cách trực tiếp

bản chất của chính đối tượng. Còn định nghĩa gián tiếp là định nghĩa không

chính diện, là định nghĩa mà chủ thể có thể không nhằm trực tiếp nói về đối

tượng, mà chỉ dựa vào đó để nói về cái khác, cụ thể là trong luận điểm (1),

V.I.Lênin nói về vật chất hiện thực để nhằm nói về cái nhận thức, về khái

niệm của nó. Vậy rốt cuộc, nên lấy định nghĩa nào của V.I.Lênin làm định

nghĩa "chuẩn", định nghĩa có tính kinh điển về vật chất, phải chăng đó là

định nghĩa: "Vật chất là thực tại khách quan được đem lại cho chúng ta

trong cảm giác"? Định nghĩa này tự nó đã nói lên rằng, ở đây, vật chất

được nhận thức dưới hình thức một phạm trù triết học, hơn nữa là phạm trù

triết học duy vật biện chứng, vì chỉ có chủ nghĩa duy vật biện chứng mới định

nghĩa vật chất như vậy. Có thể thấy hầu hết các tài liệu nghiên cứu quan niệm

của V.I.Lênin về vật chất cũng đã trích dẫn những luận điểm (2) và (3) nói trên,

nhưng lại xem đây là những luận điểm để minh hoạ, nhằm làm rõ hơn nội dung

luận điểm mà theo tôi là định nghĩa gián tiếp như đã nói.

3. Những đặc tính (thuộc tính) của vật chất theo quan điểm duy vật

biện chứng

Trước hết, cần phải hiểu rằng, phạm trù (khái niệm) là hình thức của tư duy

phản ánh bản chất hay thuộc tính căn bản, phổ biến của đối tượng. Vậy,

trong phạm trù vật chất, V.I.Lênin đã xác định những thuộc tính căn bản,

phổ biến nào của vật chất? Trong những tài liệu nghiên cứu về phạm trù

vật chất thường có hai nhận thức về thuộc tính căn bản, phổ biến của vật

chất. Nhận thức thứ nhất cho rằng, vật chất chỉ có một thuộc tính, đó là

"thực tại khách quan được đem lại cho con người trong cảm giác...". Nhận

thức thứ hai cho rằng, vật chất có những (hai) thuộc tính: 1) "tồn tại khách

quan, không phụ thuộc vào cảm giác"; 2) "được đem lại cho con người

trong cảm giác". Vậy, vật chất có hai, hay chỉ có một thuộc tính căn bản,

phổ biến?

V.I.Lênin viết: "Vì "đặc tính" duy nhất của vật chất - mà chủ nghĩa duy vật

triết học là gắn liền với việc thừa nhận đặc tính này - là cái đặc tính tồn tại

với tư cách là thực tại khách quan, tồn tại ở bên ngoài ý thức của chúng

ta"(10). Nhưng trong các luận điểm khác, ông lại nói: "thực tại khách quan

được đem lại cho con người trong cảm giác, được cảm giác của chúng ta

chụp lại, chép lại..." và "vật chất là những cái mà khi tác động vào các giác

quan chúng ta, thì gây ra cảm giác"(Chúng tôi nhấn mạnh - P.V.C), nghĩa

là ông đã cho thấy một thuộc tính nữa của vật chất? Rõ ràng, "tồn tại khách

quan, ở bên ngoài cảm giác" và "được đem lại cho con người trong cảm

giác, được cảm giác của chúng ta chụp lại, chép lại..." là hai thuộc tính

khác nhau, phân biệt nhau rất rõ của vật chất. Ở đây, chúng ta cần tập trung

bàn luận về thuộc tính thứ nhất.

Tại sao V.I.Lênin lại khẳng định “đặc tính” duy nhất của vật chất là đặc

tính tồn tại với tư cách là thực tại khách quan? Phải chăng, ông muốn phủ

nhận những thuộc tính khác hoặc cho rằng, ngoài thuộc tính đó ra, vật chất

không còn thuộc tính nào khác? Theo tôi, có lẽ sự khẳng định của

V.I.Lênin là nhằm nhấn mạnh, xác định thật rõ và dứt khoát bản chất của

chủ nghĩa duy vật triết học mácxít, sự đối lập căn bản giữa nó và chủ nghĩa

duy tâm, là ở chỗ thừa nhận đặc tính này của vật chất, đặc tính tồn tại

khách quan, ở bên ngoài ý thức và không phụ thuộc vào ý thức, chứ không

có nghĩa là ông muốn loại bỏ thuộc tính khác của nó. Vì thế, không nên

tuyệt đối hoá luận điểm này và bỏ qua các luận điểm khác, bỏ qua toàn bộ

nội dung cuốn sách của V.I.Lênin và cũng không nên chỉ căn cứ vào hình

thức ngôn từ của luận điểm này, bởi điều đó có thể đi đến chỗ cho rằng

dường như quan điểm của V.I.Lênin thể hiện tính không chặt chẽ, không

nhất quán và chứa đựng mâu thuẫn.

Theo Trần Đức Thảo thì luận điểm của V.I.Lênin - "Vì "đặc tính" duy nhất

của vật chất - mà chủ nghĩa duy vật triết học là gắn liền với việc thừa nhận

đặc tính này - là cái đặc tính tồn tại với tư cách là thực tại khách quan, tồn

tại ở bên ngoài ý thức của chúng ta" - là nói về vật chất với tư cách "thực

tại khách quan" hay là có "tính thực tại khách quan", nghĩa là nói về tồn tại

của vật chất, chứ không phải nói về thuộc tính của nó. Theo ông, điều này

thể hiện ở chỗ V.I.Lênin đã đánh dấu "... " (nháy nháy) vào từ đặc tính

("đặc tính"). Trần Đức Thảo giải thích: "Tính thực tại khách quan là một

điều quy định căn bản của vật chất, nhưng nó không có nội dung của một

thuộc tính, vì nó không quy định gì về nội dung của vật chất. Vì đối

phương (tức những người theo chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán - P.V.C)

đòi hỏi một thuộc tính chắc chắn, không thì họ cho là "vật chất biến mất",

nên V.I.Lênin đã nêu lên cái tính thực tại khách quan là "thuộc tính" không

thể chối cãi của vật chất, mà chủ nghĩa duy vật cũng chỉ cần công nhận như

thế là đủ"(11). Đây là vấn đề cần phải thảo luận. Có phải tinh thần luận

điểm của V.I.Lênin đúng là như vậy không?

Thực ra, trong luận điểm ở trang 321 của tác phẩm, từ "đặc tính" của vật

chất được đặt trong "nháy nháy" không hàm ý phủ nhận thuộc tính (đặc

tính) của vật chất, mà muốn nhấn mạnh rằng, đây là đặc tính (thuộc tính)

của vật chất do triết học - chủ nghĩa duy vật biện chứng quan niệm, hay

được hiểu trong phạm vi nhận thức luận như V.I.Lênin thường nói. Đặc

tính này không như những "đặc tính của vật chất, trước đây được coi là

tuyệt đối, bất biến, đầu tiên (tính không thể thâm nhập được, quán tính,

khối lượng, v.v.) đang tiêu tan và bây giờ đây tỏ ra là tương đối và chỉ là

đặc tính vốn có của một số trạng thái nào đó của vật chất"(12), tức là

những đặc tính do khoa học cụ thể (vật lý học) hoặc chủ nghĩa duy vật siêu

hình quan niệm; trái lại, là đặc tính chung của vật chất, được khái quát,

tổng hợp từ những dạng vật chất cụ thể. Đây là tính lôgíc, nhất quán trong

lập luận của V.I.Lênin. Trong luận điểm này, ông muốn chỉ ra rằng, những

người theo chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán không thể nào hiểu được đặc

tính chung cơ bản của vật chất, một đặc tính được vạch ra trong phạm vi

vấn đề cơ bản của triết học, một đặc tính mà chỉ có tư duy, hơn nữa là tư

duy triết học mang tính trừu tượng hoá, khái quát hoá khoa học rất cao mới

nhận thức được. Trong khi đó, tất cả những hiểu biết về vật chất của khoa

học tự nhiên, chủ nghĩa duy vật siêu hình và của cả những người theo chủ

nghĩa kinh nghiệm phê phán, về cơ bản chỉ giới hạn ở kinh nghiệm, ở cảm

giác, gắn liền với những dạng vật chất cụ thể, hoàn toàn không hiểu được

vật chất dưới hình thức trừu tượng nhất của nó. Tại sao lại không coi "cái

đặc tính tồn tại với tư cách là thực tại khách quan, tồn tại ở ngoài ý thức

của chúng ta" là một đặc tính, hơn nữa là đặc tính chung, cơ bản nhất của

vật chất? "Tồn tại với tư cách là thực tại khách quan" có nghĩa là gì? Đó là

tồn tại thực sự ở bên ngoài cảm giác, bên ngoài ý thức và không phụ thuộc

vào chúng. Đặc tính này biểu hiện rõ sự đối lập, khác biệt căn bản giữa vật

chất và ý thức và đó là một đặc tính không thể phủ nhận được của mọi

dạng vật chất, do đó của thế giới vật chất nói chung. Cho nên, cần hiểu

quan điểm của V.I.Lênin coi đặc tính tồn tại với tư cách thực tại khách

quan là "đặc tính" duy nhất của vật chất là nhằm nhấn mạnh thuộc tính cơ

bản nhất của nó, là quan điểm thể hiện rõ bản chất của chủ nghĩa duy vật

khoa học (chủ nghĩa duy vật biện chứng), nhằm phân biệt rõ vật chất là cái

có trước, cái quyết định so với ý thức là cái có sau, cái bị quyết định.

Như vậy, vật chất có hai thuộc tính căn bản, phổ biến: thứ nhất, tồn tại với

tư cách thực tại khách quan, tức là tồn tại ở bên ngoài ý thức và không phụ

thuộc vào ý thức; thứ hai, được đem lại cho con người trong cảm giác.

Trong định nghĩa vật chất không thể loại bỏ một trong hai thuộc tính này,

vì chúng thể hiện rõ hai mặt của vấn đề cơ bản của triết học được giải đáp

theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng. Đặc tính tồn tại ở bên

ngoài ý thức và không phụ thuộc vào ý thức và đặc tính được đem lại cho

con người trong cảm giác chính là những đặc tính của vật chất được chủ

nghĩa duy vật biện chứng quan niệm, khái quát hoá, nhằm mục đích chỉ rõ

sự đối lập, sự khác nhau cơ bản giữa vật chất và ý thức. Ngoài giới hạn đó

ra thì khó có thể thừa nhận và hiểu đúng những thuộc tính này. Đồng thời,

phải thấy rằng, cả ở đây nữa, khi xác định những thuộc tính cơ bản, phổ

biến của vật chất, V.I.Lênin đã gắn liền với cuộc đấu tranh chống “chủ

nghĩa kinh nghiệm phê phán”, với cuộc khủng hoảng trong khoa học tự

nhiên và với việc giải thích những phát hiện mới của vật lý học. Vì vậy,

tính lịch sử trong những lập luận của ông cũng hết sức rõ ràng. Không có

tính lịch sử sao được, khi mà nhiệm vụ đặt ra trước hết là phải thể hiện rõ

ràng, dứt khoát sự đối lập về nguyên tắc giữa quan điểm duy vật (biện

chứng) với quan điểm duy tâm, do đó phải khẳng định “đặc tính” duy nhất

của vật chất là “đặc tính tồn tại với tư cách là thực tại khách quan”, và tiếp

đó, để chống lại chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán - một hình thức mới của

chủ nghĩa duy tâm chủ quan, thì không thể không giải thích rõ ràng nguồn

gốc, bản chất của những cảm giác của chúng ta. Cuối cùng, để cho các nhà

khoa học tự nhiên có thể hiểu được phạm trù triết học về vật chất thì không

thể không chứng minh nó cả về nội dung khách quan, tức là vạch ra những

đặc tính chung của vật chất, lẫn hình thức của nó với tư cách sản phẩm của

tư duy trừu tượng cao, tức tư duy duy vật biện chứng.

Như vậy, nhiệm vụ đặt ra cho chúng ta khi nghiên cứu phạm trù vật chất

của chủ nghĩa duy vật biện chứng trong Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa

kinh nghiệm phê phán là phải hiểu rõ tính lịch sử của nó. Rõ ràng, ở đây,

V.I.Lênin không định viết một cuốn sách giáo khoa về Triết học Mác -

Chủ nghĩa duy vật biện chứng, mà trái lại, những quan niệm, luận điểm

được ông nêu ra, xét về nội dung, cách thức thể hiện, ngôn ngữ được sử

dụng, luôn phù hợp với yêu cầu lịch sử, với đối tượng mà ông phê phán.

Tuy vậy, việc coi trọng quan điểm lịch sử trong nghiên cứu phạm trù vật

chất của V.I.Lênin không đồng nghĩa với “chủ nghĩa lịch sử”. Dưới những

hình thức lịch sử - cụ thể, sinh động của nó, những luận điểm của V.I.Lênin

về vật chất chứa đựng cả những nội dung, giá trị khoa học phổ biến, trong

khi đó thì việc xây dựng một hệ thống quan niệm lý luận khoa học về vật

chất lại đòi hỏi phải “thoát ra” khỏi những hình thức lịch sử - cụ thể, sinh

động ấy. Vì thế, khi nghiên cứu phạm trù vật chất trong Chủ nghĩa duy vật

và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán nhằm xây dựng một quan niệm lý luận

khoa học về vật chất, cần phải phân biệt nội dung, ý nghĩa khoa học phổ

biến với ý nghĩa và hình thức lịch sử của nó và một nhiệm vụ khác đặt ra

cho chúng ta ở đây là phải tìm ra những khả năng, phương án hoàn chỉnh

hơn những định nghĩa về vật chất trong bối cảnh lịch sử hiện nay.

(*) Tiến sĩ, Khoa Triết học, Trường Đại học Khoa học Xã hội