Phát ngôn hỏi trong Truyện Kiều với việc biểu thị các hành động ngôn ngữ gián tiếp

Dương Thị Thuý Vinh<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 105(05): 185 - 191<br /> <br /> PHÁT NGÔN HỎI TRONG TRUYỆN KIỀU VỚI VIỆC BIỂU THỊ<br /> CÁC HÀNH ĐỘNG NGÔN NGỮ GIÁN TIẾP<br /> Dương Thị Thúy Vinh<br /> Trường Đại học Sư phạm - ĐH Thái Nguyên<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Khi tìm hiểu các phát ngôn hỏi (có sử dụng dấu hỏi ở cuối câu) trong Truyện Kiều, chúng tôi thấy<br /> rằng: tác giả (người dẫn truyện) và các nhân vật đã tạo ra nhiều phát ngôn hỏi nhưng chỉ có một số<br /> ít phát ngôn là nhằm mục đích hỏi, còn lại phần lớn đều nhằm những mục đích khác. Cụ thể như<br /> hỏi để khẳng định, phủ định; để khuyên nhủ, thuyết phục, thỉnh cầu, thề nguyền,...; để thể hiện sự<br /> băn khoăn, phỏng đoán, ngờ vực; để hứa hẹn, cam kết; để bộc lộ cảm xúc. Những hành động ngôn<br /> ngữ gián tiếp được biểu thị qua phát ngôn hỏi đã góp phần bộc lộ thái độ, tình cảm của tác giả và<br /> tính cách, phẩm chất của các nhân vật, qua đó khẳng định tấm lòng và tài năng của Nguyễn Du.<br /> Từ khóa: ngôn ngữ, phát ngôn hỏi, hành động ngôn ngữ gián tiếp, Truyện Kiều, Nguyễn Du.<br /> <br /> 1.a. Như chúng ta đã biết, hành động ngôn<br /> ngữ (hay hành vi ngôn ngữ, hành động nói,<br /> hành động ngôn từ) là một loại hành động của<br /> con người và được người nói hay người viết<br /> thực hiện bằng ngôn ngữ khi phát ra một lời<br /> nói, một câu văn. Các hành động ngôn ngữ<br /> thường được phân biệt theo một số loại khác<br /> nhau. Nhà ngôn ngữ học J.R. Searle đã phân<br /> biệt thành năm nhóm lớn: trình bày, điều khiển,<br /> cam kết, biểu cảm và tuyên bố (x. 2, tr.238-259).*<br /> Mặt khác, theo cách thức thực hiện, các hành<br /> động ngôn ngữ (HĐNN) còn được các nhà<br /> ngôn ngữ học phân biệt thành HĐNN trực<br /> tiếp và HĐNN gián tiếp. Trong HĐNN trực<br /> tiếp có sự thống nhất giữa hình thức và chức<br /> năng còn ở HĐNN gián tiếp thì không có sự<br /> thống nhất như vậy mà đó là cách dùng hình<br /> thức của HĐNN này để thực hiện chức năng<br /> của HĐNN khác.<br /> 1.b. Về đơn vị câu, người ta có thể nghiên cứu<br /> trên nhiều phương diện. Và ở phương diện sử<br /> dụng, mỗi câu cụ thể gắn với hoàn cảnh giao<br /> tiếp, mục đích giao tiếp,... được gọi là phát<br /> ngôn (PN). Nói cách khác, phát ngôn chính là<br /> câu trong hoạt động giao tiếp (x. 5, tr.111). Vì<br /> thế, muốn tìm hiểu câu ở phương diện sử<br /> dụng thì phải nắm được phương diện cấu tạo<br /> ngữ pháp của câu. Ở đây, nếu xét về phương<br /> diện cấu tạo ngữ pháp thì một PN hỏi là một<br /> câu hỏi (câu nghi vấn). Câu nghi vấn “nêu điều<br /> người nói chưa biết hoặc còn hoài nghi và mong<br /> *<br /> <br /> Tel: 0942383818; Email: duongvinhsptn@gmail.com<br /> <br /> muốn được người nghe trả lời, cung cấp thông<br /> tin vào điểm còn chưa biết, chưa rõ“ và nó<br /> được nhận diện bằng “những từ ngữ chuyên<br /> dụng và/ hoặc ngữ điệu nghi vấn. Ngữ điệu<br /> nghi vấn được đánh dấu bằng dấu hỏi (?) ở<br /> cuối câu” (x.5, tr.215) (chúng tôi nhấn mạnh<br /> từ “hoặc”). Như vậy, theo quan điểm của tác<br /> giả Bùi Minh Toán, về mặt hình thức, một<br /> câu nghi vấn có thể có hoặc không có dấu hỏi<br /> ở cuối câu. Tuy nhiên, trong thực tế sử dụng,<br /> một PN hỏi không phải lúc nào cũng đạt được<br /> mục đích vốn có của nó.<br /> 1.c. Truyện Kiều từ lâu đã được biết đến với tư<br /> cách là một kiệt tác của văn học Việt Nam.<br /> Các giá trị về nội dung và nghệ thuật của<br /> Truyện Kiều đã được rất nhiều nhà nghiên cứu<br /> quan tâm khai thác. Trong bài viết này, chúng<br /> tôi muốn nhìn lại tác phẩm dưới ánh sáng của<br /> lý thuyết HĐNN, tức là coi Truyện Kiều như<br /> một sản phẩm của hoạt động giao tiếp và mỗi<br /> câu nghi vấn trong tác phẩm là một PN được<br /> tác giả hoặc các nhân vật nói ra nhằm thực<br /> hiện một/ một vài HĐNN cụ thể. Dưới đây,<br /> chúng tôi chỉ tìm hiểu những PN hỏi có dấu<br /> hỏi (?) ở cuối câu. Còn những PN hỏi có từ để<br /> hỏi nhưng không có dấu hỏi, chúng tôi sẽ đề<br /> cập đến ở một bài viết khác. Tất cả những<br /> nhận định, đánh giá, nhận xét của chúng tôi<br /> đều dựa trên những tư liệu thu được từ tác<br /> phẩm Truyện Kiều của Nguyễn Du, theo bản<br /> khảo đính của Đào Duy Anh (1974) trong Từ<br /> điển Truyện Kiều, Nxb KH, Hà Nội.<br /> 185<br /> <br /> 190Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Dương Thị Thuý Vinh<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> Vậy, ngoài đích để hỏi, một PN hỏi còn có thể<br /> đạt được những mục đích nào khác? Và việc<br /> sử dụng các HĐNN gián tiếp qua PN hỏi có<br /> vai gì? Đó là những câu hỏi mà người viết<br /> muốn tìm ra câu trả lời qua việc nghiên cứu<br /> các PN hỏi trong Truyện Kiều.<br /> 2. Căn cứ vào dấu hiệu hình thức của câu, có<br /> thể chia 3254 câu thơ Truyện Kiều thành 1713<br /> PN, trong đó có 159 PN hỏi sử dụng dấu hỏi<br /> ở cuối câu. Theo kết quả khảo sát, trong 159<br /> PN chỉ có 28 PN dùng để hỏi. Hay nói cách<br /> khác, chỉ có 28 PN hỏi thực hiện hành động<br /> hỏi trực tiếp còn 131 PN hỏi thực hiện các<br /> HĐNN gián tiếp.<br /> 2.a. Trước hết, có thể chia PN hỏi theo chức<br /> năng hay mục đích của hành động. Cụ thể, các<br /> PN hỏi có thể dùng để biểu thị các hành động<br /> khẳng định, phủ định, cầu khiến, cảm thán và<br /> phỏng đoán - ngờ vực (x.4, Tr.391-412). Dấu<br /> hiệu để nhận diện và phân biệt các HĐNN<br /> gián tiếp qua PN hỏi chủ yếu dựa vào hoàn<br /> cảnh nảy sinh phát ngôn và một số từ/ cụm từ/<br /> cấu trúc đặc trưng.<br /> Đối với các PN hỏi để khẳng định, có thể nhận<br /> diện bằng các từ ngữ như: chớ sao/ còn sao/<br /> hay sao; ai + vị ngữ + cho; Đề ngữ + chủ ngữ<br /> + gì là hơn; Động từ + đâu chẳng + động từ +<br /> danh từ; có + động từ + đâu; động từ + chi;<br /> nỗi nào; chứ ai; chẳng (là/ phải/nhe/sao); nào<br /> + động từ + vay; há dám; thiếu gì; vì/ tại ai;<br /> phải chăng;<br /> PN hỏi để phủ định thường có dấu hiệu là các<br /> từ ngữ như: biết đâu; ai + động từ + ai/hay;<br /> nào; (mà) chi; đâu; ai bằng/hay; động từ + gì;<br /> <br /> 105(05): 185 - 191<br /> <br /> còn; nào có + đâu; động từ + đâu; được sao;<br /> nào + động từ + không; (được/mãi) chăng;<br /> Các PN hỏi để cầu khiến thường thông qua<br /> đích phủ định hoặc cảm thán. Chúng có thể<br /> nhận diện bằng các từ ngữ: bởi ai, bỏ sao, so<br /> chi, sao, hay gì, ai + vị ngữ + cho qua/cho<br /> đây; nào + vị ngữ + đây;<br /> PN hỏi để cảm thán thường có dấu hiệu là các<br /> từ ngữ: ai; bao giờ; gì; nào biết; hay gì; mấy;<br /> làm chi; làm sao; chi; khéo;<br /> PN hỏi để phỏng đoán có thể nhận diện bằng<br /> một số từ ngữ như: biết là có + động từ; có;<br /> đâu + nào; chăng là; thế nào; biết/chớ sao;<br /> cho chăng; biết/ra/vào đâu; ai; chắc; hay<br /> không; làm sao; biết có + danh từ +<br /> thôi/đâu/không; đã + động từ + chưa;<br /> Như vậy, với những dấu hiệu nhận diện nêu<br /> trên, chúng tôi thống kê được các HĐNN gián<br /> tiếp qua PN hỏi như bảng 1.<br /> Trong đó các PN hỏi để khẳng định, phủ định<br /> chiếm tỉ lệ nhiều nhất và chiếm tỉ lệ ít nhất là<br /> PN hỏi để cầu khiến.<br /> Lý giải cho điều này, chúng ta thấy một trong<br /> những nét văn hóa của người Việt là lối giao<br /> tiếp trọng tình cảm, trọng sự hòa thuận, ưa sự<br /> tế nhị, ý tứ, hay “vòng vo” khi giao tiếp.<br /> Nguyễn Du đã đưa nét văn hóa này vào trong<br /> lời nói của người dẫn truyện, của các nhân vật<br /> làm cho mỗi PN có chiều sâu, có nhiều lớp<br /> nghĩa hàm ẩn để người nghe tiếp nhận một<br /> cách nhẹ nhàng, không bị khiên cưỡng, gò ép,<br /> áp đặt. Vì thế, trong 159 PN hỏi, chỉ có 28 PN<br /> là dùng để hỏi (chiếm 17,6 %), còn lại là 131<br /> PN (chiếm 82,4 %) được dùng gián tiếp.<br /> <br /> Bảng 1: Các HĐNN gián tiếp qua PH hỏi<br /> HĐNN<br /> gián tiếp<br /> qua PN hỏi<br /> Số lượng<br /> (131)<br /> <br /> Khẳng định<br /> <br /> Phủ định<br /> <br /> Cầu khiến<br /> <br /> Băn khoăn Phỏng đoán<br /> <br /> Cảm thán<br /> <br /> Số<br /> lượng<br /> <br /> Tỉ lệ<br /> (%)<br /> <br /> Số<br /> lượng<br /> <br /> Tỉ lệ<br /> (%)<br /> <br /> Số<br /> lượng<br /> <br /> Tỉ lệ<br /> (%)<br /> <br /> Số<br /> lượng<br /> <br /> Tỉ lệ<br /> (%)<br /> <br /> Số<br /> lượng<br /> <br /> Tỉ lệ<br /> (%)<br /> <br /> 34<br /> <br /> 26<br /> <br /> 36<br /> <br /> 27,5<br /> <br /> 9<br /> <br /> 6,9<br /> <br /> 26<br /> <br /> 19,8<br /> <br /> 26<br /> <br /> 19,8<br /> <br /> 186<br /> <br /> 191Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Dương Thị Thuý Vinh<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> Khi giao tiếp, thông thường đã là người Việt<br /> Nam thì không ai đưa ra câu trả lời cho những<br /> câu hỏi kiểu như “Đi đâu chẳng biết con<br /> người Sở Khanh?” (1158) hay câu “Mặt nào<br /> trông thấy nhau đây?” (2531) bởi lẽ đích<br /> khẳng định hay phủ định có thể nhận diện qua<br /> câu chữ mà không cần dựa nhiều vào hoàn<br /> cảnh giao tiếp. Nhưng khi muốn khuyên bảo,<br /> thuyết phục, yêu cầu,... thì chúng ta hay dùng<br /> những động từ ngôn hành (x.6, Tr.225) để<br /> tăng hiệu quả cầu khiến và nhanh đạt được<br /> đích cầu khiến. Nếu “vòng vo”, nói ẩn ý quá<br /> thì có thể người nghe sẽ không hiểu hoặc<br /> chậm hiểu và sẽ dẫn tới việc người nói không<br /> đạt hoặc khó đạt đích cầu khiến. Có lẽ vì thế<br /> mà trong Truyện Kiều, những PN hỏi có đích<br /> cầu khiến không nhiều. Chúng chủ yếu được<br /> dùng với đích cầu khiến rất nhẹ nhàng như<br /> khuyên nhủ, thuyết phục, nhắc nhở, từ chối,<br /> thỉnh cầu, thề nguyền. Việc sử dụng PN hỏi<br /> để nêu lên sự băn khoăn - phỏng đoán hay để<br /> bộc lộ cảm xúc cũng có hiệu quả nhất định<br /> trong quá trình giao tiếp như thể hiện sự đấu<br /> tranh, giằng xé trong nội tâm hay thể hiện một<br /> phần tâm trạng, cảm xúc. Vì thế, chúng cũng<br /> được đưa vào khá nhiều trong tác phẩm.<br /> Khi thực hiện chức năng biểu cảm, các PN<br /> hỏi có khả năng bộc lộ nhiều khía cạnh, sắc<br /> thái cảm xúc trong lòng nhân vật như sự ngạc<br /> nhiên, vui mừng, phấn khởi; sự khen ngợi; sự<br /> mỉa mai, châm biếm, đay nghiến; sự lo lắng,<br /> sợ hãi, chán ngán, tuyệt vọng; sự than trách,<br /> tiếc thương; sự cảm thông, sự tức giận,...<br /> Sau đây, chúng tôi sẽ xem xét một số ví dụ cụ<br /> thể để minh họa cho các HĐNN mà PN hỏi<br /> thể hiện.<br /> Ví dụ 1: Duyên hội ngộ, đức cù lao,<br /> Bên tình bên hiếu bên nào nặng hơn?<br /> (601- 602) [1, 472]<br /> Khi gia đình Kiều bị thằng bán tơ vu oan, tác<br /> giả đã đặt câu hỏi trên. PN này của tác giả<br /> không cần câu trả lời vì trong thực tế, ai cũng<br /> biết câu trả lời phù hợp với đạo lý là “bên hiếu<br /> nặng hơn”. Và chính tác giả đã thêm một lần<br /> nữa khẳng định ở phát ngôn sau: “Làm con<br /> trước phải đền ơn sinh thành” (604) [1, 472]<br /> Ví dụ 2: Một đoàn đổ đến trước sau,<br /> Vuốt đâu xuống đất, cánh đâu lên trời?<br /> (1131-1132) [1, 489]<br /> <br /> 105(05): 185 - 191<br /> <br /> Đây là một PN hỏi gián tiếp để phủ định vì nó<br /> đã vi phạm 3 điều kiện sử dụng:<br /> - Điều kiện chuẩn bị: Tác giả biết chắc chắn<br /> Thúy Kiều một thân một mình, không thể<br /> thoát được nên không cần phải hỏi ai.<br /> - Điều kiện chân thành: Câu hỏi của tác giả<br /> không phải là câu hỏi chân thành vì đưa ra<br /> câu hỏi nhưng không cần ai đó phải cung cấp<br /> thông tin.<br /> - Hiệu quả ở lời: Bộc lộ rõ ý phủ định của tác<br /> giả: Khi bỏ trốn, bị Tú Bà đuổi theo, Thúy<br /> Kiều không còn lối nào để trốn thoát.<br /> Ví dụ 3: Sao bằng lộc trọng quyền cao,<br /> Công danh ai dứt lối nào cho qua?<br /> (2497-2498) [1, 533]<br /> Hồ Tôn Hiến dùng mưu kế “lễ nhiều nói<br /> ngọt” để Thúy Kiều khuyên chồng ra hàng,<br /> hưởng bổng lộc, sống vinh hoa phú quý. Với<br /> việc dùng đại từ phiếm chỉ “ai” khi nêu lên<br /> câu hỏi, Thúy Kiều không cần câu trả lời của<br /> Từ Hải bởi câu trả lời đã quá rõ. Đây chính là<br /> lời nói “mặn mà” để thuyết phục Từ Hải quy<br /> phục triều đình và Thúy Kiều đã thành công.<br /> Ví dụ 4 : Thoắt trông lờn lợt màu da,<br /> Ăn gì to lớn đẫy đà làm sao? (923-924)<br /> [1, 483]<br /> Đây là câu thơ Nguyễn Du miêu tả Tú Bà chủ lầu xanh. Trong hoàn cảnh phát ngôn<br /> trên, tác giả đã dùng từ “gì” kết hợp với “làm<br /> sao” để nêu lên sự “bất thường” ở thân hình<br /> “to lớn đẫy đà” của mụ Tú - sản phẩm của sự<br /> ăn uống chắc hẳn cũng rất “bất thường”. Đây<br /> không phải là một hành động hỏi chân thành<br /> mà ẩn sau đó là sự mỉa mai, châm biếm về<br /> ngoại hình, bản chất, về việc “buôn phấn bán<br /> hương” của Tú Bà.<br /> Ví dụ 5: Bây giờ đất thấp trời cao,<br /> Ăn làm sao, nói làm sao bây giờ?<br /> (1817-1818) [1, 511]<br /> Trong tình cảnh gặp gỡ hết sức trớ trêu giữa<br /> Thúc Sinh và Thúy Kiều ở nhà Hoạn Thư,<br /> Thúy Kiều bộc lộ nỗi lo lắng, băn khoăn khi<br /> biết mình đang ở trong nhà của Thúc Sinh mà<br /> lại với thân phận “con hầu” qua 2 từ làm sao.<br /> Kiều không biết sẽ phải cư xử thế nào với<br /> người mà mình đã từng gọi là chồng.<br /> 187<br /> <br /> 192Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Dương Thị Thuý Vinh<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 105(05): 185 - 191<br /> <br /> 2.b. Nếu chia phát ngôn hỏi theo chủ thể phát ngôn, chúng ta có kết quả như sau:<br /> Bảng 2: Phân loại phát ngôn theo chủ thể phát ngôn<br /> <br /> 7<br /> <br /> HĐNN gián tiếp Khẳng định<br /> Phủ định<br /> Cầu khiến<br /> Cảm thán<br /> Phỏng đoán<br /> qua PN hỏi<br /> Số lượng<br /> Số<br /> Số<br /> Số<br /> Số<br /> Số<br /> Tỉ lệ<br /> Tỉ lệ<br /> Tỉ lệ<br /> Tỉ lệ<br /> Tỉ lệ<br /> PN hỏi (131)<br /> lượng<br /> lượng<br /> lượng<br /> lượng<br /> lượng<br /> (%)<br /> (%)<br /> (%)<br /> (%)<br /> (%)<br /> Tác giả/<br /> Tổng số (34)<br /> (36)<br /> (9)<br /> (26)<br /> (26)<br /> Nhân vật<br /> PN<br /> Tác giả<br /> 6<br /> 17.64<br /> 5<br /> 13.9<br /> 0<br /> 0<br /> 11<br /> 42.35<br /> 2<br /> 7.7<br /> 24<br /> Thúy Kiều<br /> 14<br /> 41.2<br /> 17<br /> 47.2<br /> 3<br /> 33.33<br /> 4<br /> 15.3<br /> 18<br /> 69.2<br /> 56<br /> Kim Trọng<br /> 3<br /> 8.82<br /> 6<br /> 16.68<br /> 1<br /> 11,11<br /> 5<br /> 19.25<br /> 3<br /> 11.55<br /> 18<br /> Thúc Sinh<br /> 3<br /> 8.82<br /> 1<br /> 2.78<br /> 0<br /> 0<br /> 2<br /> 7.7<br /> 1<br /> 3.85<br /> 7<br /> Từ Hải<br /> 0<br /> 0<br /> 4<br /> 11.12<br /> 1<br /> 11.11<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> 5<br /> Vương Ông<br /> 2<br /> 5.88<br /> 0<br /> 0<br /> 2<br /> 22.22<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> 4<br /> Sở Khanh<br /> 1<br /> 2.94<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> 2<br /> 7.7<br /> 1<br /> 3.85<br /> 4<br /> <br /> 8<br /> <br /> Hoạn Thư<br /> <br /> 3<br /> <br /> 2<br /> <br /> 5.88<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 1<br /> <br /> 3.85<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 9<br /> <br /> Tú Bà<br /> <br /> 2<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2.78<br /> <br /> 1<br /> <br /> 11.11<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 10<br /> <br /> Thúy Vân<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2.94<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 11<br /> <br /> Đạm Tiên<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 1<br /> <br /> 11.11<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 12<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 1<br /> <br /> 3.85<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 13<br /> <br /> Bố mẹ Thúy<br /> Kiều<br /> Mã Kiều<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2.94<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 14<br /> <br /> Giác Duyên<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2.78<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 15<br /> <br /> Tam<br /> hợp<br /> đạo cô<br /> Mã<br /> Giám<br /> Sinh<br /> Hồ<br /> Tôn<br /> Hiến<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2.78<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2.94<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 1<br /> <br /> 3.85<br /> <br /> STT<br /> <br /> 1<br /> 2<br /> 3<br /> 4<br /> 5<br /> 6<br /> <br /> 16<br /> 17<br /> <br /> Qua bảng thống kê trên, có thể thấy việc sử<br /> dụng phát ngôn hỏi để biểu thị các hành động<br /> ngôn ngữ gián tiếp chủ yếu tập trung vào lời<br /> của người dẫn truyện (24 PN), lời của một số<br /> nhân vật chính diện như Thúy Kiều (56 PN),<br /> Kim Trọng (18 PN), Từ Hải (5 PN), Thúc<br /> Sinh (7 PN). Trong khi đó, một số nhân vật<br /> phản diện chỉ có từ 1 đến 2 PN, cá biệt có Sở<br /> Khanh là 4 PN. Vậy, tại sao lại có sự khác<br /> biệt này? Ở đây, Thúy Kiều hay Kim Trọng<br /> đều là những “nam thanh, nữ tú”, được học<br /> hành, có giáo dục và đều là con cái của những<br /> gia đình nề nếp, có điều kiện (ít nhất là<br /> “thường thường bậc trung” như nhà Thúy<br /> Kiều). Cách ăn nói của họ luôn nhẹ nhàng, tế<br /> nhị, sâu sắc, vì thế rất phù hợp với cách dùng<br /> gián tiếp các PN hỏi. Ngược lại, những nhân<br /> vật phản diện như Mã Giám Sinh, Tú Bà chỉ<br /> <br /> có thể phù hợp với cách nói rõ ràng, cụ thể,<br /> thậm chí là có phần thô thiển và sẽ hạn chế<br /> dùng các PN hỏi với mục đích khác.<br /> Riêng Sở Khanh, tuy là nhân vật phản diện<br /> nhưng Nguyễn Du lại đặt 4 PN “tình cảm<br /> ngọt ngào” vào lời của y. Điều này hẳn phải<br /> có dụng ý nhất định. Những PN đó rất phù<br /> hợp với diện mạo “Hình dung chải chuốt, áo<br /> khăn dịu dàng” của Sở Khanh và đều được<br /> dùng để bộc lộ tình cảm, cảm xúc. Nhưng<br /> những cảm xúc đó không phải của Sở Khanh<br /> mà là của người mà y đóng vai. Đầu tiên, y tỏ<br /> nỗi tiếc thương, cảm thông cho thân phận<br /> hẩm hiu, bất hạnh của người đẹp:<br /> Than ôi sắc nước hương trời<br /> Tiếc cho đâu bỗng lạc loài đến đây?<br /> (1065-1066) [1, 487]<br /> <br /> 188<br /> <br /> 193Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Dương Thị Thuý Vinh<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> Đồng thời, y cũng biểu lộ sự dằn vặt, đau<br /> khổ, tỏ rõ nỗi trách oán với sự khe khắt trong<br /> xếp đặt của ông trời và thậm chí tức giận khi<br /> chưa thổ lộ được cho người khác biết tâm<br /> trạng đau xót, cảm xúc tiếc thương của mình:<br /> Sốt gan riêng giận trời già<br /> Lòng này ai tỏ cho ta hỡi lòng?<br /> (1069-1070) [1, 487]<br /> Mới nghe qua thì ta có thể rất xúc động, cảm<br /> kích trước tấm lòng của người “tháo cũi sổ<br /> lồng” nhưng nếu nghe kỹ thì chúng ta có thể<br /> thấy sự giả tạo, huênh hoang bởi cách cứu vớt<br /> cuộc đời Kiều của y rất tầm thường, ám muội:<br /> <br /> điểm, cách đánh giá, nhìn nhận của tác giả về<br /> cuộc sống, về xã hội đương thời.<br /> Với tư cách là người dẫn truyện, trong số 131<br /> PN hỏi được dùng gián tiếp thì có 24 PN là<br /> của tác giả. Trong đó có 11 PN (chiếm gần<br /> 50% tổng số PN của tác giả) là để bộc lộ cảm<br /> xúc. Những PN này không chỉ góp phần xây<br /> dựng hình tượng nhân vật nữ chính mà còn<br /> bộc lộ thái độ đồng cảm, xót xa và những suy<br /> tư, trăn trở cho số phận bèo nổi của Kiều.<br /> Ngoài ra, với 11 PN hỏi để khẳng định, phủ<br /> định, người đọc có thể thấy được những<br /> chiêm nghiệm sâu sắc của tác giả về cuộc<br /> sống như:<br /> Người buồn, cảnh có vui đâu bao giờ?<br /> <br /> Thừa cơ lẻn bước ra đi (1109) [1, 488]<br /> Nhưng y vẫn khẳng định, dù dưới dạng của<br /> một phát ngôn hỏi, rằng đó là mưu kế tối ưu,<br /> không gì hơn được:<br /> <br /> (1244) [1, 493]<br /> hay cách hành xử khi sống trong xã hội<br /> đương thời:<br /> Áo xiêm buộc trói lấy nhau,<br /> <br /> Ba mươi sáu chước chước gì là hơn? (1110)<br /> [1, 488]<br /> Lời y nói không sai nhưng chính câu nói đó<br /> đã khiến Kiều sinh nghi bởi nếu y đúng là<br /> người “Bể trầm luân, lấp cho bằng mới thôi!”<br /> (1104) thì hành động hẳn phải quang minh,<br /> chính đại hơn thế. Và thực tế đã chứng minh<br /> cảm nhận của Kiều là đúng. Kiều đã bị chính<br /> lời lẽ ngọt ngào của Sở Khanh đánh lừa và<br /> mắc mưu Tú Bà. Đó cũng là cái đích mà Tú<br /> Bà và Sở Khanh muốn đạt được. Rõ ràng Sở<br /> Khanh không phải “tay vừa”. Hắn cũng “giỏi<br /> giang” lắm chứ. Nếu không giỏi sao “lừa”<br /> được người “thông minh vốn sẵn tư trời” như<br /> Thúy Kiều? Có nhìn nhận như vậy mới thấy<br /> được dụng ý của tác giả khi dùng những PN<br /> hỏi gián tiếp đặt vào lời Sở Khanh.<br /> 3. Không phải ngẫu nhiên mà phần lớn các PN<br /> hỏi trong Truyện Kiều lại được dùng để thực<br /> hiện các HĐNN khác. Sự góp mặt của những<br /> PN này đóng vai trò quan trọng trong việc thể<br /> hiện các giá trị nội dung của tác phẩm.<br /> 3.a. Trước hết, chúng góp phần thể hiện thái<br /> độ của tác giả với các nhân vật và bộc lộ quan<br /> <br /> 105(05): 185 - 191<br /> <br /> Vào luồn ra cúi công hầu mà chi?<br /> (2467 – 2468) [1, 532]<br /> 3.b. Không chỉ vậy, những PN hỏi được dùng<br /> gián tiếp còn là một trong những phương tiện<br /> quan trọng giúp người đọc hiểu rõ được về<br /> tính cách, thái độ, tình cảm của các nhân vật.<br /> Cụ thể, để làm nổi bật thế giới nội tâm vô<br /> cùng phức tạp của Thúy Kiều, tác giả đã sử<br /> dụng nhiều PN hỏi trong ngôn ngữ độc thoại,<br /> đối thoại của nhân vật.<br /> Kết quả khảo sát cho thấy: Thúy Kiều là nhân<br /> vật sử dụng gián tiếp PN hỏi nhiều nhất trong<br /> tác phẩm. Trong 131 PN hỏi được dùng gián<br /> tiếp, có 61 PN hỏi của Thúy Kiều nhằm<br /> hướng tới những mục đích khác nhau như:<br /> khẳng định, phủ định, kết tội, khuyên nhủ,<br /> thuyết phục, bộc lộ tình cảm, cảm xúc cũng<br /> như tâm trạng băn khoăn, lo lắng, buồn thảm,<br /> đau đớn, xót xa, uất hận…<br /> Bằng những PN hỏi thể hiện mục đích khác<br /> nhau từ chính nhân vật, Nguyễn Du đã thành<br /> công trong việc miêu tả tính cách của Thúy<br /> Kiều. Đó là một nhân vật rất sâu sắc, biết nghĩ<br /> 189<br /> <br /> 194Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.lrc-tnu.edu.vn<br /> <br />