Phong cách chủ đạo trong kiến trúc
HN thời Pháp thuộc
Sự hiện diện đầu tiên của kiến trúc Pháp ở Hà Nội là từ năm 1803, khi vua Gia Long
nhà Nguyễn cho xây lại thành Hà Nội theo kiểu Vauban dưới sự chỉ đạo của 4 kỹ sư công
binh Pháp. Tuy nhiên phải đến khi thành lập khu Nhượng địa năm 1875 ở ven sông Hồng
(kéo dài từ phố Phạm Ngũ Lão tới Quân y Viện 108 và bệnh viện Hữu Nghị ngày nay) thì
những công trình phong cách kiến trúc Pháp mới thực sự có dấu ấn tại Hà Nội.
Trải qua gần một thế kỷ (cuối thế kỷ 19 tới nửa đầu thế kỷ 20), kiến trúc thời kỳ
Pháp thuộc với sự phong phú về phong cách đã để lại cho Hà Nội một di sản kiến trúc
quý giá. Trong bài viết này, chúng tôi muốn đề cập tới những phong cách chủ đạo, để lại
những dấu ấn rõ ràng trong kiến trúc thời kỳ này.
1. Phong cách kiến trúc Tiền thực dân
Phong cách kiến trúc Tiền thực dân ở Hà Nội bắt đầu hình thành từ chính khu
Nhượng địa với những ngôi nhà làm việc, nhà ở cho sĩ quan và binh lính Pháp. Với mong
muốn có được những không gian phù hợp với chức năng cần thiết nhưng tránh được cái
nóng oi ả mùa hè, các sĩ quan công binh Pháp đã nghĩ ra một hình thức kiến trúc nhiệt đới
thô sơ với các hành lang rộng bao lấy không gian chính.
Bảo tàng Lịch sử Quân sự (trước đây là Sở chỉ huy quân đội Pháp)
Sau khi chiếm được thành Hà Nội và biến nó thành Sở chỉ huy quân đội Pháp, các
sĩ quan công binh cũng xây dựng một loạt công trình trong thành nội cũng như trên trục
đường nối khu nhượng địa với Hoàng Thành cũ (nay tuyến phố Tràng Tiền - Tràng Thi -
Điện Biên Phủ) và khu vực xung quanh hồ Hoàn Kiếm theo phong cách Tiền thực dân.
Các công trình kiến trúc phong cách Tiền thực dân thường có mặt bằng hình chữ
nhật đơn giản có hành lang rộng chạy xung quanh. Nhà thường có hai tầng, sàn tầng hai
dùng dầm đỡ thép hình cuốn gạch ở trên. Mái dốc lợp ngói hoặc tôn. Tường chắn mái xây
gạch dùng để trang trí mặt tiền có một vài hình thức tranh trí đơn giản như hàng con tiện
hoặc đắp xi măng hình hoa lá. Hành lanh quanh nhà được tạo ra hình thức cuốn vòm hình
cung hoặc bán cầu có khoá vòm.
Nhìn chung thì đây là phong cách mang tính công năng duy lý, ít chú trọng về mặt
thẩm mỹ nên không có nhiều giá trị về mặt kiến trúc. Tuy vậy chúng cũng là đại diện cho
kiến trúc Pháp thuộc thời kỳ sơ khởi nên cũng cần được tôn trọng ở một mức độ nhất
định.
Một số công trình tiêu biểu: Bảo tàng Lịch sử Quân sự (ảnh 1), Toà thị chính (chỉ
còn toà nhà số 12 Lê Lai), một số nhà điều trị trong khuôn viên Quân y Viện 108 và bệnh
viện Hữu Nghị.
Đặc điểm nhận dạng: Nhà 1 - 3 tầng, mặt bằng hình chữ nhật, mái dốc lợp ngói
hoặc tôn, có hành lang bao quanh tạo ra hình thức cuốn vòm liên tục.
2. Phong cách kiến trúc Tân Cổ điển
Sau khi cơ bản chinh phục được toàn bộ lãnh thổ Đông Dương, người Pháp đã tiến
hành một công cuộc xây dựng lớn ở Hà Nội nhằm biến nó thành thủ phủ toàn khu vực
Đông Dương. Những công thự lớn tiêu biểu cho chính quyền thực dân như Phủ Toàn
quyền, Dinh Thống Sứ, Toà án… được xây dựng. Để biểu đạt cho sự uy nghi của chính
quyền mới thì không gì bằng việc sử dụng các hình thức kiến trúc Cổ điển.
Sau này, phong cách Tân - Cổ điển còn ảnh hưởng sang các công trình lớn về kinh tế -
văn hoá ở Hà Nội như ga Hàng Cỏ, trụ sở Công ty Hỏa xa Đông Dương - Vân Nam, Nhà
hát Thành phố, Viện Radium Đông Dương… và nhiều biệt thự dành cho người Pháp ở
Hà Nội.
Phủ Chủ tịch (trước đây là Phủ Toàn quyền Đông Dương)
Phong cách kiến trúc Tân - Cổ điển ở Hà Nội thời kỳ này không còn là Tân - Cổ
điển Pháp thuần tuý nữa mà mang nhiều màu sắc của chủ nghĩa Triết chung. Mặc dù vẫn
sử dụng bố cục đối xứng nghiêm ngặt, các cấu trúc hình học và tỷ lệ vẫn được tuân thủ,
các thức cổ điển vẫn mang tính áp đảo, song ở nhiều công trình các chi tiết của kiến trúc
Phục hưng, Baroque cũng được sử dụng.
Phong cách kiến trúc Tân - Cổ điển là phong cách kiến trúc áp đảo đối với các công
trình công cộng lớn ở Hà Nội thời kỳ Pháp thuộc và cũng là phong cách mang dấu ấn
mạnh mẽ nhất của kiến trúc thời kỳ này. Ảnh hưởng của nó thật đáng buồn, là còn đến
tận những công trình kiến trúc công cộng mới xây dựng cuối thế kỷ XX, đầu thế kỷ XXI
ở Hà Nội.
Một số công trình tiêu biểu: Phủ Toàn quyền Đông Dương (ảnh 2), Dinh Thống sứ
Bắc Kỳ, Phủ Thống sứ (12 Ngô Quyền), Ga Hàng Cỏ, Công ty Hoả xa Đông Dương -
Vân Nam (82 Trần Hưng Đạo), Nhà hát lớn, Viện Radium Đông Dương (43 Quán Sứ),
khách sạn Metropole (15 Ngô Quyền).
Đặc điểm nhận dạng: Bố cục cân đối, sử dụng nhiều thức cổ điển, mái dốc lợp ngói
tây hoặc ngói đá, nhiều hình thức trang trí phong phú sử dụng các thức, chi tiết Cổ điển
La Mã, Phục hưng, Baroque.
3. Phong cách kiến trúc địa phương Pháp
Từ những năm 1900, một lượng khá lớn người Pháp đã tới Hà Nội làm việc, sinh
sống. Họ mang theo những hoài niệm về quê hương thông qua những công trình kiến trúc
nơi họ đã sống (chủ yếu là các địa phương miền Bắc nước Pháp và vùng Paris) và do vậy
cũng bắt đầu từ thời gian này, một loạt biệt thự, trường học cho người Pháp được xây
dựng theo phong cách kiến trúc địa phương Pháp.
Trụ sở Bộ Tư pháp (trước đây là Trường nữ học Pháp)
Các công trình phong cách địa phương miền Bắc Pháp có mái với độ dốc lớn, các
công trình phong cách vùng Paris có độ dốc vừa phải có hệ con sơn gỗ đỡ phần mái nhô
ra khỏi tường.
Tuy nhiên cũng phải chú ý rằng kiến trúc phong cách địa phương Pháp xây dựng ở
Hà Nội không giống hoàn toàn ở chính quốc mà đã mang nhiều tính công năng, thực
dụng và dỡ bỏ nhiều những hình thức trang trí nguyên gốc. Những công trình phong cách
địa phương Pháp ở Hà Nội nhìn chung mang đậm tính hồi cố, duyên dáng, mang nhiều
nét kiến trúc các địa phương miền Bắc nước Pháp và vùng Paris, tuy nhiên đã có những
biến đổi nhất định để phù hợp với công năng mới và khí hậu nhiệt đời Việt Nam.
Một số công trình tiêu biểu: Grand Lycée AIber Sarraut (1B Hoàng Văn Thụ), Petit
Lycée (8 Hai Bà Trưng), Trường nữ học Pháp (58 Trần Phú, ảnh 3) và một số biệt thự tại
khu Ngoại giao đoàn.
Đặc điểm nhận dạng: Nhà 2 - 3 tầng, mái dốc lợp ngói, có hệ con sơn đỡ mái bằng
gỗ mảnh hình tam giác được tiện khắc công phu, hoạ tiết trang trí không nhiều nhưng khá
tinh tế.
4. Phong cách kiến trúc Art Deco
Sau Chiến tranh thế giới lần thứ nhất, các hoạt động kinh tế trở nên nhộn nhịp hơn,
một làn sóng đầu tư của người Pháp, một phần nhỏ của người Hoa và người Việt diễn ra
ở Hà Nội. Một loạt trụ sở ngân hàng, công ty và nhiều biệt thự tư nhân được xây dựng. Vì
đây là các hoạt động đầu tư tư nhân nên chủ nhân của chúng cũng không cần nhờ tới các
kiến trúc sư “cung đình” như A-H. Vildieu nữa.