Phong trào Cần Vương chống Pháp (1885-
1896)
1. Sự bùng nổ của phong trào. Đối với thực dân
Pháp, việc ký Hiệp ước Patơnôt ngày 6-6-1884 đã
chấm dứt giai đoạn xâm lược ngót 30 năm. Nhưng
cuộc kháng chiến của nhân dân ta vẫn còn âm ỉ
trong hoàn cảnh mới.
1. Sự bùng nổ của phong trào.
Đối với thực dân Pháp, việc ký Hiệp ước Patơnôt
ngày 6-6-1884 đã chấm dứt giai đoạn xâm lược ngót
30 năm. Nhưng cuộc kháng chiến của nhân dân ta
vẫn còn âm ỉ trong hoàn cảnh mới. Vả lại, thực dân
Pháp mới chỉ xác lập được quyền lực ở trung ương,
còn phần lớn các địa phương ở xứ Bắc và Trung Kỳ
chúng chưa thể nắm được. Vì thế, thực dân Pháp còn
phải trải qua giai đoạn 12 năm mà chúng gọi là giai
đoạn bình định, đàn áp các phong trào vũ trang cuối
cùng.
Trong triều, phe chủ chiến dù khó khăn, vẫn không
nản chí. Vấn đề trước mắt họ là phải tìm ra một nhân
vật mà phái chủ chiến có thể khống chế được để đưa
lên ngôi.
Vua Hàm Nghi (húy là Ưng Lịch), được đưa lên ngôi
tháng 8-1884, sớm tỏ ra có khí phách ngay trước mặt
tên Trú sứ Rây na (Rheinart) và các sĩ quan Pháp có
mặt trong buổi lễ đăng quang của mình tại kinh thành
Huế.
Đại biểu cho phe chủ chiến trong triều là Phan Đình
Phùng, Ông Ích Khiêm, Trần Xuân Soạn... đứng đầu
là Tôn Thất Thuyết (1835 - 1913). Mặc dù có những
điểm bất đồng trong chuyện phế lập, nhưng phái chủ
chiến và đa số hoàng tộc đã nhanh chóng thông qua
kế hoạch táo bạo đánh úp quân Pháp ở đồn Mang Cá
và toàn bộ khu vực Kinh thành của Tôn Thất Thuyết.
Lực lượng quân Pháp ở Huế có tới 2300 tên do tướng
Đờ Cuốc xy (De Courcy) chỉ huy nhằm tiêu diệt lực
lượng chủ chiến của Tôn Thất Thuyết.
Nhưng phe chủ chiến đã nhanh tay hơn. Đêm 4 rạng
5-7-1885, Tôn Thất Thuyết và Trần Xuân Soạn nổ
súng đánh úp đ
ồn Mang Cá. Quân Pháp mất 4 sĩ quan
và trên 60 lính. Nhưng do sự chuẩn bị chưa đầy đủ
nên khi quân Pháp phản công, quân ta bị động, thiệt
hại rất lớn. Tôn Thất Thuyết phải đưa xa giá vua
Hàm Nghi rời kinh thành, đi ra Quảng Trị mà từ lâu
ông đã cho chuẩn bị cơ sở.
Khi tới Tân Sở (Quảng Trị), quân sĩ chỉ còn 500
người. Ngày 13-7-1885, Hàm Nghi xuống chiếu Cần
Vương lần thứ nhất, nêu lại sự kiện "sự biến Kinh
thành", hô hào dân chúng phò Vua cứu nước. Ngày
19-9-1885, khi Pháp vội vã đưa Đồng Khánh lên làm
Vua bù nhìn ở Huế, Hàm Nghi xuống chiếu lần thứ
hai, bóc trần âm mưu của Pháp, cảnh cáo thế lực đầu
hàng của Đồng Khánh và nêu cao tính chính thống,
chính nghĩa của mình.
Quân Pháp đánh chiếm Quảng Bình tháng 7-1885,
Nghệ An tháng 8-1885, Quảng Nam tháng 12-1885
để bao vây chặt lực lượng chủ chiến. Mặt khác,
chúng ra sức khủng bố, mua chuộc những người có
liên quan đến sự kiện còn ở Kinh thành, tăng cường
lực lượng ngụy binh, tô vẽ cho triều đình Đồng
Khánh vừa dựng lên một cách vội vã.
Nhưng tất cả hành động đó của chúng không ngăn
được một phong trào dân tộc võ trang đã âm
ỉ sục sôi,
chỉ đợi dịp nổ bùng.
2. Hai giai đoạn phát triển của phong trào Cần
Vương
* Giai đoạn thứ nhất ( 1885 - 1888)
Lúc đầu, "Triều đình Hàm Nghi" với sự phò tá của 2
người con Tôn Thất Thuyết là Tôn Thất Đàm và Tôn
Thất Thiệp, Đề đốc Lê Trực, Tri phủ Nguyễn Phạm
Tuân di chuyển và chiến đấu ở vùng rừng núi Quảng
Bình; sau phải vượt Trường Sơn, qua đất Hạ Lào về
vùng sơn phòng Ấu Sơn (Hà Tĩnh). Đây là trang sử
vẻ vang hiếm có của một ông vua yêu nước khi dòng
họ mình nói chung đã hàng giặc. Để chiến đấu lâu
dài, Tôn Thất Thuyết và Trần Xuân Soạn quyết định
vượt vòng vây đi xây dựng lực lượng kháng chiến ở
Thanh Hoá, rồi qua Trung Quốc.
Tháng 12-1886, theo lệnh Toàn quyền Pôn Be (P.
Bert), Đồng Khánh xuống 1 dụ kêu hàng, nhưng
không một ai trong "Triều đình Hàm Nghi" chịu
buông súng.
Ngược lại, chưa bao giờ cả nước ta lại có nhiều cuộc
khởi nghĩa đến như thế dưới ngọn cờ Cần Vương.
Trong giai đoạn đầu này, phong trào Cần Vương trải