Rèn luyện tư duy phản biện trong học sinh sinh viên - PGS. TS. Nguyễn Thành Thi

RÈN LUYỆN TƯ DUY PHẢN BIỆN TRONG HỌC SINH SINH VIÊN<br /> PGS. TS. Nguyễn Thành Thi<br /> Trường ĐH Sư Phạm Tp. Hồ Chí Minh<br /> <br /> <br /> 1. Một cách hiểu về phản biện, năng lực phản biện<br /> <br /> Phản biện là huy động vốn tri thức, kinh nghiệm và năng lực lập luận, biện bác<br /> của mình để chỉ ra những điểm (đúng) sai/ (hợp lý) bất hợp lý/ (khả thi) bất khả thi/ (khả<br /> dụng) bất khả dụng,… của đối tượng, vấn đề được đem ra tra vấn. Vì người phản biện<br /> luôn cần giữ vị thế độc lập và tính khách quan nên ý kiến phản biện thường có tính khác<br /> biệt, thậm chí có tính đối lập.<br /> <br /> Mục đích của phản biện nói chung là mang lại nhận thức đúng đắn, sâu sắc về đối<br /> tượng và từ đó, có giải pháp phù hợp/ hiệu quả tác động lên đối tượng. Vì thế, năng lực<br /> phản biện là năng lực nắm bắt, khai minh chân lý; chỉ ra các ngụy biện/ ngụy tạo, cảnh<br /> báo các ngộ nhận, các nguy cơ (nếu có). Nó làm xuất hiện nhu cầu phản tỉnh, thôi thúc<br /> nhận thức lại các đối tượng/ vấn đề trong chuyên môn hoặc trong sách lược, chiến lược<br /> liên quan đến quốc kế, dân sinh, liên quan đến toàn xã hội. Suy cho cùng, năng lực phản<br /> biện, chủ yếu là năng lực phát hiện những điểm bất cập/ bất hợp lý, bất khả thi, bất khả<br /> dụng và cất lên tiếng nói cảnh báo có ý nghĩa trên cơ sở lật trở vấn đề, quan sát đối tượng<br /> từ nhiều phía (nhất là phía nghịch, mặt trái). Phản biện là hành động thúc đẩy tái nhận<br /> thức, điều chỉnh thái độ, tái kiến tạo giải pháp cho thích đáng, hiệu quả.<br /> <br /> Trong xã hội tri thức ngày nay, với tinh thần đề cao dân chủ, hội nhập, xã hội hóa<br /> giáo dục, không chỉ các chuyên gia trong hoạt động chuyên môn, hoạt động xã hội mới<br /> cần ý kiến phản biện/ năng lực phản biện, mà ngay cả trong học tập, cả người dạy lẫn<br /> người học cũng cần được/ bị phản biện, cần rèn luyện ý thức, kĩ năng phản biện. Trong<br /> trường hợp này, “phản biện” cần được hiểu theo nghĩa rộng: đối thoại giữa người học với<br /> người dạy, người học với người học, để chiếm lĩnh nội dung bài học (giai đoạn học<br /> đường), đồng thời rèn tập ở người học một số kĩ năng, phẩm chất cần cho việc phản biện<br /> chuyên môn, phản biện xã hội trong tư cách công dân, khi rời ghế nhà trường, bước vào<br /> hoạt động ở một lĩnh vực chuyên môn, xã hội cụ thể (giai đoạn hậu học đường).<br />  Như vậy, Phản biện học đường (hay phản biện trong học tập), chủ yếu là phản<br /> biện của học sinh/ sinh viên, giới hạn trong khuôn khổ học đường, thường là phản biện<br /> (hay đối thoại về) các khía cạnh/ vấn đề liên quan trực tiếp, gián tiếp đến những nội dung<br /> kiến thức, quan niệm mà bài học và môn học đặt ra (phân tích, luận giải về tác phẩm văn<br /> chương trong khuôn khổ chương trình cấp học) và phần nào, phản biện xã hội (phản biện<br /> trong sinh hoạt tập thể của nhóm, lớp và qua các bài văn nghị luận xã hội).<br /> <br /> 2. Tính chính đáng, khả thi của việc rèn luyện ở học sinh, sinh viên ngữ văn<br /> năng lực phản biện<br /> Trở lại với câu hỏi: Có cần thiết, khả thi không, việc hình thành phát triển năng<br /> lực phản biện ở học sinh, sinh viên qua dạy - học ngữ văn?<br /> <br /> Ở đây, có thể tìm câu trả lời cho tính chính đáng của công việc rèn luyện kĩ năng<br /> phản biện từ hai phía: mục tiêu, đặc trưng môn học và từ tính ích dụng, khả thi của việc<br /> hình thành năng lực phản biện.<br /> <br /> Từ phía thứ nhất: mục tiêu, đặc trưng của việc dạy học ngữ văn đã bao hàm một<br /> tiềm năng phát triển nhu cầu và năng lực phản biện của học sinh, sinh viên.<br /> <br /> Không thể hy vọng bất kì ai có năng lực phản biện tốt nếu ở họ các kĩ năng nghe,<br /> đọc, nói, viết còn hạn chế. Các loại kĩ năng này tất nhiên, chủ yếu được hình thành, phát<br /> triển thông qua môn ngữ văn. Như vậy, tính chính đáng nằm ngay trong mục tiêu của bộ<br /> môn. Điều đó đã quá rõ ràng. Nhưng, khía cạnh cần nhấn mạnh ở đây, theo tác giả tham<br /> luận này, nằm ở phía khác: tính khác biệt và sự đa dạng thẩm mĩ trong sáng tác, tiếp nhận<br /> văn học hóa ra lại là mảnh đất màu mỡ, thích hợp để người đọc, người học nuôi dưỡng,<br /> phát biểu ý kiến cá nhân, tức là qua đó, họ sẽ có thêm rất nhiều cơ hội để rèn luyện kĩ<br /> năng phản biện của mình. Cuộc tranh luận xung quanh những câu hỏi sau đây chẳng hạn,<br /> có thể cho ta nhiều cách trả lời, nhiều đáp án; có thể tạo ra những ý kiến khẳng định, bác<br /> bỏ, thuận chiều, nghịch chiều, phản biện lẫn nhau của học sinh, sinh viên: Triết lý sống<br /> vội vàng mà nhân vật “tôi” đề xướng trong bài thơ Vội vàng của Xuân Diệu là nên đồng<br /> tình chia sẻ hay nên phê phán, chối từ?; Thực ra tác giả bài thơ Đàn ghi ta của Lorca có<br /> thái độ thế nào trước lời nguyện “Khi tôi chết hãy chôn tôi với cây đàn” của Lorca, mà<br /> viết: “Không ai chôn cất tiếng đàn/ tiếng đàn như cỏ mọc hoang”?; Nhân vật Chí Phèo<br /> trong truyện ngắn Chí Phèo của Nam Cao là đáng thương hay đáng ghét?; Nhân vật Hồn<br /> Trương Ba trong bi kịch của Lưu Quang Vũ có điểm khác biệt quan trọng nào so với<br /> nhân vật cùng tên trong truyện cổ tích Việt Nam?; Có đúng “Truyện Kiều còn thì nước ta<br /> còn…” như ý kiến của Phạm Quỳnh hay không?<br /> <br /> Từ phía thứ hai: tính ích dụng, khả thi của việc hình thành năng lực phản biện ở<br /> học sinh sinh viên qua môn học ngữ văn cũng là điều dễ thấy.<br /> <br /> Năng lực phản biện - mà một phần bộc lộ qua kĩ năng lập luận phản bác cũng như<br /> lập luận khẳng định trong nói, viết - rõ ràng là hết sức cần thiết trong học tập và trong<br /> công việc, với đời sống cá nhân cũng như với tồn tại cộng đồng. Nó giúp ta tránh được<br /> tình trạng đồng thuận dễ dãi, hời hợt, xuôi chiều trong khoa học, đời sống, ngăn chặn tình<br /> trạng học vẹt, đọc vẹt, nói vẹt trong học đường. Nếu như có người khéo tổ chức, khơi<br /> gợi; nếu như có tình huống, hoàn cảnh thích hợp, không khí cởi mở, hào hứng,… thì việc<br /> từng bước hình thành năng lực phản biện ở học sinh, sinh viên là hoàn toàn có thể. Như<br /> vậy, khả thi hay không, chủ yếu lệ thuộc vào chiến lược, phương pháp và kĩ thuật dạy<br /> học.<br /> <br /> 3. Về lựa chọn, phối hợp các phương pháp, kĩ thuật dạy học để rèn luyện ở<br /> học sinh kĩ năng phản bác, phản biện qua dạy học Ngữ văn<br /> Năng lực phản biện rõ ràng là nên và cần được có rèn luyện cho các công dân<br /> tương lai trong bối cảnh hiện đại ngay từ trên ghế nhà trường. Nhưng bằng phương cách<br /> nào? Câu trả lời cụ thể, thỏa đáng không phải là nhiệm vụ của tham luận có tính nêu vấn<br /> đề này. Tuy nhiên, trên đại thể, có thể cần lưu ý một vài định hướng:<br /> <br /> Thứ nhất, giải pháp đặt ra tất nhiên phải đồng bộ, có tính hệ thống, từ vĩ mô đến vi<br /> mô. Đây là điều, tại thời điểm này, không dễ. Trong đợt thay sách sắp tới, trên tinh thần<br /> đổi mới giáo dục “toàn diện, vững chắc”, hoàn toàn có thể nói đến các giải pháp vĩ mô<br /> như việc đưa thêm năng lực phản biện học đường vào mục tiêu, tư tưởng chỉ đạo dạy học<br /> bộ môn; xây dựng chương trình, biên soạn sách giáo khoa, đổi mới cách kiểm tra đánh<br /> giá, v.v… Nhưng trước mắt, ở cấp độ vi mô vẫn có thể nói đến việc thông qua sự lựa<br /> chọn, phối hợp các phương pháp và kĩ thuật dạy học để hình thành ý thức và phần nào kĩ<br /> năng phản biện cho học sinh, sinh viên ngữ văn.<br /> <br /> Chẳng hạn về dạng thức, có thể rèn luyện kĩ năng phản biện nói/ viết, theo đặc<br /> trưng chức năng của từng phân môn: văn học, ngữ học, làm văn; về phương pháp, kĩ<br /> thuật dạy học, có thể rèn luyện kĩ năng đối thoại phản biện qua dạy học nêu vấn đề có<br /> khuyến khích đối thoại; qua kĩ thuật tạo kịch tính làm phát sinh nhu cầu phản biện; qua kĩ<br /> thuật dàn dựng kịch bản phản biện có phân cảnh, phân vai phản biện; qua xây dựng, thực<br /> hiện hệ thống bài tập xây dựng luận chứng, phản biện luận chứng, bài tập luyện thủ thuật<br /> hùng biện hay chống ngụy biện; qua thảo luận nhóm; xem thị phạm phản biện,…<br /> <br /> 4. Một số nhân tố tiền đề<br /> <br /> Phản biện học đường, phản biện chuyên môn, hay phản biện xã hội (hậu học<br /> đường) muốn có chất lượng, hiệu quả, theo tác giả tham luận này, đều phải bảo đảm một<br /> số nhân tố tiền đề/ điều kiện sau đây:<br /> <br /> Thứ nhất, tri thức đủ rộng và sâu. Tri thức đây rất cụ thể, tức là sự hiểu biết thấu<br /> đáo về đối tượng, lĩnh vực, vấn đề cần phản biện, thậm chí, luận điểm, luận cứ cần phản<br /> bác. Nhân tố này được hình thành trong quá trình học tập, tìm hiểu đối tượng. Không có<br /> tri thức thì dễ nói liều, nói phứa, nói càn theo kiểu “điếc không sợ súng”. Đây là nhân tố<br /> thuộc về “Điều kiện được trang bị”.<br /> <br /> Thứ hai, niềm tin đủ mạnh. Ở đây là niềm tin của người phản biện vào tính đúng<br /> đắn, sức thuyết phục của lẽ phải trong lập luận của chính mình, tin vào động cơ tốt đẹp<br /> của hành vi phản biện vào những gì mình khẳng định/ bác bỏ.<br /> <br /> Thứ ba: dũng khí đủ cao. Có tri thức, niềm tin mà thiếu dũng khí thì vẫn sợ đụng<br /> chạm, mất lòng, ngại tranh luận, né tránh đối thoại, hoặc tham gia phản biện nửa vời,<br /> thiếu tính chiến đấu. Tuy nhiên, có dũng khí mà thiếu niềm tin, tri thứcthì sự phản biện có<br /> nguy cơ biến thành hành động liều lĩnh, hời hợt, bốc đồng.<br /> <br /> Thứ tư: hứng thú đủ “nóng”. Hành vi phản biện chỉ được thực hiện khi chủ thể có<br /> nhu cầu nội tại làm nên nhiệt hứng thôi thúc từ bên trong.<br /> <br /> Các nhân tố thứ hai, thứ ba, thứ tư tập hợp thành nhóm nhân tố “Điều kiện về tâm<br /> lý, thái độ”.<br /> <br /> Thứ năm: kĩ năng đủ thuần thục. Kĩ năng đương nhiên không tự nó đến với ai<br /> trong chốc lát. Cần phải được rèn luyện và cần tích lũy trong quá trình sống, học tập, làm<br /> việc. Đây là nhân tố thuộc về “Điều kiện được rèn luyện”.<br />  Tuy nhiên, năm nhân tố trên không cùng một dãy điều kiện, mà thuộc về<br /> ba dãy điều kiện khác nhau (tạm gọi là): “Điều kiện được trang bị”, “Điều kiện về tâm lý,<br /> thái độ”, “Điều kiện được rèn luyện”.<br /> <br /> Từ đó, có thể thâu tóm các nhân tố điều kiện bằng công thức:<br /> <br /> Chất lượng, chiều sâu của phản biện = Điều kiện được trang bị (tri thức)<br /> + Điều kiện về tâm lý, thái độ (niềm tin/dũng khí/ hứng thú) + Điều kiện được rèn<br /> luyện (kĩ năng) = 1+3+1<br /> Điều hiển nhiên là bốn nhân tố chủ yếu làm tiền đề cho kĩ năng phản bác, năng lực<br /> phản biện (trong cấu trúc nhân cách người phản biện): tri thức, niềm tin, dũng khí, hứng<br /> thú không thể đến sau kĩ năng; trái lại, chúng cần phải được chuẩn bị trước và không<br /> ngừng duy trì, tích lũy trong quá trình rèn luyện kĩ năng.<br /> <br /> 5. Kết luận<br /> Phản biện là một loại công việc mang lại nhiều ích dụng trong các lĩnh vực chuyên<br /> môn học thuật cũng như các lĩnh vực hoạt động xã hội khác. Năng lực phản biện không<br /> phải tự nhiên mà có, mà là kết quả của quá trình học tập, rèn luyện. Nhà trường, thông<br /> qua các môn học, nhất là ngữ văn, có thể và cần rèn tập cho học sinh, sinh viên năng lực<br /> này.<br /> <br /> Năng lực phản biện cần được rèn luyện một cách có phương pháp, kĩ thuật. Có<br /> nhiều biện pháp rèn luyện cho học sinh, sinh viên năng lực phản biện qua chính khóa,<br /> ngoại khóa, trong và ngoài lớp học. Nhà sư phạm cần lựa chọn, phối hợp tốt các phương<br /> pháp, kĩ thuật ấy.<br /> <br /> <br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. Nhiều tác giả (2008), Đổi mới dạy & học văn, Hội nghiên cứu và giảng dạy văn học,<br /> NXB. Văn hóa Sài Gòn<br /> <br /> 2. Nhiều tác giả (2012), Ngữ văn 12, sách giáo khoa Bộ GD&ĐT, Hà Nội<br /> <br /> 3. http://www.khoavanhoc-ngonngu.edu.vn<br />