SỞ GIÁO DỤC & ĐÀO TẠO NGHỆ AN
TRƯỜNG THPT QUỲNH LƯU 2
---------- ----------
SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
Đề tài: PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TƯ DUY CHO
HỌC SINH THÔNG QUA CÁC BÀI TẬP MỞ
CHUYÊN ĐỀ “ĐỘNG HỌC” VẬT LÍ LỚP 10
Sáng kiến kinh nghiệm bộ môn: Vật lí
Người thực hiện: GV Trần Văn Quang
Tổ: Tự nhiên
Năm học 2023 - 2024
MỤC LỤC
PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ ................................................................................................................. 1
1. Lí do chọn đề tài ................................................................................................................. 1
2. Mục đích nghiên cứu .......................................................................................................... 2
3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu. ................................................................................. 2
4. Giả thuyết khoa học. .......................................................................................................... 2
5. Nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu. .................................................................................... 2
6. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................................... 2
7. Những luận điểm cần bảo vệ của đề tài ........................................................................... 3
8. Đóng góp mới của đề tài ................................................................................................... 3
PHẦN II. PHẦN NỘI DUNG ....................................................................................................... 4
Chương 1. Cơ sở lí luận về dạy học phát triển năng lực tư duy thông qua bài tập mở ...... 4
1.1. Tư duy .............................................................................................................................. 4
1.1.1. Khái niệm tư duy ........................................................................................................ 4
1.1.2. Tư duy Vật lí ............................................................................................................... 4
1.1.3. Khái niệm năng lực tư duy ......................................................................................... 5
1.1.4. Vai trò của việc phát triển năng lực tư duy cho học sinh trong dạy học Vật lí .......... 5
1.1.5. Dạy học Vật lí phát triển năng lực sáng tạo ............................................................... 5
1.2. Bài tập Vật lí mở.............................................................................................................. 5
1.2.1. Lý thuyết giải các bài toán phát minh – TRIZ ............................................................ 6
1.2.2. Quy trình xây dựng bài tập sáng tạo Vật lí theo lí thuyết TRIZ ................................. 7
1.2.3. Dạy học bài tập sáng tạo Vật lí ................................................................................... 7
1.2.4. Vai trò của bài tập mở trong việc phát triển năng lực tư duy cho học sinh ................ 8
Chương 2. Cơ sở thực tiễn ...................................................................................................... 10
Chương 3. Giải pháp dạy học phát triển năng lực tư duy cho học sinh thông qua hệ thống
các bài tập mở trong chủ đề “Động học” Vật lí 10 ............................................................... 14
3.1 Xây dựng và hướng dẫn học sinh giải hệ thống các bài tập mở phần động học Vật lí
10 ............................................................................................................................................ 14
3. 2. Thực nghiệm sư phạm kết quả của đề tài .................................................................. 30
3.3. Khảo sát tính cấp thiết và tính khả thi của đề tài....................................................... 32
3.3.1. Mục đích khảo sát ..................................................................................................... 32
3.3.2. Đối tượng khảo sát .................................................................................................... 32
3.3.3. Nội dung và quy trình khảo sát ................................................................................. 32
3.3.4. Kết quả khảo sát ....................................................................................................... 33
PHẦN III. KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ......................................................................... 34
1. Kết luận ......................................................................................................................... 34
2. Khuyến nghị .................................................................................................................. 34
1
PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ
1. Lí do chọn đề tài
Hiện nay bộ giáo dục và đào tạo đang thực hiện mạnh mẽ việc đổi mới chương
trình giáo dục, điều này được thể hiện rõ qua chương trình giáo dục 2018 đã thay
đổi sách giáo khoa. Các giáo viên đã được tập huấn đổi mới phương pháp dạy học,
cán bộ quản lí giáo dục đổi mới cách quản lí, …. tất cả phục vụ cho mục tiêu chung
thể hiện bản chất của việc đổi mới giáo dục đó là chuyển từ giáo dục “định hướng
nội dung” sang giáo dục “định hướng phát triển năng lực”. Đây là việc lớn và rất
quan trọng được thực hiện thường xuyên liên tục ở mọi cấp học, lớp học, đến từng
tiết học của mỗi giáo viên. Do vậy đối với mỗi giáo viên cần phải luôn ghi nhớ dạy
học “định hướng phát triển năng lực” như là một kim chỉ nam trong quá trình xây
dựng và thực hiện các hoạt động dạy học cụ thể cho dù áp dụng bằng bất cứ phương
pháp hay hình thức dạy học nào đi chăng nữa.
Năng lực có rất nhiều loại, trong đó năng lực tư duy là một năng lực cốt lõi rất
quan trọng đối với học sinh đặc biệt là các em học sinh lựa chọn học ban khoa học
tự nhiên, nó giúp học sinh phát huy được khả năng tự học – học tập suốt đời ở rất
nhiều lĩnh vực, tạo cho học sinh khả năng tự chủ thích ứng trong đời sống xã hội
mới. Việc phát triển năng lực tư duy chúng ta có thể thực hiện ở mọi lứa tuổi nhưng
theo tâm sinh lí lứa tuổi thì khả năng nhận thức suy luận của học sinh phát triển
nhanh và mạnh ở lứa tuổi 15 đến 18 (tuổi học sinh THPT), đó là một thuận lợi cho
giáo viên quá trình dạy học “định hướng phát triển năng lực” ở cấp THPT, đặc biệt
chú ý ở dạy học lớp 10 hiện nay vì các em trước đó học theo chương trình giáo dục
“định hướng nội dung” khi bước vào lớp 10 thì được học theo chương trình giáo dục
“định hướng phát triển năng lực”.
Bài tập đóng một vai trò rất quan trọng trong dạy học như liên kết giữa lí thuyết
và thực hành, ôn tập kiến thức, rèn luyện các kỹ năng, …. Trong đó dạng bài tập mở
có một vai trò đặc biệt quan trong đó là giúp phát triển năng lực tư duy cho học sinh
vì khi giải nó học sinh sẽ phát hiện ra nhiều tình huống có vấn đề và để giải quyết
vấn đề thì nói chung học sinh không thể làm theo một khuôn mẫu hay cách thức
quen thuộc đã biết điều đó thúc đẩy phát triển năng lực tư duy của học sinh.
Hiện nay tại các trường THPT học sinh mới từ lớp 9 lên lớp 10 đang rất bở ngỡ
do việc chuyển từ học chương trình giáo dục 2006 sang học chương trình giáo dục
2018. Mặt khác giáo viên cũng đã rất nhiều năm quen với cách dạy chương trình
giáo dục “định hướng nội dung” nên việc thực hiện dạy học định hướng phát triển
năng lực cho học sinh còn gặp nhiều khó khăn, đặc biệt trong việc dạy học định
hướng phát triển năng lực tư duy cho học sinh. Với những lí do trên nên tôi chọn đề
tài “Phát triển năng lực tư duy cho học sinh thông qua các bài tập mở chuyên
đề "Động học" Vật lí 10” để nghiên cứu, chia sẻ với các đồng nghiệp, góp phần
nâng cao chất lượng dạy và học, đáp ứng với mục tiêu của chương trình giáo dục
phổ thông 2018.
2
2. Mục đích nghiên cứu
Vận dụng các nguyên tắc sáng tạo của TRIZ xây dựng và sử dụng hệ thống bài
tập mở nhằm bồi dưỡng năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh trong dạy học phần
động học lớp 10 –THPT.
3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu.
3.1. Khách thể nghiên cứu
Lý thuyết về dạy học sáng tạo trong bộ môn Vật lí. Bài tập sáng tạo.
3.2. Đối tượng nghiên cứu.
Các giáo viên đang giảng dạy Vật lí –THPT. Các học sinh lớp 10 – THPT. Các
khái niệm tư duy, năng lực tư duy sáng tạo, dạy học sáng tạo, lý thuyết TRIZ, vai
trò bài tập sáng tạo trong việc phát triển năng lực học sinh.
4. Giả thuyết khoa học.
Bằng việc vận dụng TRIZ và việc xây dựng hệ thống bài tập sáng tạo và hướng
dẫn học sinh giải các bài tập đó trong dạy học phần động học lớp 10- THPT thì sẽ
góp phần bồi dưỡng phát triển năng lực tư duy cho học sinh
5. Nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu.
5.1. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Nghiên cứu lý luận về tư duy, vai trò của bài tập mở đối với sự phát triển tư
duy trong dạy học Vật lí.
- Nghiên cứu thực trạng dạy học phát triển tư duy cho học sinh. Nghiên cứu
thực trạng sử dụng bài tập mở trong dạy học.
- Nghiên cứu xây dựng và thực hiện các nhiệm vụ học tập của gồm các bài tập
mở thuộc phần động học Vật lí 10.
- Thực nghiệm sư phạm để đánh giá tính khả thi, ưu nhược điểmcủa đề tài, đúc
rút kinh nghiệm.
5.2. Phạm vi nghiên cứu
- Về nội dung: Dạy học phát triển tư duy học sinh thông qua bài tập mở phần
động học Vật lí 10 - THPT
- Về thời gian: Trong năm học 2022- 2023 và 2023- 2024
6. Phương pháp nghiên cứu
6.1 Phương pháp lí thuyết
- Nghiên cứu lí luận về dạy học dạy học phát triển năng lực
- Nghiên cứu nội dung kiến thức chương trình Vật lí 10 có liên quan đến nội
dung đề tài.
3
6. 2. Phương pháp thực tiễn
- Điều tra ý kiến đánh giá nhận xét của đồng nghiệp về vai trò của bài tập mở
trong phát triển năng lực tư duy cho học sinh.
- Điều tra phương pháp học tập của HS.
- Thăm lớp dự giờ để biết thực trạng dạy và học hiện tại
- Thực nghiệm sư phạm để biết kết quả của đề tài
6. 3. Phương pháp xử lí thông tin
- Sử dụng toán học thống kê để biết được kết quả từ các thông tin thu thập được
- Sử dụng tin học để bổ trợ cho việc tính toán được nhanh và chính xác hơn. Vẽ
biểu đồ, đồ thị thể hiện rõ kết quả nghiên cứu.
7. Những luận điểm cần bảo vệ của đề tài
- Không có .
8. Đóng góp mới của đề tài
- Làm rõ cơ sở lí luận dạy học phát triển năng lực tư duy.
- Làm rõ cơ sở lí luận về vai trò bài tập mở trong việc phát triển năng lực tư
duy.
- Đưa ra được hệ thống các bài tập mở để phát triển năng lực tư duy cho học
sinh trong chuyên đề “Động học” Vật lí 10.
- Khảo sát, đáng giá được thực trạng nhận thức của các giáo viên và học sinh
về việc sử dụng bài tập mở để phát triển năng lực tư duy cho học sinh.