1
PHẦN I ĐẶT VẤN ĐỀ
1. Lý do chọn đề tài
Cùng với xu thế phát triển chung của nền giáo dục thế giới trong thế kỉ
XXI, nền giáo dục Việt Nam trong thời gian qua cũng đang chuyển mạnh quá
trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và
phẩm chất người học. Như vậy, phương pháp dạy chỉ hướng tới mục tiêu cung
cấp kiến thức, kĩ năng mà không phát huy tính tích cực chủ động của người học,
không bồi dưỡng, phát huy được những năng lực của người học thì sẽ luôn lạc
hậu với thời đại. Do đó, người giáo viên phải hướng tới việc bồi dưỡng cho học
sinh những phương pháp nhận thức để họ chiếm lĩnh lấy tri thức một cách tích
cực và biết vận dụng tri thức đó vào thực tiễn cuộc sống.
Trong quan điểm chỉ đạo của nghị quyết số 29-NQ/TW về đổi mới căn bản,
toàn diện giáo dục và đào tạo của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI nêu
rõ: “Phát triển giáo dục và đào tạo là nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi
dưỡng nhân tài. Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức
sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học. Học đi đôi với hành;
lí luận gắn với thực tiễn; giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục gia đình và
giáo dục xã hội.”
Trong thực tế dạy học vật lí, đa số giáo viên chỉ chú trọng đến dạy kiến
thức lí thuyết, vận dụng kiến thức lí thuyết để giải các bài tập lập luận, tính toán
mà chưa chú trọng đến việc vận dụng các kiến thức lí thuyết đã học được vào
thực tiễn cuộc sống, khiến cho những kiến thức học sinh thu nhận được mang
tính hàn lâm, khó hiểu, khó ghi nhớ, mang tính áp đặt và xa rời thực tiễn và đặc
biệt không gây hứng thú cho HS.
Như thế học sinh chỉ biết kiến thức lí thuyết và kỹ năng giải bài tập ở mức
độ nào đó mà quên đi thực tiễn. Vấn đề đặt ra là cần thiết làm thế nào để HS
thực sự hứng thú trong các tiết học Vật lí, các em thấy yêu thích môn học.
Phần “Nhiệt học” Vật lí lớp 10 THPT đề cập đến những kiến thức tương
đối trừu tượng, nhưng rất gần gũi với cuộc sống nên học sinh rất có nhu cầu vận
dụng những kiến thức đã học để giải quyết những vấn đề thường gặp về thế giới
xung quanh. Quá trình này đòi hỏi học sinh phải nắm rõ kiến thức lí thuyết, có
năng lực vận dụng kiến thức lí thuyết để giải quyết các vấn đề gặp phải trong
thực tiễn.
Xuất phát từ những vấn đề nêu ở trên, tôi chọn đề tài nghiên cứu: “Tăng
cường tính thực tiễn nhằm gây hứng thú cho học sinh trong dạy học kiến
thức phần “Nhiệt học” vật lí 10 THPT”.
2
2. Mục đích nghiên cứu
Xây dựng các kiến thức, tình huống thực tiễn áp dụng vào quá trình dạy
học một số kiến thức Phần “Nhiệt học” vật lí 10 THPT nhằm gây hứng thú
cho học sinh và bồi dưỡng năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn cho học sinh
từ đó góp phần nâng cao chất lượng dạy và học.
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu
- Đối tượng: học sinh lớp 10 Trường THPT Nam Đàn 2. Quá trình dạy học
môn Vật lý ở trường THPT
- Phạm vi nghiên cứu: Phần Nhiệt học Vật lý 10 THPT
- Thời gian nghiên cứu: Từ tháng 9/2018 đến tháng 3/2021
4. Phương pháp nghiên cứu
- Nghiên cứu lí luận: nghiên cứu tài liệu, các công trình nghiên cứu về tăng
cường tính thực tiễn trong quá trình dạy học, phương pháp dạy học tích của bộ
môn vật lý, sách giáo khoa phổ thông, các chủ trương chính sách của Đảng và
Nhà nước về đổi mới giáo dục và đào tạo…
- Phương pháp nghiên cứu các vấn đề thực tiễn trong phần Nhiệt học Vật
lý10 THPT
- Tiến hành thực nghiệm sư phạm: khảo sát ý kiến của giáo viên, của học
sinh về tăng cường tính thực tiễn trong dạy học. Dự giờ đồng nghiệp, trao đổi ý
kiến với giáo viên, xây dựng hệ thống các câu hỏi, phiếu điều tra để điều tra
thực trạng.
- Phương pháp thống kê toán học: sử dụng phương pháp thống kê toán học
để xử lí kết quả thực nghiệm để rút ra kết luận, chứng minh tính khả thi của đề
tài
5. Tính mới của đề tài
- Điều tra được thực trạng dạy học Vật lý theo định hướng tăng cường tính
thực tiễn ở một số trường THPT trên địa bàn huyện Nam Đàn và huyện Hưng
Nguyên, phân tích các nguyên nhân, khó khăn, đưa ra hướng khắc phục, giải
pháp để nâng cao chất lượng dạy học, áp dụng thực nghiệm có hiệu quả tại
trường THPT Nam Đàn 2.
- Xây dựng hệ thống các tình hướng thực tiễn áp dụng vào từng quá trình
dạy học của từng bài phục vụ giảng dạy một số bài học trong Phần Nhiệt học
Vật lý 10 THPT nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn cho HS.
3
- Tổ chức dạy học một số bài Phần Nhiệt học Vật lý 10 tại trường phổ thông
phù hợp với điều kiện dạy học của nhà trường và thu được những kết quả thiết
thực nhằm nâng cao chất lượng dạy học bộ môn Vật lý. Góp phần đưa kiến thức
lý thuyết gần hơn với thực tiễn, giúp HS thực sự yêu thích, hứng thú học tập với
bộ môn Vật lý. Cùng tham gia vào phong trào thi đua đổi mới sáng tạo trong dạy
học đáp ứng với yêu cầu chương trình giáo dục phổ thông tổng thể.
4
PHẦN II NỘI DUNG
I. CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA VIỆC TĂNG CƯỜNG TÍNH THỰC TIỄN
NHẰM GÂY HỨNG THÚ CHO HỌC SINH THÔNG QUA TỔ CHỨC
DẠY HỌC VẬT LÍ
1.1. Vai trò của tính thực tiễn trong dạy học vật lí
Vai trò của tính thực tiễn trong dạy học vật lí là hết sức quan trọng, hầu hết
các bài tập vật lí đều gắn liền với các hiện tượng trong tự nhiên, các ứng dụng
trong kĩ thuật. Do đó, có thể nói tính thực tiễn của bài học vật lí là các sản phẩm
mà giáo viên (GV) cần truyền đạt cho học sinh (HS) theo yêu cầu của môn học
thông qua ví dụ thực tế, bài tập (BT) thực tế, thí nghiệm, hiện tượng thực tế và
các ứng dụng kĩ thuật.
Vật lí học là một trong số ít môn học có mối quan hệ rất chặt chẽ với tự
nhiên, kĩ thuật và đời sống. Bởi vậy, việc dạy học vật lí phải được gắn với thực
tiễn, thông qua những ứng dụng của nó trong kĩ thuật và đời sống. Tuy nhiên, do
nhiều nguyên nhân trong đó có áp lực từ các kì thi, thời gian trong quá trình dạy
học... nên việc dạy và học vật lí nặng về lí thuyết, thường theo kiểu “ghi nhớ -
tái hiện”. Kết quả là khả năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn của HS là rất
hạn chế. Qua đó cho thấy, việc tăng cường tính thực tiễn của bài học trong dạy
học vật lí là rất cần thiết, nó kích thích hứng thú học tập của HS, làm cho tiết
học vật lí trở nên hấp dẫn, cuốn hút HS, góp phần đổi mới phương pháp dạy
học, tránh được lối dạy học “giáo điều - sách vở”.
Các ứng dụng của bài học vật lí trong thực tiễn và trong khoa học rất phong
phú và đa dạng. Do đó, việc tăng cường tính thực tiễn của bài học trong dạy học sẽ
làm cho bài dạy trở nên sinh động hơn, gây được hứng thú đối với HS, nhờ đó có
thể tích cực hóa hoạt động nhận thức của HS trong quá trình dạy học. Do đó, việc
tăng cường tính thực tiễn của bài học được coi là một trong những biện pháp góp
phần đổi mới phương pháp dạy học trong nhà trường THPT hiện nay.
Dạy học gắn với thực tiễn góp phần phát huy nhân cách của HS, thông qua
việc khuyến khích các tư duy ngẫu hứng ngay trong quá trình lĩnh hội kiến thức,
hình thành ở HS rất nhiều đức tính quan trọng và rất cần thiết cho việc học tập
của các em, cũng như trong đời sống của các em sau này. Dạy học gắn với thực
tiễn làm cho HS học tập thoải mái hơn, tinh thần, thái độ học tập cũng tốt hơn.
Trong quá trình dạy học GV không chỉ kích thích hứng thú học tập của HS mà
cách tổ chức học tập gắn liền với thực tiễn cũng đóng vai trò quan trọng trong
quá trình học tập của HS. Qua những thảo luận, tranh luận, ý kiến của mỗi cá
nhân được bộc lộ, được khẳng định hay bác bỏ, qua đó những hiểu biết của họ
được hình thành hay chính xác hóa, mặt khác trong việc học tập theo nhóm, tất
cả mọi HS từ người học kém đến người học khá, đều có thể trình bày ý kiến của
mình, tức là có điều kiện tự thể hiện mình và hoàn thiện mình hơn. Điều đó kích
5
thích rất mạnh đến hứng thú học tập của HS. Từ đó rèn luyện cho HS rất nhiều
kỹ năng sống và làm việc (giao tiếp, hợp tác, tổ chức, quản lý, ra quyết định…)
và kỹ năng thu thập thông tin và xử lý thông tin từ những nguồn thông tin khác
nhau (thực tiễn, tài liệu, sách báo, internet…) đó là những kỹ năng cần thiết cho
một người HS, cho một công dân trong thời kỳ hội nhập mới của thế kỉ 21.
1.2. Thực trạng dạy học vật lí ở trường THPT và sự cần thiết phải tăng
cường tính thực tiễn nhằm gây hứng thú cho HS trong dạy học môn vật lí
Vật lí học là môn khoa học thực nghiệm, đặc điểm nổi bật là phần lớn kiến
thức vật lí trong chương trình trung học phổ thông đều có liên hệ với thực tiễn
cuộc sống và là cơ sở vận dụng cho nhiều ngành kĩ thuật. Trong bộ môn vật lí,
sự phong phú về kiến thức, sự đa dạng về các loại hình thí nghiệm và mối liên
hệ chặt chẽ giữa kiến thức vật lí với thực tế đời sống là những lợi thế không nhỏ
đối với tiến trình đổi mới phương pháp dạy học bộ môn, đặc biệt là đổi mới theo
hướng tăng cường tính thực tiễn của bài học.
Để tìm hiểu thực trạng dạy và học gắn liền với thực tiễn nhằm gây sự hứng
thú cho HS chúng tôi tiến hành khảo sát thăm dò ý kiến (phụ lục 1) ở 5 trường
THPT trên địa bàn huyện Nam Đàn và huyện Hưng Nguyên, tỉnh Nghệ An. Cụ
thể số lượng GV các trường được khảo sát như sau:
STT Tên trường Số lượng GV
1 THPT Nam Đàn 2 7
2 THPT Nam Đàn 1 6
3 THPT Kim Liên 4
4 THPT Lê Hồng Phong 5
5 THPT Đinh Bạt Tụy 3
Tổng cộng 25
Qua khảo sát thực tế ở các trường THPT nói trên cho thấy, việc dạy học vật
lí ở một số trường phổ thông vẫn còn nặng về lý thuyết, giáo viên ít quan tâm
đến dạy học giải quyết vấn đề tăng cường tính thực tiễn, ít sử dụng bài tập thực
tế. Việc đổi mới phương pháp dạy học còn chậm, hình thức dạy học theo lối
“thông báo - tái hiện” còn phổ biến, tình trạng “dạy chay” (không có hoặc ít sử
dụng các thiết bị dạy học) vẫn chưa được khắc phục triệt để, thêm nữa các
phương pháp dạy học tích cực chưa được vận dụng một cách có hiệu quả; khả
năng vận dụng kiến thức vật lí trong đời sống của HS rất hạn chế.
Một thực trạng chung là HS có thể vận dụng các định luật vật lí để giải BT
tính toán thì được, nhưng không thể vận dụng định luật để làm sáng tỏ được
