SKKN: Vận dụng kĩ thuật think- aloud trong dạy học đọc hiểu truyện ngắn Vợ Chồng A Phủ của Tô Hoài

Chia sẻ: Trần Thị Ta | Ngày: | Loại File: DOCX | Số trang:41

Thêm vào BST

Báo xấu

82
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Lĩnh vực áp dụng sáng kiến vận dụng kĩ thuật think-aloud trong đọc hiểu bài Vợ chồng A Phủ của tác giả Tô Hoài, môn Ngữ văn 12 ở trường THPT theo phân phối chương trình Ngữ văn THPT hiện hành của Bộ Giáo dục và Đào tạo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: SKKN: Vận dụng kĩ thuật think- aloud trong dạy học đọc hiểu truyện ngắn Vợ Chồng A Phủ của Tô Hoài

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO VĨNH PHÚC TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG YÊN LẠC BÁO CÁO KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU, ỨNG DỤNG SÁNG KIẾN TÊN SÁNG KIẾN: VẬN DỤNG KĨ THUẬT THINK ALOUD TRONG DẠY HỌC ĐỌC HIỂU TRUYỆN NGẮN VỢ CHỒNG A PHỦ CỦA TÔ HOÀI TÁC GIẢ SÁNG KIẾN: Nguyễn Thị Hồng Thu TỔ: VĂN SỬ ĐỊA Email: Chuonggio14790@gmail.com ĐTDĐ: 0972852142 Mã sáng kiến: 1
Yên Lạc, tháng 02 năm 2020 BÁO CÁO KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU, ỨNG DỤNG SÁNG KIẾN 1. LỜI GIỚI THIỆU Karl Marx từng nói “Suy cho cùng cái để phân biệt các thời đại kinh tế không phải ở chỗ nó sản xuất ra cái gì mà là nó được tiến hành bằng cách nào và với công cụ gì”. Lời phát biểu của Marxđã khẳng định tầm quan trọng của phương pháp, cách làm. Giáo dục cũng vậy, bên cạnh nội dung, mục tiêu dạy học thì vấn đề nóng bỏng và phức tạp không kém trong khoa học và thực tiễn giáo dục chính là phương pháp dạy học. Trong nhà trường hiện đại, phương pháp dạy học ngày càng khẳng định chức năng định hướng, thay đổi và phát triển năng lực của người học. Theo xu thế toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế hiện nay, nền giáo dục nước ta cũng đang trong tiến trình đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, trong đó yêu cầu phải đổi mới nội dung chương trình và phương pháp giảng dạy là vấn đề then chốt. Chỉ có đổi mới cơ bản phương pháp dạy và học theo hướng phát triển năng lực người học chúng ta mới có thể đào tạo được lớp người năng động, sáng tạo, có tiềm năng cạnh tranh trí tuệ trong bối cảnh thế giới đang hướng tới nền kinh tế tri thức. Khi tiếp cận và sử dụng thành thục, nhuần nhuyễn các phương pháp dạy học hiện đại thì quá trình dạy học mới có hiệu quả. Một số phương pháp, kĩ thuật dạy học hiện đại: phương pháp thảo luận nhóm, phương pháp bàn tay nặn bột, kĩ thuật công não, phòng tranh, mảnh ghép…Một trong những kĩ thuật không thể không nhắc tới trong dạy học hiện đại, cụ thể là dạy học đọc hiểu tác phẩm chính là kĩ thuật think aloud (cuốn phim trí óc). 2
Thuật ngữ “đọc hiểu” (reading comprehension) được đưa vào nhà trường Việt Nam cho đến nay vừa qua hai thập kỉ. Đọc hiểu là tư tưởng dạy học văn gắn liền với sự thay đổi chương trình, sách giáo khoa từ tiểu học đến hết trung học phổ thông do Bộ giáo dục và Đào tạo triển khai bắt đầu từ năm 2000, 2002. Cho đến nay, sách giáo khoa THPT qua giai đoạn thí điểm, tiến hành sử dụng đại trà vì thế khái niệm đọc hiểu ít nhiều trở nên gần gũi, quen thuộc, “thuận miệng” với đa số các thầy cô giáo và các em học sinh. “Đọc hiểu” văn bản là một nội dung nghiên cứu đã thu hút tâm sức nghiên cứu của nhiều nhà giáo dục trên thế giới. Có nhiều quan niệm về đọc hiểu văn bản. “Đọc là quá trình phức tạp bao gồm sự kết hợp của các khả năng cảm nhận, tâm lí ngôn ngữ và nhận thức” (Adam, 1990); “Mục đích chính của việc đọc là thu nhận và kiến tạo ý nghĩa từ văn bản” (Sweet & Snow, 2002); “Đọc hiểu là một quá trình tương tác xảy ra giữa một người đọc và một văn bản” (Rumelhart, 1994); “Đọc hiểu là một khái niệm khoa học chỉ ra mức độ cao nhất của hoạt động đọc; đọc hiểu đồng thời cũng chỉ ra năng lực văn của người đọc(…). Hiểu là phát hiện và nắm vững mối liên hệ của các sự vật, hiện tượng, đối tượng nào đó và ý nghĩa của mối quan hệ đó. Hiểu là bao quát nội dung và có thể vận dụng vào đời sống. Hiểu là trả lời được các câu hỏi Cái gì? Như thế nào? Vì sao? Làm như thế nào? Đó là biết và làm trong đọc hiểu(…). Hiểu là quá trình nhận thức văn bản toàn vẹn” (GS. Nguyễn Thanh Hùng, Những khái niệm then chốt về đọc hiểu, trong Đọc hiểu tác phẩm văn chương trong nhà trường, Nxb Giáo dục, H.2008, tr.76); “Một cách khái quát, đọc hiểu dù đơn giản hay phức tạp đều là hành vi ngôn ngữ, sử dụng một loạt thủ pháp và thao tác cơ bản bằng cơ quan thị giác, thính giác để tiếp nhận, phân tích, giải mã và ghi nhớ nộidung thông tin, cấu trúc văn bản” (PGS.TS Nguyễn Thái Hòa, Vấn đề đọc hiểu và dạy đọc hiểu, Thông báo khoa học của trường Đại học Sư phạm Hà Nội, số 5, tháng 4/2004)…Chốt lại, bản chất của đọc chính là một quá trình phức tạp, 3
tổng hợp, đòi hỏi cần sở hữu một hệ thống các kĩ năng. Hiểu là mục đích quan trọng của việc đọc. Hiểu không phải tự nhiên mà đến, không phải là sự tình cờ, may rủi. Do đó, dạy học đọc hiểu là khâu then chốt quan trọng trong giáo dục nói chung, dạy học nói riêng. Đọc hiểu văn bản thực chất là quá trình kiến tạo ý nghĩa của văn bản đó thông qua hệ thống các hoạt động, hành động, thao tác nhất định. Hoạt động đọc hiểu đòi hỏi người đọc cần tích cực, chủ động khám phá, phải là những độc giả thực sự chứ không phải là những thính giả bất đắc dĩ nghe người khác truyền đạt kết quả đọc của họ. Muốn làm được điều này cần cần phải giúp đỡ họ sử dụng những kĩ năng thuần thục của một người đọc đích thực. Nghĩa là nhiệm vụ của giáo viên phải dạy cho người đọc học sinh những chiến thuật đọc hiểu văn bản phù hợp, hiệu quả. Áp dụng kĩ thuật thinkaloud trong dạy học đọc hiểu văn bản sẽ giúp người giáo viên thực hiện được nhiệm vụ "Nhà giáo không phải là người nhồi nhét kiến thức mà đó là công việc của người khơi dậy ngọn lửa cho tâm hồn" (Uyliam Bato Dit). Hàng năm, khi được phân công giảng dạy chương trình Ngữ văn 12, khi dạy đến bài Vợ chồng A Phủ (theo phương pháp dạy truyền thống) nhiều giáo viên có cảm giác chưa thực sự hài lòng về tiết dạy của mình, cảm thấy nó đơn điệu và nhàm chán, khô khan. Từ khi ngành Giáo dục chỉ đạo triển khai dạy học theo hướng phát triển năng lực học sinh tôi đã có suy nghĩ sẽ áp dụng những phương pháp, kĩ thuật dạy học hiện đại vào bài Vợ chồng A Phủ.Ngoài những phương pháp, kĩ thuật hiện đại như vừa kể ở trên thì kĩ thuật think aloud là một chiến thuật dạy đọc hiểu văn bản tôi không thể bỏ qua. Khi áp dụng kĩ thuật thinkaloud vào dạy đọc hiểu bài Vợ chồng A Phủ tôi nhận thấy không khí giờ học sôi nổi hơn, học sinh tiếp nhận tri thức dễ dàng hơn, kiến thức bài học phong phú hơn. 2. TÊN SÁNG KIẾN 4
3. TÁC GIẢ SÁNG KIẾN Họ và tên: Nguyễn Thị Hồng Thu Địa chỉ tác giả sáng kiến: Trường THPT Yên Lạc Số điện thoại: 0972852142 Email: Chuonggio14790@gmail.com 4. CHỦ ĐẦU TƯ TẠO RA SÁNG KIẾN Họ và tên: Nguyễn Thị Hồng Thu Địa chỉ tác giả sáng kiến: Trường THPT Yên Lạc Số điện thoại: 0972852142 Email: Chuonggio14790@gmail.com 5. LĨNH VỰC ÁP DỤNG SÁNG KIẾN: Vận dụng kĩ thuật thinkaloud trong đọc hiểu bài Vợ chồng A Phủcủa tác giả Tô Hoài, môn Ngữ văn 12 ở trường THPT theo phân phối chương trình Ngữ văn THPT hiện hành của Bộ Giáo dục và Đào tạo. Lưu ý: Tôi chỉ vận dụng/áp dụng kĩ thuật thinkaloud vào đọc hiểu một số đoạn văn tiêu biểu trong truyện ngắn Vợ chồng A Phủ của Tô Hoài chứ không vận dụng kĩ thuật thinkaloud để thiết kế bài học Vợ chồng A Phủ của Tô Hoài. 6. NGÀY SÁNG KIẾN ĐƯỢC ÁP DỤNG LẦN ĐẦU:tháng 1 năm 2019. 7. MÔ TẢ BẢN CHẤT CỦA SÁNG KIẾN: VỀ NỘI DUNG SÁNG KIẾN 1. Khái lược về thuật ngữ “think aloud” Thuật ngữ “think aloud” trong tiếng Anh có nghĩa là “nghĩ to tiếng”, tức là nói to điều suy nghĩ đang diễn ra trong đầu độc giả khi họ tiếp xúc với văn bản. Bản chất của chiến thuật này là người đọc sẽ phơi trải những cảm nhận ban đầu, những suy nghĩ cảm tính cá nhân khi tiếp xúc với “những hiện 5
thực ngổn ngang sống động, phong phú, bề bộn” trong khi đọc hiểu văn bản. Nói một cách đơn giản và dễ hiểu hơn là khi người đọc tiếp xúc với từng câu chữ trong văn bản để tìm ra nội dung, ý nghĩa hay thông điệp của văn bản đó thì sẽ có một dòng ngôn từ tuôn chảy bên trong tâm thức người đọc một cách thoải mái mà không phải dè dặt trong việc lựa chọn những từ ngữ đắt giá và ít cần lưu ý đến cấu trúc ngữ pháp của một câu tiếng việt chuẩn. Điều đó đồng nghĩa với việc sẽ có một môi trường học tập cởi mở hơn được thiết lập khi người đọc tiếp xúc với văn bản bằng sự dẫn dắt ban đầu của cảm tính. Sẽ không hề có sự áp đặt, định hướng hay phán xét nào của giáo viên với người đọc (học sinh) khi có một suy nghĩ hay một từ ngữ nào lóe lên trong tâm trí người đọc khi có sự va chạm với văn bản. Vậy nên, với kĩ thuật này học sinh sẽ giống như một nhà biên kịch không chuyên, thỏa sức sáng tạo với một kịch bản tự do, phóng khoáng. Cũng vì thế mà kĩ thuật think aloud còn được xem là “cuốn phim trí óc”, kĩ thuật này sẽ giúp học sinh phát triển tư duy, được tự do bày tỏ cảm nhận, suy nghĩ của bản thân mà không bị “án ngữ” bởi những tư duy đóng khung đã có. Theo TS Phạm Thị Thu Hương giảng viên trường Đại học Sư phạm Hà Nội trong bài viết “Chiến thuật “cuốn phim trí óc” (thinkaloud) trong dạy học đọc hiểu văn bản”thìchiến thuật “cuốn phim trí óc” được giới thiệu trong “Nhật biên đọc” (Journal of reading) số 1, năm 1983 qua bài viết của tác giả Davey – “Cuốn phim trí óc : Mô hình những quá trình nhận thức của hoạt động đọc hiểu” (Think aloud : Modeding the Cognitive Processes of Reading Comprehension). Hai tác giả người Mĩ là Beach và Marsall trong cuốn giáo trình “Giảng dạy văn học ở trường trung học” (xuất bản năm 1991) khi đề cập đến hệ thống các chiến thuật dạy học văn đã điểm tới “cuốn phim trí óc” như là một trong các chiến thuật rất hữu ích đối với giáo viên và học sinh trong quá trình tổ chức môi trường học tập trên lớp. 2. Kĩ thuật“think aloud” là một chiến thuật trong đọc hiểu văn bản 6
Đọc hiểu văn bản là nội dung nghiên cứu đã thu hút tâm sức của nhiều nhà giáo dục trên thế giới. Trong hệ thống nghiên cứu về dạy học đọc hiểu văn bản hiện nay, chiến thuật (strategy) đọc hiểu là một nội dung được nhiều học giả quan tâm, đồng thời cũng được ứng dụng rộng rãi và bổ sung bởi thực tiễn và kinh nghiệm dạy học của giáo viên. Nếu có chiến thuật thì việc đọc hiểu văn bản sẽ dễ dàng và hiệu quả hơn rất nhiều. Vậy chiến thuật trong đọc hiểu văn bản là gì? Có thể hiểu đơn giản chiến thuật đọc hiểu là những biện pháp, những thủ thuật giúp học sinh chiếm lĩnh văn bản một cách tích cực, chủ động như một độc giả thuần thục, có kĩ năng và sáng tạo. Đó cũng là mục đích trong dạy học hiện đại khi quá trình dạy học là sự tương tác chủ động, tích cực giữa giáo viên và học sinh, chú trọng việc phát huy năng lực của học sinh chứ học sinh không thụ động tiếp nhận chân lí mà giáo viên trao truyền. Quan sát quá trình đọc hiểu văn bản của học sinh từ thực tiễn dạy học chúng tôi nhận thấy việc thiếu hiệu quả khi kiến tạo ý nghĩa văn bản trong hoạt động đọc hiểu. Lí do không phải do lỗi bản thân học sinh không đọc văn bản hay không cố gắng để học tập mà vấn đề nằm ở chỗ học sinh không biết phải làm như thế nào để xây dựng được ý nghĩa của văn bản mình đang đọc. Nhiều học sinh chỉ hiểu đơn giản mục tiêu cần đạt khi giáo viên yêu cầu đọc chỉ dừng lại ở việc giải mã văn bản, nghĩa là chuyển các kí hiệu chữ viết thành các tín hiệu âm thanh. Vậy nên mới có thực tế có những học sinh có giọng đọc rất tốt, đọc trôi chảy văn bản giáo viên yêu cầu, thế nhưng khi giáo viên đặt ra câu hỏi khá đơn giản về phần nội dung học sinh vừa đọc, đã không có bất cứ một câu trả lời nào được đưa ra. Nghĩa là có một thực tế ngổn ngang học sinh đọc văn bản chỉ đơn thuần là việc chuyển các kí hiệu chữ viết sang các tín hiệu âm thanh mà không tư duy xem thực sự mình đang đọc cái gì. Vì thế kĩ thuật thinkaloud (chiến thuật cuốn phim trí óc) sẽ giúp học sinh cải thiện tình trạng đó. 7
Bên cạnh đó, chúng ta đều phải thừa nhận một thực tế rằng đọc hiểu là hoạt động nhận thức rất phức tạp, diễn ra bên trong mỗi chủ thể độc giả học sinh. Khi thầy cô giáo nhận được sự chia sẻ, thông báo, công bố thông tin của người đọc học sinh qua câu trả lời thì đó chỉ là sản phẩm cuối cùng tính cho đến thời điểm phát ngôn. Đó là sản phẩm đã tương đối hoàn chỉnh, được sắp xếp, được chỉnh sửa cẩn thận, công phu. Thực tế trong quá trình đọc hiểu tác phẩm của học sinh, học sinh bị chi phối, điều khiển và dẫn dắt từ những nhận xét, đánh giá, thẩm bình rất trau chuốt, hệ thống và sinh động trong lời giảng của các thầy cô hay các tài liệu liên quan. Để trở thành những người đọc độc lập, chủ động, tích cực trong quá trình chiếm lĩnh nội dung tác phẩm thì chiến thuật thinkaloud là vô cùng cần thiết. Từ chiến thuật “cuốn phim trí óc” người đọc học sinh sẽ hiểu ra rằng đọc là một quá trình lao động nghiêm túc, nhiều tìm tòi, nhiều hứng thú, nhiều đam mê nhưng cũng không ít ngộ nhận, trắc trở để đi đến đích. Thinkaloud (cuốn phim trí óc) là một dạng kĩ thuật rất tốt để học sinh đọc chậm tác phẩm. Hiệu quả của kĩ thuật này nằm ở chỗ nó cụ thể hóa, trực quan hóa những quá trình bên trong thầm kín, riêng tư của người đọc để biểu lộ ra bên ngoài giúp cho việc quan sát của chính học sinh, giúp giáo viên đánh giá, xem xét phản ứng ngược trong quá trình đọc hiểu, từ đó mà điều khiển, điều chỉnh, định hướng việc dạy học. Mặt khác, với tư cách là một hoạt động được giáo viên lập kế hoạch nhằm đạt mục tiêu bài dạy, kĩ thuật thinkloud (cuốn phim trí óc) sẽ khiến cho học sinh thực sự hoạt động với tâm thế chủ động, tránh tình trạng “ăn không ngồi rồi”, lĩnh hội sẵn sự phân tích, đánh giá, thẩm bình từ ý kiến của thầy cô giáo hoặc sách vở liên quan. Không những thế, kĩ thuật thinkaloud còn tạo cơ hội cho bạn đọc học sinh nói to lên bất cứ cái gì họ đang tư duy hoặc cảm nhận về văn bản khi đọc. Nhờ đó, học sinh hình dung ra được “hình mẫu” của một độc giả đích thực. Cũng nhờ đó mà giáo viên có thể xác định học sinh đó có làm việc hay 8
không. Giáo viên sử dụng chiến thuật này trước hết là để giúp học sinh đọc hiểu văn bản hiện thời. Kĩ thuật “cuốn phim trí óc” sẽ quay chậm trước mắt độc giả hình ảnh bạn đọc đang trực tiếp nhận diện từng câu chữ, nắm bắt thông tin bề mặt; hình dung, tưởng tượng; vận dụng các tri thức có trước; tạo liên hệ kết nối liên văn bản, giữa văn bản đang đọc với hiện thực đời sống, giữa văn bản và trải nghiệm cá nhân của bản thân mình; đặt ra những giả thiết, tiên đoán bước phát triển tiếp tới của hành động nhân vật; đặt ra và tự trả lời những câu hỏi xem thực sự tác giả định nói gì, nhân vật muốn làm gì, vì sao lại như vậy,...; suy luận, cắt nghĩa thông điệp nghệ thuật; sự cố gắng để giải quyết những vấn đề có liên quan đến việc hiểu văn bản; sự nếm trải cảm xúc thẩm mĩ; những sai lầm, lạc hướng trong quá trình tiếp cận tác phẩm,...Nói cách khác, với kĩ thuật này thì bạn đọc học sinh sẽ được trải nghiệm rất nhiều cấp độ đọc hiểu cùng một lúc. Từ đọc tái hiện, đọc giải thích, đọc sáng tạo cho đến đọc đánh giá hay đọc nghiên cứu, đọc suy ngẫm liên tưởng. Có hai cách thức để thực hiện kĩ thuật này đó là cuốn phim trí óc – nói và cuốn phim trí óc viết. “Cuốn phim trí óc nói là dạng thinkaloud được phát biểu to lên, trực tiếp thông qua kênh phát âm. Còn cuốn phim trí óc viết là dạng bản ghi trung thực nội dung đang diễn ra trong đầu độc giả khi họ đọc văn bản”. Để thực hiện kĩ thuật thinkloud trong quá trình đọc hiểu văn bản có thể thực hiện theo các bước sau: Bước 1: Lựa chọn phần văn bản để áp dụng chiến thuật. Bước 2: Giáo viên làm mẫu Bước 3: Giáo viên cho học sinh thực hành Bước 4: Phát phim Bước 5: Thảo luận, đánh giá “phim” 9
Một số lưu ý trong quá trình thực hiện các bước trong kĩ thuật think aloud: Thứ nhất, đoạn văn bản được chọn cần đảm bảo một số tiêu chí như: phải là phần văn bản hay, gắn bó chặt chẽ với nội dung kiến thức cần đạt trong bài học vì nếu phần văn bản không thực sự liên quan nhiều đến đơn vị kiến thức cơ bản, chiến thuật sẽ bị lãng phí và học sinh cũng không thấy hấp dẫn. Nói cách khác, giáo viên phải chọn ra được đoạn văn bản có vấn đề của tác phẩm thì kĩ thuật thinkloud mới phát huy hết tác dụng. Đoạn văn bản đó vừa có lời thoại của nhân vật, vừa có lời dẫn truyện và phải có các phương thức biểu đạt như miêu tả, biểu cảm. Bên cạnh đó, dung lượng tối đa của đoạn văn bản là 2 trang nhưng thông thường, tốt nhất là trong phạm vi 1 trang vì nếu phần văn bản quá dài học sinh sẽ thiếu tập trung. Việc lựa chọn phần văn bản để áp dụng chiến thuật có thể do giáo viên, cũng có thể do đề xuất của học sinh và giáo viên định hướng. Thứ hai, giáo viên sẽ đọc to, diễn cảm phần văn bản lựa chọn, trong khi đó, học sinh được yêu cầu đọc thầm. Trong và sau khi đọc, giáo viên sẽ dừng lại và tiến hành cung cấp cuốn phim trí óc đang diễn ra bên trong nhận thức của cá nhân mình để học sinh quan sát, nhận diện và hiểu về chiến thuật. Giáo viên cần chủ động phân biệt giữa giọng đọc nội dung văn bản và giọng nói cung cấp “cuốn phim trí óc” của mình về văn bản để học sinh dễ nhận ra. Khi làm mẫu chiến thuật giáo viên cũng có thể chọn một học sinh có trình độ đọc hiểu tốt ở trong lớp hỗ trợ cho mình. Bạn học sinh này có nhiệm vụ lắng nghe (hoặc ghi chép, ghi âm lại cuốn phim tuỳ theo yêu cầu của giáo viên) và họ sử dụng ngôn ngữ ngắn gọn hoặc bằng cử chỉ, nét mặt để khuyến khích “tác giả” chiến thuật tiếp tục cung cấp cuốn phim trí óc. Sau khi làm mẫu, giáo viên sẽ hướng dẫn học sinh phân tích mẫu để nhận diện xem có những yếu tố nào hiện diện trong cuốn phim trí óc mà thầy cô đã cung cấp cho mình. Nhờ sự nhận diện này, họ sẽ biết cách để xây dựng cuốn phim 10
trí óc cho bản thân khi được yêu cầu thực hiện chiến thuật “thinkaloud”. Chốt lại, giáo viên phải mất thời gian làm mẫu thì mới đảm bảo tất cả học sinh cùng sản xuất được cuốn phim của riêng mình. Thế nhưng, thời gian thực hiện kĩ thuật thinkaloud sẽ chiếm đến 2/3 tiết học nên giáo viên phải cân nhắc lựa chọn văn bản thực hiện và cân đối với toàn giáo án để đảm bảo mục tiêu của bài Thứ ba, giáo viên cho học sinh thực hành. Giáo viên sẽ gọi một số học sinh có khả năng đọc tốt thực hiện yêu cầu. Để tránh xây dựng những cuốn phim tự phát theo hướng dung tuch hóa tác phẩm văn học thì giáo viên nên nêu rõ mục tiêu của chiến thuật, phải đưa ra những tiêu chí làm phim ngay từ đầu. Ví dụ: Hãy đọc diễn cảm đoạn văn bản này và cung cấp cuốn phim trí óc của em về chân dung, suy nghĩ, hành động của nhân vật, hay thái độ của người kể chuyện đối với nhân vật,.. Đây cũng là lúc giáo viên làm mẫu cho các học sinh khác biết cách trở thành một bạn đọc đích thực là như thế nào với những “hỗ trợ” kịp thời như “Đúng rồi!, Phải vậy chứ! À, ra vậy!, Còn gì nữa không nhỉ?, Điều này quả là khó!,...” – tuy nhiên chỉ là những “hỗ trợ”, khuyến khích cho tác giả của cuốn phim trí óc, không phải là hoạt động thảo luận giữa hai người. Sau khi đọc xong toàn bộ đoạn trích, người đọc sẽ nhìn lại và tiến hành tổng hợp, tổ chức để đưa ra nhận định khái quát. Đây là một thao tác rất quan trọng, nếu không chú ý sẽ làm cho hoạt động đọc hiểu trở nên tản mạn, vụn vặt, thiếu tập trung. Về phía người nghe, giáo viên có thể giao thêm cho họ nhiệm vụ nhận diện, phân loại nội dung của cuốn phim trí óc theo mẫu phiếu học tập nhất định. Thứ tư, một số câu hỏi định hướng mà giáo viên có thể sử dụng để học sinh xây dựng phim: Em đã biết gì về chủ đề/nội dung chính trong đoạn văn bản này? Em nghĩ em sẽ học được điều gì từ chủ đề/nội dung chính trong đoạn văn bản này? (từ ngữ, mẫu câu, nhận thức, tình cảm…) 11
Phải chăng em đã có một bức tranh hết sức rõ ràng trong đầu em qua những thông tin em được đọc trong văn bản? Đoạn văn bản này giúp em liên tưởng đến hình ảnh nào, tác phẩm nào đã đọc, đã học? Hoặc em có thể tưởng tượng, liên tưởng đến những gì từ đoạn văn bản này? Theo em, những điểm nào là quan trọng nhất trong bài đọc này? Có những thông tin nào mới mà em đã tri nhận được? Những thông tin mới này giúp ích em như thế nào? Sau khi một số học sinh khá đã thực hành thử chiến thuật, giáo viên cho học sinh tiến hành chiến thuật cuốn phim trí óc theo cặp. Cần dành thời gian để học sinh được phát biểu và trên cơ sở đó tổng kết, đánh giá, rút ra nội dung cần đạt. Từ đó có thể xây dựng phiếu đánh giá dành cho học sinh tự đánh giá cuốn phim của mình và phiếu đánh giá dành cho người nghe/xem phim. Mẫu phiếu 1: Học sinh tự đánh giá cuốn phim của mình Tiêu chí đánh giá Tự nhận xét, đánh giá Điểm Hiểu đúng sự việc (nhân vật) Giải thích sự việc (nhân vật) Hình dung tưởng tượng về sự việc, nhân vật Nhận xét, đánh giá sự việc, nhân vật Mẫu phiếu 2: Dành cho học sinh nghe/xem phim Tiêu chí đánh giá Nhận xét, đánh giá về Dẫn Bổ sung Điểm cuốn phim trí óc chứng Hiểu đúng sự việc (nhân vật) 12
Giải thích sự việc (nhân vật) Hình dung tưởng tượng về sự việc, nhân vật Nhận xét, đánh giá sự việc, nhân vật Lưu ý: Cần yêu cầu ghi rõ họ tên người đánh giá và thời gian đánh giá. 3. Vận dụng kĩ thuật“think aloud” đọc hiểu truyện ngắn Vợ chồng A Phủ của Tô Hoài 3.1. Giáo viên hướng dẫn học sinh sử dụng kĩ thuật cuốn phim trí óc vào việc đọc hiểu đoạn văn mở đầu truyện ngắn Vợ chồng A Phủ của Tô Hoài. Ai ở xa về, có việc vào nhà thống lý Pá Tra thường trông thấy có một cô con gái ngồi quay sợi gai bên tảng đá trước cửa, cạnh tàu ngựa. Lúc nào cũng vậy, dù quay sợi, thái cỏ ngựa, dệt vải, chẻ củi hay đi cõng nước dưới khe suối lên, cô ấy cũng cúi mặt, mặt buồn rười rượi. Người ta nói: nhà Pá Tra làm thống lý, ăn của dân nhiều , đồn Tây lại cho muối về bán, giàu lắm, nhà có nhiều nương, nhiều bạc, nhiều thuộc phiện nhất làng. Thế thì con gái nó còn bao giờ phải xem cái khổ mà biết khổ, mà buồn. Nhưng rồi hỏi ra mới rõ cô ấy không phải con gái nhà Pá Tra: cô ấy là vợ A Sử, con trai thống lí Pá Tra. (Trích Vợ chồng A Phủ Tô Hoài, Ngữ văn 12, tập 2, NXB Giáo dục, 2008, tr.4) Giáo viên gợi dẫn và nêu yêu cầu: Là lát cắt của đời sống, điểm bắt đầu của truyện ngắn rất quan trọng. Nó tạo ra không khí, không gian ba chiều, khơi gợi hứng thú, sự tự nhiên, 13
khơi mạch kể cho câu chuyện,... Về phương diện này, nhà văn Tô Hoài đã rất thành công với đoạn văn mở đầu đưa người đọc nhập cuộc vào tác phẩm, đến với hình tượng nhân vật Mị với những ám ảnh về một cô gái lúc nào cũng cúi mặt, “mặt buồn rười rượi”. + Hãy đọc chậm và hình dung về nhân vật Mị, về giọng điệu của đoạn văn và cung cấp cuốn phim trí óc của bạn: Ai ở xa về, có việc vào nhà thống lý Pá Tra thường trông thấy có một cô con gái ngồi quay sợi gai bên tảng đá trước cửa, cạnh tàu ngựa….…….Lúc nào cũng vậy, dù quay sợi, thái cỏ ngựa, dệt vải, chẻ củi hay đi cõng nước dưới khe suối lên, cô ấy cũng cúi mặt, mặt buồn rười rượi. ……………..Người ta nói: nhà Pá Tra làm thống lý, ăn của dân nhiều , đồn Tây lại cho muối về bán, giàu lắm, nhà có nhiều nương, nhiều bạc, nhiều thuộc phiện nhất làng……………… Thế thì con gái nó còn bao giờ phải xem cái khổ mà biết khổ, mà buồn………… … Nhưng rồi hỏi ra mới rõ cô ấy không phải con gái nhà Pá Tra: cô ấy là vợ A Sử, con trai thống lí Pá Tra……………………… + Nào! Bây giờ hãy nhìn lại cuốn phim trí óc chúng ta vừa xây dựng từ văn bản để đưa ra nhận xét, đánh giá ban đầu của anh (chị) về nhân vật, về tài năng sử dụng ngôn ngữ của nhà văn Tô Hoài,... (Học sinh có thể cầm mẫu phiếu học tập trên đây vừa đọc vừa think aloud trực tiếp theo gợi ý của giáo viên qua những khoảng trống cố tình để ngỏ giữa các câu chữ. Giáo viên cũng có thể tạo thời gian cho học sinh chuẩn bị trước khi nói bằng cách để họ viết vắn tắt nội dung cuốn phim trí óc vào phần giấy để trống. Sau đó, học sinh trình bày, nhìn lại nội dung thinkaloud và đưa ra tổng hợp, nhận xét, phán đoán, đánh giá,... của cá nhân). Minh hoạ một cuốn phim trí óc hoàn thành: 14
Ai ở xa về, có việc vào nhà thống lý Pá Tra thường trông thấy có một cô con gái ngồi quay sợi gai bên tảng đá trước cửa, cạnh tàu ngựa (Nhân vật này xuất hiện một cách đặc biệt với công việc đặc trưng của những cô gái vùng cao quay sợi gai. Nhưng sao cô gái này lại làm công việc đó ở một nơi đặc biệt bên tảng đá và cạnh tàu ngựa (chuồng ngựa). Chi tiết này có tính biểu tượng như thế nào để hé mở ra nỗi niềm và thân phận của nhân vật nhỉ?). Lúc nào cũng vậy, dù quay sợi, thái cỏ ngựa, dệt vải, chẻ củi hay đi cõng nước dưới khe suối lên, cô ấy cũng cúi mặt, mặt buồn rười rượi ( Nhân vật phải lao động rất vất vả khi phải làm nhiều việc liên tiếp như: quay sợi, thái cỏ ngựa, dệt vải, chẻ củi, cõng nước. toàn những công việc nặng nhọc. Cách liệt kê những công việc mà cô gái đó phải làm khiến cho ta có cảm giác cô ấy phải lao động như một kẻ khổ sai, lao động như một sự đày ải chứ không phải là sự tự nguyện. Nó gợi lên trong chúng ta sự xót thương vô bờ bởi người phụ nữ thuộc phái đẹp, phái yếu nên cần được trân trọng, nâng niu. Khuôn mặt buồn rười rượi và lúc nào cũng cúi của cô không hẳn là do lao động mệt mỏi, cực nhọc mà có thể do những u uất trong lòng của cô. Vậy những u uất ấy là do đâu? Nỗi buồn nào dẫn đến sự vô cảm của cô gái ấy? Có cảm giác khuôn mặt đó gợi ra một số phận đau khổ , bất hạnh nhưng cũng ngầm ẩn một sức mạnh tiềm tàng). Người ta nói: nhà Pá Tra làm thống lý, ăn của dân nhiều , đồn Tây lại cho muối về bán, giàu lắm, nhà có nhiều nương, nhiều bạc, nhiều thuộc phiện nhất làng (Thống lí Pá Tra là gì nhỉ? Thống lí là người cai quản một vùng bản làng miền núi, hình như cùng nghĩa với chánh tổng ở miền xuôi. Thống lí và chánh tổng đều là những kẻ áp bức, bóc lột trong bộ máy quan lại phong kiến trước cách mạng. Chỉ khác ở cách gọi do sự khác biệt vùng miền. Thống lí Pá Tra gợi liên tưởng đến Bá Kiến trong tác phẩm Chí Phèo của Nam Cao, Nghị Lại trong Bước đường cùng của Nguyễn Công Hoan, Nghị Quế trong Tắt đèn của Ngô Tất Tố. Thống lí giàu có vì bóc lột người dân lao động miền núi vừa là tay sai đắc lực cho đồn Tây. Hình ảnh ngôi nhà thống lí có sự đối lập, tương phản gay gắt với hình tượng 15
nhân vật Mị). Thế thì con gái có còn bao giờ phải xem cái khổ mà biết khổ, mà buồn (Một giả thiết đưa ra là Mị là con gái nhà thống lí. Con gái nhà giàu thì không phải lao động, làm việc vất vả như thế. Con gái nhà giàu thì cũng không phải buồn đau, u uất đến mức vô cảm như thế). Nhưng rồi hỏi ra mới rõ cô ấy không phải con gái nhà Pá Tra: cô ấy là vợ A Sử, con trai thống lí Pá Tra (Nhà văn trả lời luôn cho sự thắc mắc, băn khoăn của mọi người bằng thông tin cô gái ấy không phải là con gái thống lí mà là con dâu thống lí, là vợ A Sử. Người ta thường nói, dâu con rể khách. Vậy con dâu nhà thống lí có số phận ra sao, bị đối xử như thế nào mà mặt lúc nào cũng cúi, mặt buồn rười rười thế kia? Điều này gợi ra sự tò mò xen lẫn ám ảnh trong mỗi chúng ta). Đoạn văn mở đầu, quả thực đã phác thảo trước mắt người đọc chân dung một cô gái âm thầm, lẻ loi, sống như gắn vào những vật vô tri, vô giác. Đồng thời người đọc còn nhận thấy sự đối lập, tương phản gay gắt giữa Mị ( cô gái lúc nào cũng cúi mặt, mặt buồn rười rượi) với nhà thống lí Pá Tra (nhiều nương, nhiều bạc, nhiều thuốc phiện). Sự tương phản ấy báo hiệu một cuộc đời không bằng phẳng, một số phận nhiều ẩn ức và một bi kịch của cõi nhân thế nơi miền núi cao Tây Bắc. Không phải ngẫu nhiên mà ở những trang viết đầu tiên, Tô Hoài đã giới thiệu với người đọc những nét trái ngang trong cuộc đời của Mị. Liệu có phải bao nhiêu oái oăm, mâu thuẫn, bao nhiêu giông bão đang ở phía trước, sau “màn ra mắt” của nhân vật. Lối trần thuật của Tô Hoài hấp dẫn người đọc. Trong đoạn văn mở đầu, bằng những lời dẫn dắt rất tự nhiên, nhà văn đã đưa người đọc vào thế giới nghệ thuật của câu chuyện, vào hoàn cảnh sống thường ngày của nhân vật. Không giới thiệu dài dòng, nhà văn dựng chân dung nhân vật bằng những nét điển hình nhất và cũng đầy những mâu thuẫn nhất: một cô gái âm thầm, lẻ loi giữa khung cảnh đông đúc, tấp nập của nhà thống lí. Mặt khác, cách giới thiệu nhân vật của nhà văn cũng khéo léo ở chỗ nhà văn giới thiệu nhân vật ở thời điểm hiện tại sau đó mới kể về quá khứ rồi lại quay trở lại thực 16
tại. Dụng ý nghệ thuật là muốn nhấn mạnh đến số phận cay đắng, tủi cực của nhân vật trong quãng thời gian làm dâu gạt nợ nhà thống lí Pá Tra. 3.2. Giáo viên hướng dẫn học sinh sử dụng kĩ thuật cuốn phim trí óc vào việc đọc hiểu đoạn văn miêu tả tâm trạng và hành động của nhân vật Mị trong đêm tình mùa xuân. Trên đầu núi, các nương ngô, nương lúa gặt xong, ngô lúa đã xếp yên các nhà kho.Trẻ em đi hái bí đỏ, tinh nghịch, đốt những lều quanh nương để sưởi lửa. Ở Hồng Ngài người ta thành lệ cứ ăn tết thì gặt hái vừa xong, không kể ngày, tháng nao. Ăn t ̀ ết thế cho kịp luc m ́ ưa xuân xuống thi đi v ̀ ỡ nương mới.Hồng Ngài năm ấy ăn Tết giữa lúc gió thổi vào cỏ gianh vàng ửng, gio va rét rât d ́ ̀ ́ ữ dôi. ̣ Nhưng trong các làng Mèo đỏ, những chiếc váy hoa đã đem ra phơi trên mỏm đá xòe như con bướm sặc sỡ […] Đám trẻ đợi Tết, chơi quay, cười ầm trên sân chơi trước nhà. Ngoài đầu núi lấp ló đã có tiếng ai thổi sáo rủ bạn đi chơi. Mị nghe tiếng sáo vọng lại, thiết tha bổi hổi. Mị ngồi nhẩm thầm bài hát của người đang thổi: Mày có con trai con gái rồi Mày đi làm nương Ta không có con trai con gái Ta đi tìm người yêu Tiếng chó sủa xa xa. Những đêm tình mùa xuân đã tới.” Ở mỗi đầu làng đều có một mỏm đất phẳng làm sân chơi chung ngày tết. Trai gái, trẻ con ra sân ấy tụ tập đánh pao, đánh quay, thổi sáo, thổi kèn và nhảy. 17
Cả nhà thống li Pa Tra v ́ ́ ưa ăn xong b ̀ ữa cơm tết cúng ma. Xung quanh, chiêng đánh ầm i, ng ̃ ười ốp đồng vẫn con nh ̀ ảy lên xuống, run bần bật. Vừa hết bữa cơm lai ti ̣ ếp ngay bưa r ̃ ượu bên bếp lửa. Ngày Tết, Mi cũng u ̣ ống rượu. Mi lén l ̣ ấy hũ rượu, cứ uống ực từng bát. Rồi say, Mi l ̣ ịm mặt ngồi đấy nhìn người nhảy đồng, người hát. Nhưng ̣ ̀ lòng Mi thi đang sống về ngày trước. Tai Mi văng v ̣ ẳng tiếng sáo gọi bạn đầu làng. Ngày trước, Mi th ̣ ổi sáo giỏi. Mùa xuân nay, Mi u ̀ ̣ ống rượu bên bếp và thổi sáo. Mi u ̣ ốn chiếc lá trên môi, thổi lá cũng hay như thổi sáo. Có biết bao nhiêu người mê, ngày đêm đa th ̃ ổi sáo đi theo Mi.̣ Rượu đa tan lúc nào. Ng ̃ ười về, người đi chơi đã vãn cả. Mi không bi ̣ ết, ̣ ẫn ngồi trơ một mình giữa nhà. Mãi sau Mi m Mi v ̣ ới đứng dậy, nhưng Mị không bước ra đường chơi, ma t ̀ ừ từ bươc vào bu ́ ồng. Chẳng năm nào A Sử ̣ cho Mi đi ch ơi Tết. Mi cung chăng buôn đi. B ̣ ̃ ̉ ̀ ấy giờ Mi ng ̣ ồi xuống giường, ́ ửa sổ lỗ vuông mờ mờ trăng trắng. Đa t trông ra cai c ̃ ừ nãy, Mi th ̣ ấy phơi phới trở lại, trong lòng đột nhiên vui sương nh ́ ư những đêm Tết ngày trước. ̣ ẻ lăm. Mi v Mi tr ́ ̣ ẫn còn trẻ. Mi mu ̣ ốn đi chơi. Bao nhiêu người có chồng cũng đi chơi Tết. Huống chi A Sử với Mi, không có lòng v ̣ ới nhau mà vẫn phải ở với nhau! Nếu có nắm lá ngón trong tay lúc này, Mi s ̣ ẽ ăn cho chết ngay, chứ không buồn nhớ lại nữa. Nhớ lại, chỉ thấy nước mắt ứa ra. Mà tiếng sáo gọi bạn vẫn lửng lơ bay ngoài đường. Anh ném pao, em không bắt Em không yêu, quả pao rơi rồi…”. Lúc ấy, A Sử vừa ở đâu về, lại đang sửa soạn đi chơi. A Sử thay áo mới, khoác thêm hai vòng bạc vào cổ rồi bịt cái khăn trắng lên đầu. Có khi nó đi mấy ngày mấy đêm. Nó còn muốn rình bắt mấy người con gái về làm vợ. Cũng chẳng bao giờ Mị nói gì. 18
Bây giờ Mị cũng không nói. Mi ̣ đến góc nhà, lấy ông mỡ, sắn một miếng bỏ thêm vào đĩa đèn cho sáng. Trong đầu Mi đang r ̣ ập rờn tiếng sáo. ̣ Mi mu ốn đi chơi, Mi cũng s ̣ ắp đi chơi. Mi qu ̣ ấn lại tóc, Mi v ̣ ới tay lấy cái váy hoa vắt phía trong vách. A Sử sắp bước ra, bỗng quay lại, lấy làm lạ. No nhìn ́ quanh, thấy Mi rút thêm cái áo. A S ̣ ử hỏi: Mày muốn đi chơi à? ̣ Mi không nói. A S ử cũng không hỏi thêm nưa. A S ̃ ử bước lại, nắm Mi,̣ lấy thắt lưng trói hai tay Mi. Nó xách c ̣ ả một thúng sợi đay ra troi đ ́ ứng Mị vào cột nhà. Tóc Mi xoã xu ̣ ống. A Sử quấn luôn tóc lên cột, lam cho Mi không ̀ ̣ cúi, không nghiêng được đầu nữa. Trói xong vợ, A Sử thắt nôt cái th ́ ắt lưng xanh ra ngoài áo rồi A Sử tắt đèn, đi ra, khép cửa buồng lại. Trong bóng tối, Mi đ ̣ ứng im lăng, nh ̣ ư không biết mình đang bị trói. Hơi rượu còn nồng nàn, Mi v ̣ ẫn nghe thấy tiếng sáo đưa Mi đi theo nh ̣ ững cuộc chơi, nhưng đam ch ̃ ́ ơi "Em không yêu, quả pao rơi rồi. Em yêu người nào, em bắt pao nào...". Mi vùng b ̣ ước đi. Nhưng tay chân đau không cựa được. Mị không nghe tiếng sáo nữa. Chỉ còn nghe tiếng chân ngựa đạp vào vách. Ngựa vẫn đứng yên, gãi chân, nhai cỏ. Mi th ̣ ổn thức nghĩ mình không bằng con ngựa. (Trích Vợ chồng A Phủ Tô Hoài, Ngữ văn 12, tập 2, NXB Giáo dục, 2008, tr. 68) Giáo viên gợi dẫn và nêu yêu cầu: Đoạn văn mở đầu và những đoạn văn tiếp theo đã hé mở cho chúng ta về số phận và vẻ đẹp của nhân vật Mị một cách đầy ấn tượng. Mị là cô gái đẹp cả về hình thức lẫn tâm hồn và Mị xứng đáng được hưởng hạnh phúc nhưng hạnh phúc đã không đến với Mị ở Hồng Ngài mà thay vào đó là bi kịch nghiệt ngã với thân phận làm dâu gạt nợ nhà thống lí Pá Tra.Mị xinh đẹp, cô giống như bông hoa ban giữa núi rừng Tây Bắc. Vào những đêm mùa xuân, trai đến đứng “nhẵn chân vách đầu buồng Mị”. Và nếu không đẹp thì Mị cũng 19
không thể lọt vào mắt xanh của A Sử và A Sử cũng không phải phí công lập mưu cướp Mị về làm vợ. Mị còn để lại nhiều thiện cảm với độc giả khi có nhiều phẩm chất tốt đẹp: lòng hiếu thảo, lòng tự trọng và tâm hồn tinh tế, nhạy cảm qua tài thổi lá cũng hay như thổi sáo. Vì món nợ khi cưới của cha mẹ Mị vay nhà thống lí mà Mị phải mang thân phận làm dâu gạt nợ. Khi làm dâu gạt nợ nhà thống lí Mị phải sống kiếp đọa đày cả về thể xác lẫn tinh thần. Sự đọa đày về thể xác qua công việc và đánh đập. Sự đọa đày về tinh thần khi Mị ý thức mình sống với A Sử 1 người mà Mị không yêu, Mị ý thức mình bị trói buộc vĩnh viễn trong nhà thống lí Pá Tra cho tới lúc chết. Sự đọa đày ấy khiến Mị trở nên vô cảm, Mị sống “lầm lũi như con rùa nuôi trong xó cửa”. Cuộc sống của Mị cứ diễn ra buồn tẻ và tối tăm như thế nếu như không có đêm tình mùa xuân ở Hồng Ngài. + Hãy đọc chậm và hình dung về tâm lí và hành động của nhân vật Mị trong đêm tình mùa xuân ở Hồng Ngài, về giọng điệu của đoạn văn và cung cấp cuốn phim trí óc của bạn: Trên đầu núi, các nương ngô, nương lúa gặt xong, ngô lúa đã xếp yên các nhà kho.Trẻ em đi hái bí đỏ, tinh nghịch, đốt những lều quanh nương để sưởi lửa. Ở Hồng Ngài người ta thành lệ cứ ăn tết thì gặt hái vừa xong, không kể ngày, tháng nao......................... Ăn t ̀ ết thế cho kịp luc m ́ ưa xuân xuống thi đi v ̀ ỡ nương mới.Hồng Ngài năm ấy ăn Tết giữa lúc gió thổi vào cỏ gianh vàng ửng, gio va rét rât d ́ ̀ ́ ữ dôi....................................... ̣ Nhưng trong các làng Mèo đỏ, những chiếc váy hoa đã đem ra phơi trên mỏm đá xòe như con bướm sặc sỡ […] ………………Đám trẻ đợi Tết, chơi quay, cười ầm trên sân chơi trước nhà……………… Ngoài đầu núi lấp ló đã có tiếng ai thổi sáo rủ bạn đi chơi. ………………….Mị nghe tiếng sáo vọng lại, thiết tha bổi hổi……………… Mị ngồi nhẩm thầm bài hát của người đang thổi: Mày có con trai con gái rồi 20