Sổ tay bệnh động vật - Chương 7

Chia sẻ: Summer Flora | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:13

Thêm vào BST

Báo xấu

135
lượt xem 44
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

CHƯƠNG 7 NGUYÊN TẮC CHUNG VỀ THÚ Y Mặc dù thực hiện các thao tác chuyên môn khi đối mặt với bệnh tật xảy ra trong gia súc của mình thường là vượt quá tầm của người chăn nuôi và cán bộ kỹ thuật, nhưng có hàng loạt nguyên tắc và quy trình tiêu chuẩn có thể áp dụng trong phần lớn các tình huống.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sổ tay bệnh động vật - Chương 7

CH¦¥NG 7 NGUY£N T¾C CHUNG VÒ THó Y MÆc dï thùc hiÖn c¸c thao t¸c chuyªn m«n khi ®èi mÆt víi bÖnh tËt x¶y ra trong gia sóc cña m×nh th−êng lµ v−ît qu¸ tÇm cña ng−êi ch¨n nu«i vµ c¸n bé kü thuËt, nh−ng cã hµng lo¹t nguyªn t¾c vµ quy tr×nh tiªu chuÈn cã thÓ ¸p dông trong phÇn lín c¸c t×nh huèng. Hai nguyªn t¾c quan träng nhÊt lµ: a) Gia sóc khoÎ m¹nh, ®−îc ch¨m sãc tèt sÏ cã nhiÒu kh¶ n¨ng h¬n ®−¬ng ®Çu ®−îc víi bÊt cø t¸c nh©n g©y bÖnh nµo mµ chóng gÆp. b) Gia sóc èm rÊt cã thÓ lµ nguån bÖnh chñ yÕu cho gia sóc khoÎ m¹nh tiÕp xóc khi tiÕp xóc, v× vËy ph¶i c¸ch ly ®Ó gi¶m c¬ héi bÖnh l©y lan. 1. Søc khoÎ do ch¨n nu«i tèt C¸ch tèt nhÊt ®¶m b¶o søc khoÎ cho gia sóc lµ b¶o ®¶m chóng ®−îc ch¨n nu«i ë møc ®é tèt. Gia sóc khoÎ m¹nh ®−îc nu«i d−ìng tèt, cã n−íc uèng, ®ñ m¸i che hay bãng r©m, kh«ng ph¶i lµm viÖc qu¸ søc hay bÞ stress, th−êng ®èi phã tèt h¬n víi bÊt kú vÊn ®Ò bÖnh tËt mµ chóng m¾c. Søc s¶n xuÊt cña gia sóc còng lín h¬n nªn ®¶m b¶o cho gia sóc cã søc khoÎ tèi −u lµ cã ý nghÜa tèt vÒ mÆt kinh tÕ. Mét ®iÓm quan träng cña ch¨n nu«i tèt lµ nh÷ng hiÓu biÕt cña ng−êi ch¨n nu«i hay ng−êi chñ gia sóc tÝch luü ®−îc vÒ gia sóc hä ch¨m sãc. Ng−êi ch¨n nu«i giái hiÓu gia sóc cña m×nh vµ lµ ng−êi ®Çu tiªn c¶m nhËn thÊy nÕu cã ®iÒu g× sai sãt. Khi tham kh¶o ý kiÕn vÒ bÖnh, ®iÒu ®Çu tiªn c¸c b¸c sü thó y lµm lµ x©y dùng bÖnh sö b»ng c¸ch hái ng−êi ch¨n nu«i. §©y lµ mét th«ng tin c¬ b¶n, mét ng−êi ch¨n nu«i kÐm kh«ng thÓ cung cÊp ®−îc th«ng tin nµy thùc tÕ lµ c¶n trë c¸c b¸c sü thó y ¸p dông c¸c biÖn ph¸p thÝch hîp. Còng ph¶i nãi r»ng còng cã nh÷ng b¸c sü thó y kÐm kh«ng ®Æt ra ®−îc c©u hái cÇn thiÕt ®èi víi ng−êi ch¨n nu«i. C¶ ng−êi ch¨n nu«i vµ b¸c sü thó y ®Òu lµ chuyªn gia trong lÜnh vùc cña m×nh vµ viÖc trao ®æi th«ng tin gi÷a ng−êi ch¨n nu«i vµ c¸n bé thó y lµ yÕu tè c¬ b¶n cña mét nÒn ch¨n nu«i thó y tèt. (H×nh 7.1) H×nh 7.1 Ng−êi ch¨n nu«i vµ c¸n bé thó y lµ hai “chuyªn gia” cã thÓ häc hái lÉn nhau. 131
2. Phßng bÖnh Còng nh− ch¨n nu«i tèt ®Ó ®¶m b¶o søc khoÎ tèi −u cho gia sóc, ng−êi ch¨n nu«i cã thÓ thùc hiÖn nh÷ng biÖn ph¸p th«ng th−êng ®Ó phßng hay gi¶m tèi ®a c¬ héi bÖnh ph¸t sinh. Nguån gèc cña nhiÒu t¸c nh©n g©y bÖnh vµ ký sinh trïng lµ b¶n th©n gia sóc, th«ng th−êng con vËt tr−ëng thµnh ®· nhiÔm c¸c t¸c nh©n nµy tõ tr−íc vµ ph¸t triÓn miÔn dÞch ®èi víi chóng. V× vËy khi con non tiÕp xóc víi con giµ h¬n hay con tr−ëng thµnh lµ kh«ng tr¸nh khái tiÕp xóc víi mét lo¹t t¸c nh©n cã kh¶ n¨ng g©y bÖnh. NÕu nhiÔm bÖnh kh«ng thÓ tr¸nh khái th× cã thÓ lµm g× ®Ó phßng bÖnh? C©u tr¶ lêi lµ ch¾c ch¾n “cã”. D−íi ®©y lµ kh¸i qu¸t mét sè trong c¸c b−íc cã thÓ tiÕn hµnh ®Ó phßng bÖnh. 2.1. Chuång nu«i hoÆc l¸n tr¹i PhÇn lín c¸c h×nh thøc ch¨n nu«i ®Òu cã tËp trung gia sóc l¹i v× nh÷ng lý do kh¸c nhau. ThÊp nhÊt lµ c¸c ®µn gia sóc ch¨n nu«i qu¶ng canh trªn ®ång cá ban ®ªm ®−îc dån l¹i v× lý do an ninh, cao nhÊt lµ c¸c hÖ thèng ch¨n nu«i th©m canh, gia sóc nu«i nhèt trong chuång l©u dµi cã thøc ¨n t¹i chç. Trong bÊt kÓ h×nh thøc ch¨n nu«i nµo, khu vùc nhèt gia sóc lµ n¬i nhiÒu kh¶ n¨ng nhÊt cho t¸c nh©n g©y bÖnh tÝch tô hoÆc cho gia sóc mÉn c¶m cã nguy c¬ m¾c bÖnh do tiÕp xóc víi con vËt èm hay con vËt mang bÖnh. Cã thÓ gi¶m tèi ®a nh÷ng nguy c¬ nµy thËm chÝ kh«ng cÇn kiÕn thøc chuyªn m«n vÒ bÖnh. Chuång nu«i l©u dµi Chuång nu«i l©u dµi th−êng ®Æt ra nh÷ng nguy c¬ lín nhÊt ®èi víi gia sóc. Chuång ph¶i ®ñ réng cho phÐp gia sóc n»m xuèng ®−îc vµ xoay xë mµ kh«ng ®«ng qu¸ møc. CÇn th«ng giã tèt ®Ó ng¨n chÆn kh«ng cho nhiÖt ®é ë mäi chç lªn cao, cã thÓ ®e däa gia sóc bÞ stress nhiÖt. Th«ng giã tèt còng lµm gi¶m nguy c¬ l©y lan bÖnh ®−êng h« hÊp. Gi÷ chuång nu«i l©u dµi s¹ch sÏ lµ rÊt quan träng ®Ó ®Ò phßng tÝch tô « nhiÔm ph©n, mét nguån tiÒm tµng vi sinh vËt g©y bÖnh ®ång thêi thu hót ruåi nhÆng. MÆt vµ nÒn chuång ph¶i nh½n, kh«ng thÊm n−íc vµ kh«ng cã vÕt nøt nªn cã thÓ ®−îc cä rõa vµ tiªu ®éc ®Þnh kú. VÕt nøt ë t−êng chuång ®Æc biÖt quan träng v× khã vÖ sinh tèt vµ còng cã thÓ trë thµnh n¬i ve sinh sèng tËp trung. §ã lµ vect¬ truyÒn hµng lo¹t t¸c nh©n g©y bÖnh quan träng. M¸ng thøc ¨n vµ m¸ng n−íc uèng ph¶i ®Æt ë vÞ trÝ san cho gia sóc kh«ng Øa vµo ®−îc. Ph©n nhãm gia sóc trong nu«i nhèt l©u dµi râ rµng tuú theo ph−¬ng thøc qu¶n lý nh−ng cètr¸nh nhèt chung gia sóc kh¸c nhau vÒ løa tuæi nÕu cã thÓ, trõ tr−êng hîp con mÑ cho con non bó. BÖnh cÇu trïng lµ mét vÝ dô ®iÓn h×nh vÒ nguy c¬ nhèt chung gia sóc kh¸c nhau vÒ løa tuæi trong mét kh«ng gian h¹n chÕ. Gia sóc giµ h¬n cã thÓ b×nh th−êng vÒ mÆt l©m sµng, nh−ng bµi xuÊt theo ph©n ra ngoµi c¸c giai ®o¹n g©y nhiÔm cña ký sinh trïng ®−êng ruét, gia sóc non mÉn c¶m nhèt chung víi chóng rÊt cã thÓ bÞ nhiÔm vµ m¾c bÖnh. Tuy nhiªn, cÇn ph¶i nhÊn m¹nh r»ng, cè g¾ng nu«i gia sóc trong mét m«i tr−êng hoµn toµn kh«ng cã bÖnh lµ ®iÒu kh«ng thùc tÕ hoÆc kh«ng hîp lý. Gia sóc nu«i nhèt, dï l©u dµi hay t¹m thêi, ®Òu kh«ng thÓ tr¸nh khái tiÕp xóc víi c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh ®a d¹ng trong ®êi sèng. Tuy nhiªn, nh− ®· tr×nh bµy, ph−¬ng ph¸p qu¶n lý gia sóc hîp lý lµ gi¶m tèi ®a møc ®é tiÕp xóc vµ viÖc x¶y ra bÖnh nghiªm träng, chø kh«ng ng¨n c¶n tÝch luü miÔn dÞch. 132
L¸n tr¹i t¹m thêi. §èi víi nhiÒu ng−êi ch¨n d¾t sóc vËt, khã kh¨n vÒ chuång nu«i l©u dµi kh«ng bao giê ®Æt ra. V× vËy ch¾c r»ng nguy c¬ m¾c bÖnh lµ thø yÕu nghe cã vÎ lät tai, nh−ng ®ã lµ mét gi¶ ®Þnh nguy hiÓm. §µn gia sóc ch¨n th¶ qu¶ng canh th−êng ®−îc nhèt d−íi h×nh thøc qu©y dån l¹i ban ®ªm v× lý do an ninh, mét sè t¸c h¹i vÒ mÆt dÞch bÖnh cña nu«i nhèt l©u dµi còng x¶y ra ë ®µn gia sóc qu©y dån nµy. Gia sóc cña c¸c nhãm løa tuæi kh¸c nhau ë trong l¸n tr¹i qu¸ ®«ng, bÈn thØu còng cã nguy c¬ m¾c bÖnh ngang víi gia sóc trong chuång bª t«ng ch¾c. Mét lÇn nña c¸ch kh¾c phôc chñ yÕu lµ c¸ch th«ng th−êng. N¬i qu©y dån sóc vËt ph¶i réng r·i ®Ó sóc vËt cã thÓ n»m, ®i l¹i tho¶i m¸i (H×nh 7.2) vµ gi÷ s¹ch sÏ ®Ó tr¸nh tÝch tô « nhiÔm ph©n. Mét biÖn ph¸p tèt lµ ®Þnh kú thay ®æi khu vùc nhèt gia sóc; Ých lîi cña thay ®æi nµy ®· ®−îc chøng minh ë nhiÒu n¬i ë T©y Phi khi trong mïa m−a ng−êi ch¨n nu«i bËn canh t¸c. PhÇn lín thêi gian trong ngµy bß gièng N’Dama bÞ cét ë n¬i nhèt gia sóc. NÕu kh«ng thay ®æi n¬i nhèt gia sóc kho¶ng 3 tuÇn mét lÇn, bß sÏ nhiÔm nÆng Êu trïng g©y nhiÔm cña giun në ra tõ trøng th¶i ra ngoµi theo ph©n. KÕt qu¶ lµ bß ë ®ã, nhÊt lµ bª míi cai s÷a bÞ nhiÔm giun s¸n ®¸ng kÓ g©y h¹i tíi søc khoÎ chung vµ kh¶ n¨ng ®èi phã víi nh÷ng kh¾c nghiÖt'cña mïa kh« sau. VÝ dô ®Æc tr−ng nµy cã thÓ ¸p dông cho nhiÒu hoµn c¶nh t−¬ng tù. H×nh 7.2 N¬i qu©y gia sóc ph¶i cã bãng r©m vµ réng r·i ®Ó gia sóc n»m, ®i l¹i tho¶i m¸i. 2.2. VÖ sinh chung PhÇn trªn ®· kh¸i qu¸t tÇm quan träng cña vÖ sinh vµ qu¶n lý tèt n¬i nu«i nhèt gia sóc. BiÖn ph¸p nµy cÇn më réng ra tÊt c¶ c¸c mÆt ch¨n nu«i, tÊt c¶ ®å dïng, dông cô cè ®Þnh, buéc gia sóc, v.v... ph¶i gi÷ s¹ch sÏ vµ tiªu ®éc. NÕu kh«ng dông cô sÏ bÞ chÊt h÷u c¬ phñ lªn trë thµnh n¬i sinh s«i lý t−ëng cho c¸c vi khuÈn cã h¹i. Dông cô bÈn còng lµ nguy c¬ l©y lan vi sinh vËt g©y bÖnh theo ph−¬ng thøc truyÒn l©y c¬ giíi (xem Ch−¬ng 1). Ho¸ chÊt tiªu ®éc vµ thuèc khö trïng Ho¸ chÊt tiªu ®éc lµ nh÷ng ho¸ chÊt tiªu diÖt hoÆc ng¨n chÆn vi sinh vËt g©y bÖnh sinh s«i. Trªn thÞ tr−êng cã nhiÒu lo¹i chÊt tiªu ®éc cho nh÷ng sö dông kh¸c nhau. B¶ng 7.1 nªu mét 133
sè lo¹i cã thÓ dïng trong ch¨n nu«i. CÇn theo ®óng h−íng dÉn cña nhµ s¶n xuÊt, ®Æc biÖt vÒ c¸c mÆt sau: B¶ng 7.1 Ho¸ chÊt tiªu ®éc vµ thuèc khö trïng Tiªu Khö T¸c dông ®éc trïng C¸c t¸c nh©n oxy ho¸ N−íc o-xy giµ * T¸c dông võa ph¶i. Dïng ®Ó röa c¸c æ ¸p xe ngoµi da. Thuèc tÝm * Dïng ®Ó röa vÕt th−¬ng, lµm da biÕn C¸c chÊt halogen Natri hypochlorite * Dïng ®Ó ng©m nóm vó trong phßng viªm vó bß s÷a Iode * Dïng ®Ó b¨ng vÕt th−¬ng. Lµm da cã mµu Iodophor (dung dÞch) * Röa bÇu vó vµ ng©m nóm vó trong ch÷a viªm vó Iodophor (bét) * R¾c vµo vÕt mæ, vÕt thiÕn ®Ó chèng nhiÔm trïng C¸c chÊt khö Formol * Dïng x«ng h¬i chuång tr¹i Nhãm Phenol vµ Cresoll Lysoll * Tiªu ®éc nãi chung. §éc ®èi víi chã, mÌo Nhãm Chloroxylenol Parachlorometaxylenol * * Tiªu ®éc vµ khö trïng nãi chung. Dichlorometaxylenol * * Gièng lo¹i trªn nh−ng m¹nh h¬n N−íc soda ®Ó röa * Dïng röa vµ tiªu ®éc nãi chung Sulphat nh«m * Dïng ch÷a bÖnh Viªm da ®ãng v¶y ë cõu a) NhiÒu ho¸ chÊt tiªu ®éc ph¶i pha lo·ng trong n−íc, nhÊt thiÕt ph¶i chÝnh x¸c nång ®é. b) Tr¸nh trén lÉn c¸c lo¹i ho¸ chÊt tiªu ®éc v× cã thÓ lµm mét sè mÊt t¸c dông. c) Mét sè ho¸ chÊt tiªu ®éc trë nªn mÊt t¸c dông nÕu bÞ bÈn vµ chøa chÊt h÷u c¬ nªn ®Þnh kú ph¶i thay míi. 134
NÕu kh«ng cã ho¸ chÊt tiªu ®éc th× vÖ sinh chung vµ gi÷ s¹ch sÏ thËm chÝ cßn quan träng h¬n. Dông cô cè ®Þnh, buéc, ®eo lªn gia sóc ph¶i th−êng xuyªn kiÓm tra, ®¶m b¶o võa khÝt, kh«ng g©y chÊn th−¬ng cho gia sóc khi sö dông. Dông cô bÈn, kh«ng võa sÏ g©y nªn r¾c rèi. Thuèc khö trïng t−¬ng tù nh− ho¸ chÊt tiªu ®éc nh−ng cã thÓ dïng trùc tiÕp lªn da ®Ó ®iÒu trÞ vÕt th−¬ng v.v... (xem bªn d−íi). B¬m tiªm vµ kim tiªm B¬m tiªm vµ kim tiªm lµ ®Æc biÖt quan träng, v× hiÖn nay nhiÒu ng−êi ch¨n nu«i cã b¬m tiªm, kim tiªm riªng vµ hä tù tiªm lÊy. Ngµy nay chóng ta ë thêi ®¹i dïng b¬m tiªm, kim tiªm mét lÇn nªn cã thÓ dïng b¬m tiªm, kim tiªm ®· tiÖt trïng cho mäi lÇn tiªm thuèc. §iÒu nµy sÏ ®¶m b¶o cho kh«ng cßn nguy c¬ truyÒn sinh vËt g©y bÖnh tõ con vËt nµy sang con vËt kh¸c do kim tiªm bÈn, nh−ng còng n¶y sinh khã kh¨n lµ vøt bá nh÷ng b¬m tiªm, kim tiªm ®· dïng mét c¸ch an toµn, mét viÖc mµ Ýt ng−êi ch¨n nu«i cã hoµn c¶nh thùc hiÖn ®óng ®−îc. Mét c¸ch kh¸c lµ sõ dông b¬m,tiªm, kim tiªm kiÓu cò vµ th−êng xuyªn tiÖt trïng. Th«ng th−êng, mét ngµy ng−êi ch¨n nu«i chØ ph¶i tiªm Ýt gia sóc, nªn lu«n lu«n cã s½n mét sè bé b¬m tiªm, kim tiªm ®· tiÖt trïng s¹ch sÏ lµ ®ñ ®¶m b¶o cã b¬m tiªm, kim tiªm ®· tiÖt trïng dïng riªng cho tõng con. NÕu tiªm cïng mét lo¹i thuèc cho nhiÒu con th× dïng cïng mét b¬m tiªm cho tÊt c¶ nh−ng mçi con mét kim tiªm ®· tiÖt trïng riªng. Cuèi ngµy tÊt c¶ b¬m tiªm ®· dïng ph¶i th¸o rêi ra vµ röa s¹ch tÊt c¶ c¸c bé phËn, ®¶m b¶o kh«ng cßn chøa tæ chøc ®éng vËt hay thuèc d− thõa. Phôt n−íc s¹ch qua kim tiªm ®Ó röa kim tiªm. TiÖt trïng b¬m tiªm, kim tiªm b»ng c¸ch ng©m trong dung dÞch tiªu ®éc hay ®un s«i trong n−íc kho¶ng 15 phót. Nh−îc ®iÓm chÝnh cña b¬m tiªm, kim tiªm kiÓu cò lµ nguy c¬ truyÒn sinh vËt g©y bÖnh tõ con vËt nµy sang con vËt kh¸c nÕu b¬m tiªm, kim tiªm kh«ng ®−îc röa vµ tiÖt trïng ®óng c¸ch. Kim tiªm kiÓu cò còng trë nªn cïn do dïng l¹i trong khi lo¹i kim tiªm dïng mét lÇn rÊt s¾c. Gia sóc Trong ®¸nh gi¸ vÖ sinh nãi chung cña c¬ së ch¨n nu«i, ®¸nh gi¸ vÖ sinh b¶n th©n gia sóc lµ quan träng. Gia sóc khoÎ m¹nh tù ch¨m sãc, gi÷ g×n b¶n th©n s¹ch sÏ, cßn gia sóc èm cã thÓ do yÕu hoÆc kh«ng muèn, nªn chñ gia sóc ph¶i cä röa cho chóng. NÕu kh«ng c¸c ngo¹i ký sinh trïng nh− bä chÐt, rËn sÏ ph¸t triÓn. Da lÊm ®Êt, ph©n cã thÓ thu hót ruåi nhÆng, lµm gia sóc cã nguy c¬ m¾c bÖnh dßi. (xem Ch−¬ng 1). Mét khÝa c¹nh ®Æc biÖt quan träng cña vÖ sinh gia sóc lµ ch¨m sãc bÊt cø mét vÕt th−¬ng nµo khi xÈy ra. Da lµ mét trong nh÷ng rµo ch¾n quan träng nhÊt chèng l¹i c¸c sinh vËt cã h¹i, l¬ lµ vÕt th−¬ng ngoµi da, vÕt ®øt hay trÇy x−íc da cã thÓ mang ®Õn nh÷ng hËu qu¶ nghiªm träng. §Ó cho nh÷ng vÕt ®øt r¸ch nhá v.v... tù lµnh víi ®iÒu kiÖn ph¶i gi÷ g×n s¹ch sÏ. NÕu cÇn, cã thÓ b«i thuèc s¸t trïng (xem b¶ng 7.1) lªn da ®Ó ®Ò phßng nhiÔm trïng kÕ ph¸t. Tuy nhiªn, nÕu vÕt th−¬ng ®· nhiÔm trïng vµ nhiÔm trïng nÆng th× thuèc s¸t trïng h¹i h¬n lµ lîi, khi ®ã ph¶i dïng c¸c chÕ phÈm kh¸ng sinh (xem phÇn d−íi). 2.3. Gia sóc ch¨n th¶. XÐt vÒ mÆt nguy c¬ m¾c bÖnh, gia sóc gÆm cá r¶i r¸c trªn ®ång cá t−¬i tèt lµ trong mét m«i tr−êng an toµn nhÊt cã thÓ cã. Chóng kh«ng bÞ stress vµ nguy c¬ l©y lan c¸c bÖnh nhiÔm trïng lµ tèi thiÓu. Mïa m−a lµ mïa an toµn nhÊt trong tÊt c¶ c¸c mïa v× cá thõa th·i, gia sóc r¶i r¸c trªn c¶ mét vïng réng. Tuy nhiªn, mïa m−a kh«ng ph¶i lµ kh«ng cã nh÷ng nguy hiÓm cña nã, bëi v× rÊt cã thÓ c¸c loµi ch©n ®èt ho¹t ®éng m¹nh, nªn trong mïa m−a, nguy c¬ m¾c c¸c bÖnh do ruåi hay ve truyÒn lµ cao nhÊt. V× vËy ng−êi ch¨n nu«i cÇn tiÕp thu nh÷ng kiÕn thøc cÇn thiÕt vÒ c¸c bÖnh do ®éng vËt ch©n ®èt truyÒn ë ®Þa ph−¬ng m×nh vµ tiÕn hµnh nh÷ng 135
b−íc m×nh cã thÓ lµm. VÝ dô, ng−êi ch¨n nu«i mét sè n−íc biÕt bÖnh Trypanosoma evansi do ruåi ®èt m¸u truyÒn vµ thêi k× xÊu nhÊt lµ trong mïa m−a khi ruåi ph¸t triÓn. V× thÕ, b»ng c¸ch ch¨n riªng con èm sÏ gi¶m rÊt nhiÒu c¬ héi ruåi ®Êt m¸u truyÒn bÖnh sang con khoÎ. Chi tiÕt h¬n vÒ phßng chèng bÖnh do ®éng vËt ch©n ®èt truyÒn nªu ë Ch−¬ng 12. Thùc vËt cã ®éc Trªn ®ång cá, gia sóc cã thÓ bÞ nguy hiÓm do thùc vËt cã ®éc. Cã hai t×nh huèng chÝnh cÇn xem xÐt. a) §−a gia sóc ®Õn ®ång cá l¹ Mét ®Æc ®iÓm cña gia sóc ch¨n th¶ lµ chóng biÕt nh÷ng thùc vËt nguy hiÓm vµ cè tr¸nh nh÷ng thùc vËt nµy b»ng mäi kh¶ n¨ng. Tuy nhiªn, gia sóc míi ®Õn ®ång cá cã thÓ bÞ nguy hiÓm, do chóng ch−a thu ®−îc “kiÕn thøc” cÇn thiÕt vÒ ®Þa ph−¬ng míi. Ng−êi ch¨n nu«i ph¶i biÕt ®iÒu ®ã, cè g¾ng h¹n chÕ thêi gian ch¨n th¶ hµng ngµy cña gia sóc míi cho tíi khi chóng quen víi ®ång cá míi. b) ThiÕu cá Khi ®ång cá bÞ ch¨n th¶ qu¸ møc hay hiÕm cá do h¹n, mét sè thùc vËt ®éc cã rÔ s©u nªn cã thÓ chóng lµ c©y xanh duy nhÊt. Bß ®ãi cã thÓ ¨n, bÊt chÊp chóng rÊt kh«ng thÝch, c¸c thùc vËt ®éc ®ã. Cã thÓ kh¾c phôc b»ng c¸ch cung cÊp cá kh« trong thêi gian ®ã, nh−ng tÊt nhiªn, rÊt ®¸ng buån lµ ®iÒu nµy th−êng v−ît qu¸ kh¶ n¨ng cña ng−êi ch¨n nu«i. Cã nhiÒu lý do kh¸c nhau cña viÖc thiÕu cá, cã khi do qu¶n lý kÐm dÉn ®Õn nu«i qu¸ nhiÒu gia sóc, cã khi do h¹n. Nãi chung: nÕu cã m−a theo mïa th× gia sóc bÐo khoÎ lªn sau mïa m−a nhê cã cá thõa th·i, ®iÒu ®ã gióp gia sóc tr¶i qua mïa kh« tiÕp theo cho tíi mïa m−a sau. Khi mïa kh« ®Õn, nhãm ng−êi ch¨n d¾t ®µn gia sóc qu¶ng canh dÇn dÇn co l¹i viÖc ch¨n th¶ r¶i r¸c trong mïa m−a, cuèi cïng cã thÓ hä buéc ph¶i chen chóc xung quanh c¸c nguån n−íc ®ang c¹n kiÖt ®i, nÕu mïa kh« kÐo dµi vµ kh«ng cã m−a (H×nh 7.3). HËu qu¶ lµ gia sóc bÞ tËp trung trong ®iÒu kiÖn kÐm, nguy c¬ l©y lan bÖnh nh− giun s¸n, cÇu trïng t¨ng lªn. HiÖn nay, ng−êi ta nhËn thøc c¸c hËu qu¶ nµy lµ mét khã kh¨n lín cña ch¨n nu«i trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nh− vËy. V× vËy, trong hoµn c¶nh ®ã, ë mét sè ®Þa ®iÓm, ph¶i cè g¾ng víi mäi kh¶ n¨ng cã thÓ cã, cung cÊp n−íc vµ r¬m, cá kh« cho gia sóc còng nh− thøc ¨n cÇn thiÕt. Lµm nh− vËy sÏ gióp gi¶m ®i viÖc tËp trung gia sóc. 2.4. Tiªm phßng Trong nhiÒu tr−êng hîp, nh÷ng bÖnh nhiÔm trïng nµo ®ã lµ dÞch ®Þa ph−¬ng, ®e do¹ ®µn gia sóc ë ®Þa ph−¬ng, th× biÖn ph¸p thiÕt thùc nhÊt lµ tiªm phßng, hy väng lµ phßng ®−îc bÖnh. Cã nhiÒu d¹ng vacin, nh−ng tÊt c¶ ®Òu dùa trªn cïng mét nguyªn t¾c lµ t¹o miÔn dÞch cho ®éng vËt cã nguy c¬ m¾c bÖnh. §Ó hiÓu nguyªn t¾c nµy, cÇn gi¶i thÝch mét chót vÒ qu¸ tr×nh miÔn dÞch. MiÔn dÞch phi ®Æc hiÖu §éng vËt cã mét hÖ thèng rÊt phøc t¹p c¸c tÕ bµo mµ chøc n¨ng cña chóng lµ nhËn ra sù x©m nhËp cña chÊt l¹, kÓ c¶ c¸c vi sinh vËt cã h¹i, vµ cã ho¹t ®éng chèng l¹i c¸c chÊt x©m nhËp ®ã. Phßng tuyÕn b¶o vÖ ®Çu tiªn lµ mét lo¹t c¸c tÕ bµo gäi lµ b¹ch cÇu, l−u th«ng tõ tõ trong m¸u xung quanh c¸c tæ chøc. B¹ch cÇu to h¬n vµ sè l−îng Ýt h¬n so víi hång cÇu vËn chuyÓn oxy. Cã hai lo¹i b¹ch cÇu cã thÓ di chuyÓn tõ m¹ch m¸u vµo tæ chøc vµ nuèt chöng c¸c vi sinh vËt x©m nhËp trong qu¸ tr×nh thùc bµo lµ b¹ch cÇu trung tÝnh vµ b¹ch cÇu ®¬n nh©n. §êi sèng b¹ch cÇu trung tÝnh t−¬ng ®èi ng¾n, chøc n¨ng cña chóng lµ thùc bµo c¸c vi khuÈn cã h¹i. B¹ch cÇu ®¬n nh©n khi di chuyÓn vµo tæ chøc th× kÝch th−íc lín lªn v© gäi lµ ®¹i thùc 136
bµo. §¹i thùc bµo sèng l©u h¬n b¹ch cÇu trung tÝnh. §¹i thùc bµo thÊy ë kh¾p c¸c tæ chøc, chøc n¨ng chñ yÕu cña chóng lµ thùc bµo vi-rót, vi khuÈn vµ nguyªn sinh ®éng vËt x©m nhËp vµo tÕ bµo ®éng vËt (xem Ch−¬ng 3). B¹ch cÇu trung tÝnh vµ ®¹i thùc bµo th−êng ®èi phã ®−îc víi vi sinh vËt x©m nhËp, kh«ng cÇn thªm gióp ®ì, nh−ng nÕu b¹ch cÇu trung tÝnh vµ ®¹i thùc bµo bÞ vi sinh vËt lÊn ¸t, th× ®éng vËt sö dông phßng tuyÕn b¶o vÖ thø hai lµ mét nhãm b¹ch cÇu kh¸c gäi lµ tÕ bµo lympho. MiÔn dÞch ®Æc hiÖu v© tÕ bµo lympho. §éng vËt cã mét hÖ thèng tÕ bµo miÔn dÞch rÊt phøc t¹p gäi lµ tÕ bµo lympho, chøc n¨ng cña chóng còng lµ nhËn d¹ng nh÷ng vËt l¹ x©m nhËp nh− vi sinh vËt vµ ký sinh trïng. Mét l−îng lín tÕ bµo lympho tuÇn hoµn liªn tôc xung quanh tæ chøc trong hÖ thèng m¸u vµ lympho, hÖ thèng lympho chñ yÕu gåm l−íi c¸c h¹ch lympho nèi víi nhau b»ng c¸c m¹ch lympho (xem Ch−¬ng 5). Cã hai lo¹i tÕ bµo lympho lµ lympho T vµ lympho B, do chóng xuÊt xø tõ tuyÕn øc (Thymus) vµ tuû x−¬ng (Bone marrow). TÕ bµo lympho T lµ tÕ bµo ®¸ng l−u ý, cã søc m¹nh võa ph¶n øng trùc tiÕp chèng l¹i, tiªu diÖt sinh vËt x©m nhËp vµ võa kÝch thÝch ®¹i thùc bµo còng lµm nh− vËy. TÕ bµo lympho T cßn lµm trung gian trong chøc n¨ng cña tÕ bµo lympho B, khi gÆp sinh vËt l¹, tÕ bµo lympho B nhanh chãng ph©n chia t¹o thµnh nh÷ng tÕ bµo lín h¬n gäi lµ t−¬ng tÕ bµo. T−¬ng tÕ bµo tiÕt ra kh¸ng thÓ vµo m¸u hay vµo c¸c dÞch c¬ thÓ kh¸c. Kh¸ng thÓ lµ nh÷ng ph©n tö protein phøc t¹p gäi lµ immunoglobulin ho¹t ®éng ®Æc hiÖu chèng l¹i c¸c vi sinh vËt l¹ b»ng c¸ch ph¸ huû chóng hay h¹n chÕ c¸c t¸c ®éng cã h¹i cña chóng. NÕu nguån tÕ bµo phøc hîp nµy chèng l¹i thµnh c«ng c¸c vi sinh vËt x©m nhËp, gia sóc sÏ khái bÖnh, vµ cßn quan träng h¬n n÷a lµ ®éng vËt cã thÓ ®−îc miÔn dÞch chèng l¹i lÇn tÊn c«ng sau nµy cña cïng vi sinh vËt ®ã. §ã lµ nhê mét sè ®· ph¸t triÓn “trÝ nhí miÔn dÞch” ®èi víi vi sinh vËt ®ã, nªn trong lÇn x©m nhËp kh¸c c¸c tÕ bµo lympho T vµ lympho B ph¶n øng tøc thêi vµ giÕt chÕt “kÎ x©m nhËp”. Kh¶ n¨ng ph¶n øng nhanh thu nhËn ®−îc nµy gäi lµ miÔn dÞch. Cã hai lo¹i miÔn dÞch, mét lo¹i dùa trªn ®¸p øng cña tÕ bµo lympho T gäi lµ miÔn dÞch tÕ bµo, mét lo¹i dùa trªn ®¸p øng cña tÕ bµo lympho B vµ s¶n sinh ra kh¸ng thÓ gäi lµ miÔn dÞch dÞch thÓ. V¾c-xin V¾cxin dùa trªn c¸c sinh vËt cã tÝnh g©y bÖnh nh−ng kh«ng cã t¸c ®éng h¹i. §iÒu nµy ®¹t ®−îc b»ng c¸ch biÕn ®æi sinh vËt ®ã theo mét sè c¸ch nªn khi cÊy vµo ®éng vËt sÏ kÝch thÝch miÔn dÞch dÞch thÓ hoÆc lµ miÔn dÞch tÕ bµo, nh−ng kh«ng g©y ra c¸c hËu qu¶ bÖnh lý cña sinh vËt ®ã. Cã c¸c lo¹i v¾c-xin kh¸c nhau nh− sau: a) V¾c-xin v« ho¹t: Lo¹i v¾c-xin nµy dùa trªn c¸c sinh vËt ®· bÞ diÖt b»ng ho¸ chÊt, nhiÖt ®é hay phãng x¹. Nãi chung, v¾c-xin v« ho¹t lµ an toµn nhÊt, nh−ng nh−îc ®iÓm chÝnh cña v¾c- xin v« ho¹t lµ cã thÓ kÝch thÝch ®¸p øng miÔn dÞch t−¬ng ®èi yÕu nªn ph¶i ®Þnh kú tiªm nh¾c l¹i ®Ó t¹o miÔn dÞch ch¾c ch¾n. b) V¾c-xin nh−îc ®éc: V¾c-xin nµy dùa trªn c¸c sinh vËt sèng ®· ®−îc biÕn ®æi nªn khi cÊy vµo ®éng vËt sÏ sinh ra ®¸p øng miÔn dÞch nh−ng kh«ng g©y bÖnh, hay cïng l¾m lµ bÖnh nhÑ. Cã thÓ gi¶m ®éc b»ng nhiÒu c¸ch kh¸c nhau, vÝ dô nu«i cÊy sinh vËt trong m«i tr−êng thÝ nghiÖm; cÊy chuyÓn sinh vËt nhiÒu ®êi qua ®éng vËt hay m«i tr−êng thÝ nghiÖm. Nãi chung v¾c-xin nh−îc ®éc cã hiÖu lùc h¬n v¾cxin chÕt, nh−ng do v¾c-xin nh−îc ®éc lµ sinh vËt sèng, nªn ®ßi hái b¶o qu¶n, sö dông ph¶i cÈn thËn h¬n. Th−êng ph¶i gi÷ v¾c-xin nh−îc ®éc trong 137
nhiÖt ®é tñ l¹nh, hay thËm chÝ ë nhiÖt ®é l¹nh ©m s©u, cÇn thiÕt ph¶i cã hÖ thèng b¶o «n tõ n¬i s¶n xuÊt tíi n¬i tiªm phßng (H×nh 7. 3). H×nh 7.3 Tiªm phßng chã d¹i. V¾c-xin gi÷ trong n−íc ®¸ cho tíi khi tiªm phßng, m¾t xÝch cuèi cïng cña hÖ thèng b¶o «n. Kh«ng ph¶i lu«n cã thÓ lµm cho sinh vËt v« h¹i b»ng c¸ch gi¶m ®éc, trong tr−êng hîp ®ã cÇn cã ®iÒu trÞ thÝch hîp tiÕp theo sau khi tiªm phßng ®Ó ®Ò phßng hËu qu¶ bÖnh lý. Ph−¬ng ph¸p g©y bÖnh vµ ®iÒu trÞ nµy ®· ®−îc dïng réng r·i ®Ó t¹o miÔn dÞch cho ®éng vËt chèng l¹i c¸c bÖnh do ve truyÒn, nh− bÖnh Theileria (xem Ch−¬ng 2). Ph−¬ng ph¸p g©y miÔn dÞch nµy râ rµng ®ßi hái rÊt thËn träng vµ tèt nhÊt chØ nªn lµm d−íi sù gi¸m s¸t cña thó y. HiÖn t¹i ë ViÖt Nam ch−a thÊy ¸p dông ph−¬ng ph¸p nµy. c) C¸c vi sinh vËt cã quan hÖ gÇn NhiÔm cã thÓ kÝch thÝch ®¸p øng miÔn dÞch chèng l¹i c¸c sinh vËt cã quan hÖ gÇn nh−ng ®éc. C¸c vi sinh vËt kh«ng cã tÝnh g©y bÖnh hay cã tÝnh g©y bÖnh nhÑ ®ã ®−îc sö dông nh− v¾c-xin, vÝ dô Anaplasma centrale ®−îc dïng nh− v¾c-xin phßng bÖnh do Anaplasma marginale cña bß, mét bÖnh chÝnh do ve truyÒn. Tuy nhiªn, sö dông nh÷ng v¾c-xin nµy ph¶i cÈn thËn, v× vi sinh vËt dïng lµm v¾c-xin phÇn nµo vÉn cã tÝnh g©y bÖnh. d) Gi¶i ®éc tè Nh− ®· kh¸i qu¸t ë Ch−¬ng 3, mét sèvi khuÈn g©y bÖnh g©y h¹i b»ng c¸ch tiÕt ra ngo¹i ®éc tè. V¾c-xin chÕ ra chèng l¹i c¸c ngo¹i ®éc tè gäi lµ gi¶i ®éc tè. §éng vËt ®−îc miÔn dÞch chèng l¹i ®éc tè chø kh«ng ph¶i lµ vi sinh vËt g©y bÖnh. Gi¶i ®éc tè lµ ®éc tè ®· ®−îc lµm mÊt tÝnh ®éc vµ th−êng chÕ t¹o b»ng c¸ch nu«i cÊy sinh vËt trong m«i tr−êng thÝ nghiÖm vµ xö lý ®éc tè víi ho¸ chÊt, vÝ dô formol. Gi¶i ®éc tè sö dông réng r·i ®Ó tiªm phßng gia sóc chèng c¸c bÖnh nhiÔm ®éc m¸u do Clostridium (xem Ch−¬ng 14). e) V¾c-xin trong t−¬ng lai Kh¸ng nguyªn lµ c¸c bé phËn cña vi sinh vËt, hay v¾c-xin chÕ t¹o tõ vi sinh vËt, mµ ®éng vËt ph¸t triÓn ®¸p øng miÔn dÞch chèng l¹i. Vi sinh vËt vµ ký sinh trïng th−êng cã nhiÒu kh¸ng nguyªn, trong ®ã chØ cã mét sè kÝch thÝch ®¸p øng miÔn dÞch cã Ých vµ b¶o vÖ ®éng vËt chèng' l¹i nh÷ng tÊn c«ng sau nµy. Mét v¾c-xin hoµn h¶o, dï v¾c-xin chÕt hay v¾c-xin nh−îc ®éc, kh«ng ph¶i lµ c¶ vi sinh vËt, mµ chØ tõ nh÷ng kh¸ng nguyªn b¶o vÖ cã Ých cña sinh vËt. Mét v¾c-xin nh− thÕ sÏ cho ®¸p øng miÔn dÞch tèt nh− toµn bé sinh vËt nh−ng an toµn vµ kh«ng cã nh÷ng nh−îc ®iÓm cña v¾c-xin sèng. Nh÷ng tiÕn bé tuyÖt vêi gÇn 138
®©y trong sinh häc ph©n tö, miÔn dÞch häc vµ c«ng nghÖ di truyÒn ngµy nay ®ang høa hÑn nh÷ng v¾c-xin nh− thÕ, nh÷ng v¾e-xin cã thÓ c¸ch m¹ng ho¸ c¶ y tÕ vµ thó y. CÇn ph¶i biÕt r»ng kh¶ n¨ng t¹o miÔn dÞch cña v¾c-xin kh¸c nhau ®¸ng kÓ. Mét sè v¾c-xin cho miÔn dÞch ch¾c ch¾n kÐo dµi trong vµi n¨m, sè kh¸c chØ b¶o hé tõng phÇn trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh. C¸c v¾c-xin hiÖn ®¹i phßng DÞch t¶ tr©u bß, dùa trªn vi-rót nh−îc ®éc sèng mäc trong m«i tr−êng tÕ bµo thÝ nghiÖm cho miÔn dÞch c¶ ®êi rÊt m¹nh. Ng−îc l¹i, miÔn dÞch cña v¾c-xin v« ho¹t phßng Lë måm long mãng chØ ®−îc d−íi mét n¨m, v× vËy n¬i nµo dïng th−êng xuyªn, mçi n¨m gia sóc ph¶i tiªm phßng mét hay hai lÇn. Cuèi cïng, kh«ng nªn cho r»ng v¾c-xin thay thÕ ®−îc yªu cÇu ch¨n nu«i tèt. V¾c-xin chØ kÝch thÝch hÖ thèng miÔn dÞch cña ®éng vËt vµ ®éng vËt cÇn ph¶i cã søc khoÎ tèt ®Ó hÖ thèng miÔn dÞch ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶. VÝ dô, thËt lµ v« bæ nÕu mong cã ®¸p øng miÔn dÞch tèt khi tiªm phßng c¸c gia sóc gÇy yÕu vµ nhiÔm ký sinh trïng nÆng. 2.5. B¶o vÖ b»ng miÔn dÞch thô ®éng PhÇn 2.4. ®· tr×nh bµy miÔn dÞch sinh ra khi gia sóc khái bÖnh hoÆc khi tiªm v¾c-xin. §ã lµ miÔn dÞch chñ ®éng hay miÔn dÞch tiÕp thu. Tuy nhiªn, kh¸ng thÓ trong miÔn dÞch dÞch thÓ còng cã thÓ b¶o vÖ c¸c con vËt kh¸c. §iÒu nµy xÈy ra mét c¸ch tù nhiªn khi mang thai. Gia sóc míi ®Î ch−a cã hÖ thèng miÔn dÞch tr−ëng thµnh, chóng nhËn kh¸ng thÓ tõ con mÑ qua nhau thai tr−íc khi sinh hay trong s÷a ®Çu. Nh÷ng kh¸ng thÓ tõ mÑ nµy tån t¹i trong mét thêi gian h¹n chÕ, nh−ng còng b¶o vÖ gia sóc non trong vµi th¸ng ®Çu cho tíi khi hÖ thèng miÔn dÞch riªng cña con non ph¸t triÓn. Gia sóc míi ®Î nhËn phÇn lín kh¸ng thÓ cña con mÑ qua s÷a ®Çu, v× vËy con con bó ®−îc s÷a mÑ trong vµi giê ®Çu sau khi ®Î lµ ®iÒu kiÖn sèng cßn, bëi v× s÷a ®Çu giµu kh¸ng thÓ sÏ chuyÓn thµnh s÷a th−êng kho¶ng 1 ngµy sau ®ã. TiÕp thu kh¸ng thÓ cña mÑ ®Ó b¶o vÖ t¹m thêi ®−îc gäi lµ miÔn dÞch thô ®éng. Nguyªn t¾c cña miÔn dÞch thô ®éng cßn cã thÓ dïng ®Ó b¶o vÖ ®éng vËt trong c¸c tr−êng hîp kh¸c. Khi tiªm ®éng vËt mÉn c¶m víi liÒu t¨ng dÇn sinh vËt g©y bÖnh hay ®éc tè, ®éng vËt ®ã ph¸t triÓn mét l−îng lín kh¸ng thÓ trong huyÕt thanh. HuyÕt thanh s¶n xuÊt b»ng c¸ch nµy gäi lµ kh¸ng huyÕt thanh hay huyÕt thanh tèi miÔn dÞch vµ th−êng ®−îc s¶n xuÊt trªn thá. Tiªm kh¸ng huyÕt thanh cho miÔn dÞch ngay nh−ng t¹m thêi trong mét vµi tuÇn chèng l¹i sinh vËt hay ®éc tèliªn quan Cã thÓ dïng kh¸ng huyÕt thanh ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh ®ang x¶y ra hoÆc ®Ó b¶o vÖ ®éng vËt khoÎ tiÕp xóc víi bÖnh, vÝ dô c¸c bÖnh DÞch t¶ lîn, NhiÔm ®éc m¸u tõ ruét do Clostridium, Uèn v¸n.. Tuy nhiªn, s¶n xuÊt huyÕt thanh tèi miÔn dÞch rÊt ®¾t, ngµy nay chóng Ýt sö dông trong ch¨m sãc søc khoÎ th−êng k× cho gia sóc. 3. C¸c biÖn ph¸p cÇn thiÕt khi x¶y ra bÖnh Ngay c¶ víi nh÷ng tiªu chuÈn qu¶n lý gia sóc vµ vÖ sinh cao nhÊt, c¸c æ dÞch bÖnh vÉn xÈy ra, vµ mét lÇn n÷a cã thÓ ¸p dông mét sè nguyªn t¾c th«ng th−êng ®Ó gi¶m tèi ®a c¸c æ dÞch. Tr−íc hÕt, quan träng lµ x¸c ®Þnh bÖnh lµ bÖnh nhiÔm trïng hay kh«ng, vµ nh÷ng h−íng dÉn ë cuèi Ch−¬ng 1 sÏ gióp ta trong vÊn ®Ò nµy. NÕu bÖnh biÓu hiÖn lµ bÖnh nhiÔm trïng, b»ng mäi kh¶ n¨ng, ph¶i t¸ch con èm khái con khoÎ, vµ tr¸nh dïng chung m¸ng ¨n dông cô.v.v.. NÕu cã kh¶ n¨ng bÖnh do ruåi truyÒn, ph¶i c¸ch ly con èm cµng xa cµng tèt. Ph¶i xem xÐt diÖt ruåi quanh nh÷ng con èm. Ch−¬ng 12 m« t¶ ph−¬ng ph¸p diÖt ruåi cã thÓ ¸p dông. 139
3.1. Hé lý gia sóc èm Kh«ng kÓ lµ bÖnh nhiÔm trïng hay kh«ng, con vËt èm sÏ Ýt bÞ stress h¬n nÕu ®−îc c¸ch ly nhÑ nhµng khái sè cßn l¹i trong ®µn. NÕu chóng èm rÊt nÆng, chóng sÏ khã kh¨n khi t×m n−íc uèng vµ bãng r©m ®Ó tró nªn ta ph¶i cung cÊp cho chóng vµ ë chç dÔ uèng. TÝnh thÌm ¨n cã thÓ bÞ gi¶m sót nh−ng thøc ¨n vÉn ph¶i lu«n s½n sµng. Gia sóc èm kh«ng dËy ®−îc th× ph¶i b»ng mäi c¸ch ®ì chóng dËy. §iÒu nµy ®Æc biÖt quan träng ®èi víi loµi nhai l¹i v× h¬i sinh ra trong d¹ cá kh«ng tho¸t ra ®−îc khi con vËt n»m liÖt. TÊt nhiªn, nh÷ng biÖn ph¸p vÖ sinh c¬ b¶n ph¶i ¸p dông cho c¶ gia sóc èm c¸ch ly. 3.2. §iÒu trÞ gia sóc èm Ngoµi c¸ch ly, hé lý vµ vÖ sinh, c¸c biÖn ph¸p tiÕp theo lµ tuú theo hoµn c¶nh cô thÓ, nh− cã gióp ®ì cña thó y hay kh«ng, ng−êi ch¨n nu«i cã kinh nghiÖm vÒ bÖnh nµy kh«ng, cã biÕt ¸p dông ®iÒu trÞ kh«ng. NÕu kh«ng cã gióp ®ì cña thó y, ng−êi ch¨n nu«i cã thÓ tham kh¶o nh÷ng nguyªn t¾c kh¸i qu¸t trong Ch−¬ng 1 vµ kh¸m c¸c triÖu chøng l©m sµng cña gia sóc nh− m« t¶ ë Ch−¬ng 5 ®Ó chÈn ®o¸n s¬ bé vµ tham kh¶o kiÕn thøc chuyªn m«n ë c¸c ch−¬ng sau. Trong thùc tÕ, nhiÒu ng−êi ch¨n nu«i kh«ng cã ®iÒu kiÖn ¸p dông ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu, trong tr−êng hîp ®ã b−íc tèt nhÊt tiÕp theo lµ sö dông c¸c thuèc phi ®Æc hiÖu chèng l¹i vi sinh vËt g©y bÖnh cô thÓ. Mét nguyªn t¾c ®øng sau biÖn ph¸p nµy lµ con vËt èm, do bÊt cø nguyªn nh©n g×, ®Òu mÉn c¶m h¬n víi c¸c bÖnh do vi sinh vËt cã tÝnh g©y bÖnh, ®Æc biÖt lµ vi khuÈn. V× vËy dïng thuèc kh¸ng khuÈn cã thÓ gióp cho con vËt èm chèng ®ì c¸c vi sinh vËt g©y bÖnh. Cã hai lo¹i thuèc kh¸ng khuÈn, lo¹i thø nhÊt do con ng−êi tæng hîp, ®«i khi gäi lµ ho¸ trÞ liÖu, lo¹i thø hai lµ nh÷ng chÊt chiÕt xuÊt tõ c¸c sinh vËt sèng nh− vi khuÈn, nÊm, gäi lµ kh¸ng sinh. C¸c lo¹i Sun-pha-mit (nh− sulphadiazine vµ sulphadimidine) lµ vÝ dô vÒ ho¸ trÞ liÖu, ®· dïng trªn 50 n¨m, mÆc dï phÇn lín c¸c sun-pha-mit ®· thay thÕ b»ng kh¸ng sinh. Vi khuÈn vµ kh¸ng sinh Trong phßng thÝ nghiÖm, khi kiÓm tra vi khuÈn trong m«i tr−êng, ng−êi ta phÕt m«i tr−êng lªn phiÕn kÝnh nhuém, ®em nhuém Gram vµ kiÓm tra d−íi kÝnh hiÓn vi. Vi khuÈn b¾t mÇu tÝm gäi lµ vi khuÈn Gram d−¬ng, cßn vi khuÈn kh«ng b¾t mµu tÝm gäi lµ vi khuÈn Gram ©m. §©y lµ c¸ch th«ng th−êng ph©n lo¹i vi khuÈn vµ còng cã lîi cho viÖc dïng kh¸ng sinh. Mét sè kh¸ng sinh cã phæ t¸c dông rÊt hÑp, chØ cã hiÖu lùc ®èi víi bÖnh nhiÔm khuÈn Gram d−¬ng (vÝ dô Penicillin) hay Gram ©m (vÝ dô Streptomycin). §«i khi phèi hîp Penicillin vµ Streptomycin cã t¸c dông ®èi víi nhiÒu bÖnh nhiÔm khuÈn h¬n, nh−ng ë mét chõng mùc nµo ®ã biÖn ph¸p nµy ®· ®−îc thay thÕ b»ng c¸c kh¸ng sinh cã t¸c dông ®èi víi c¶ vi khuÈn Gram d−¬ng vµ Gram ©m, gäi lµ kh¸ng sinh kh¸ng phæ réng, vÝ dô nhãm Tetracycline (Oxytetracyline vµ Chlortetracycline). Kh«ng cã g× ng¹c nhiªn khi ng−êi ch¨n nu«i kh¾p n¬i trªn thÕ giíi muèn cã kh¸ng sinh kh¸ng phæ réng nh− Oxytetracycline ®Ó tù sö dông bÊt cø khi nµo cã gia sóc èm. C¸c b¸c sü thó y rÊt lo ng¹i vÒ vÊn ®Ò nµy v× ®iÒu trÞ b»ng kh¸ng sinh kh«ng kiÓm so¸t, kh«ng ph©n biÖt cuèi cïng sÏ t¹o ra c¸c quÇn thÓ vi khuÈn g©y bÖnh kh¸ng thuèc rÊt khã ®iÒu trÞ. L¹m dông kh¸ng sinh cã thÓ cßn lµm mÊt æn ®Þnh vi khuÈn chÝ b×nh th−êng trong hÖ tiªu ho¸ ®éng vËt, lµm hÖ tiªu ho¸ bÞ c¸c sinh vËt thiÓu sè cã h¹i, nh− nÊm, x©m chiÕm ph¸t triÓn. Nãi mét c¸ch nghiªm tóc, chØ b¸n kh¸ng sinh theo ®¬n thuèc, do ®ã thó y sÏ kiÓm so¸t ®−îc viÖc sö dông kh¸ng sinh. Tuy nhiªn, thùc tÕ hiÖn nay trªn kh¾p thÕ giíi, mua kh¸ng sinh t−¬ng ®èi dÔ, nªn ®iÒu quan träng lµ ng−êi ch¨n nu«i hiÓu biÕt hiÓm ho¹ cña viÖc sö dông kh¸ng sinh kh«ng ph©n biÖt. Cã thÓ nh©n nh−îng cho ng−êi ch¨n nu«i vµ c¸n bé thó y c¬ së chØ ®−îc dïng kh¸ng sinh cho gia sóc èm nÆng nhÊt, tËp trung vÖ sinh hé lý cho nh÷ng con èm kh¸c. 140
Kh¸ng sinh hiÖn nay ®−îc s¶n xuÊt d−íi nhiÒu d¹ng kh¸c nhau, vÝ dô thuèc tiªm, thuèc mì, thuèc phun khÝ dung dïng ®Ó ch÷a vÕt th−¬ng ngoµi da v.v... thuèc bét ë d¹ng phôt ®Ó ®iÒu trÞ vÕt th−¬ng ngoµi da hay nhiÔm khuÈn ë m¾t, thuèc b¬m vµo vó ®Ó ®iÒu trÞ viªm vó, thuèc uèng. Ghi chó: Chloramphenicol lµ lo¹i kh¸ng sinh phæ réng rÊt m¹nh nh−ng h¹n chÕ sö dông trong thó y v× hai lý do. Thø nhÊt cã t¸c dông chèng l¹i bÖnh th−¬ng hµn cña ng−êi, do ®ã h¹n chÕ dïng cho gia sóc ®Ó gi¶m thiÓu nguy c¬ kh¸ng thuèc cña vi khuÈn g©y bÖnh th−¬ng hµn. Thø hai, hiÖn nay ®· biÕt Chlorampherlicol ®éc vµ ph¸ huû ho¹t ®éng tuû x−¬ng ë ng−êi. V× vËy ph¶i tr¸nh dïng th−êng xuyªn Chloramphenicol ®èi víi gia sóc ®Ó ®¶m b¶o kh«ng cßn tån d− trong s¶n phÈm ®éng vËt. Phßng bÖnh b»ng thuèc Phßng bÖnh b»ng thuèc lµ sö dông ho¸ trÞ liÖu vµ kh¸ng sinh ®Ó phßng bÖnh. Dïng nh¾c l¹i mét lo¹i thuèc trong mét thêi gian cã thÓ ®¹t ®−îc phßng bÖnh. §· cã mét sè lo¹i thuèc phßng t¹o ra t¸c dông kÐo dµi t−¬ng tù sau mét liÒu dïng. Kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn, ng−êi ch¨n nu«i thuêng −a thÝch vµ dïng thuèc phßng phæ biÕn, cßn c¸c b¸c sü thó y th× lo ng¹i viÖc l¹m dông cã nguy c¬ lµm t¨ng c¸c quÇn thÓ vi khuÈn kh¸ng thuèc. Nãi chung, chl dïng thuèc phßng bÖnh khi tuyÖt ®èi cÇn thiÕt. vÝ dô ®Ó b¶o vÖ nh÷ng con khoÎ m¹nh tiÕp xóc víi con èm. 141
B¶ng 7.2 C¸c ho¸ trÞ liÖu vµ kh¸ng sinh dïng trong thó y NhËn xÐt vµ c¸ch dïng Kh¸ng sinh * Kh¸ng sinh phæ réng (dïng ®iÒu trÞ ph¹m vi réng c¸c bÖnh nhiÔm trïng) Ampicilin §iÒu trÞ chung c¸c bÖnh nhiÔm khuÈn Chloramphenicol §iÒu trÞ bÖnh th−¬ng hµn ë ng−êi, h¹n chÕ dïng trong thó y Tetracycline Còng cã t¸c dông chèng l¹i bÖnh do Rickettsia vµ mét sè ®¬n bµo Kh¸ng sinh phæ hÑp Griseofulvin §iÒu trÞ nÊm da Trichophyton Penicillin BÖnh do vi khuÈn Gram d−¬ng, vÝ dô NhiÖt th¸n Streptomycin BÖnh do vi khuÈn Gram ©m Tylosin BÖnh do Mycoplasma Ivermectin Cã t¸c dông ®èi víi nhiÒu loµi giun s¸n (trõ s¸n d©y vµ s¸n l¸) vµ ®éng vËt ch©n ®èt Ho¸ trÞ liÖu T¸c dông chñ yÕu víi bÖnh nhiÔm khuÈn vµ c¸c bÖnh hh¸c Sun-pha-mit CÇu trïng vµ hµng lo¹t bÖnh nhiÔm khuÈn kh¸c Nitrofurazone Mét sè bÖnh nhiÔm khuÈn nhÊt ®Þnh vµ bÖnh CÇu trïng Trimethoprim vµ Sulphonamide Hµng lo¹t bÖnh nhiÔm khuÈn T¸c dông chñ yÕu víi bÖnh do ®¬n bµo Amprolium CÇu trïng Imidocarb Babesia, còng nh− víi Anaplasma (bÖnh do Rickettsia) Diminazene aceturate Trypanosoma vµ Babesia Quinapyramine sulphate Trypanosoma 142
Melcy Trypanosoma Saramin sodium Trypanosoma Buparvaquone Theileria Halofuginone CÇu trïng, cã thÓ c¶ Theileria Thuèc phßng bÖnh Isometamidium chloride Trypanosoma Quinapyramine prosalt Trypanosoma * HiÖn cßn cã nhiÒu lo¹i kh¸ng sinh kh¸c. HiÖn ®· cã c¸c ho¸ trÞ liÖu vµ kh¸ng sinh chèng l¹i c¸c lo¹i vi sinh vËt kh¸c ngoµi vi khuÈn ra. Nh÷ng thuèc nµy tãm t¾t trong b¶ng 7.2. Còng cã hµng ]o¹t ho¸ trÞ liÖu, thËm chÝ mét sè kh¸ng sinh chèng giun s¸n, gäi chung lµ thuèc diÖt giun s¸n, ®−îc tr×nh bµy ë Ch−¬ng 13. 143