Sự chật chội của tinh thần và
xuởng vẽ*
Birgit Hussfeld
Hai hoạ sĩ trẻ thuê phòng triển lãm của Bộ Thông tin-Văn hoá. Kể
từ khi tốt nghiệp Đại học mỹ thuật Hà Nội, đó là lần đầu tiên họ sẽ
trình làng đúng như họ mong muốn, và không phải chỉ trong phạm vi
nhà trường. Ấy là một địa điểm được nhiều người thích, địa điểm lý
tưởng nhất Hà Nội, ngay trung tâm, mọi người đều biết, mà cũng là nơi
duy nhất thích hợp cho những vật triển lãm có kích thước lớn. Lại do
một người quen phụ trách, anh này cũng là nghệ sĩ, tương đối cởi mở.
Mọi chuyện tưởng đã đâu vào đấy. Thế mà triển lãm vẫn không thành.
Thời điểm tiến hành trùng với ngày Quốc Khánh mùng Hai tháng Chín.
Người phụ trách có phần bối rối. Anh ta đã đồng ý, vì chẳng có lý do gì
mà không đồng ý. Bây giờ anh ta phải tìm cách dùng quan hệ của mình
trong Bộ để dàn xếp. Nhưng đành chịu. Cá nhân hai họa sĩ kia thì
không có vấn đề gì. Họ còn rất trẻ nhưng đã có chút tên tuổi ở nước
ngoài. Tranh của họ, Bộ không lấy gì làm thích, đẹp thì ít mà bạo liệt
thì hơi nhiều. Gặp lúc khác thì cũng chẳng sao, miễn là trả đủ tiền thuê
phòng và không dính dáng gì đến chính trị. Cái khó là ở chỗ: quan hệ
của địa điểm này với ngày Quốc Khánh. Năm ngoái, cũng ở đó, có triển
lãm của một hoạ sĩ khác, sắp đặt không gian, quy mô lớn, kèm theo
một performance của hai người bạn, điều trước đó chưa từng có ở Hà
Nội. Họ khai thác chính cái không gian của địa điểm này, biến nó thành
bộ phận của nghệ thuật, và mở ra cho một số người những viễn cảnh
mới. Cái kiến trúc rộng rãi ở đó cho phép trưng bày kích thuớc lớn,
hoành tráng, không nơi nào khác trong thành phố được như vậy. Mấy
chục năm trước nó được xây lên để phục vụ chính mục đích ấy, bây giờ
chỉ cần thay thế bằng những nội dung khác. Việc các nghệ sĩ được phép
thuê làm chỗ triển lãm khiến nó có vẻ như một địa điểm trung lập, một
thứ "White Cube". Nhưng không phải. Nó vẫn gắn liền với lịch sử ra
đời của nó.
Sau khi chế độ thực dân Pháp bị hoàn toàn lật đổ vào giữa những năm
50, Bộ Thông tin-Văn hoá xây ngôi nhà này làm chỗ triển lãm. Mọi
triển lãm của các nuớc bạn xã hội chủ nghĩa đều tập kết ở đó. Những
nghệ sĩ danh giá nhất của guồng máy nghệ thuật Việt Nam cũng lấy đó
làm chỗ xuất hiện. Luôn luôn với danh nghĩa quốc gia. Thời chiến
tranh thì Ban tuyên huấn trung ương bày áp phích "Bắn rơi chiếc máy
bay Mỹ thứ 3000", sau này thì thành chỗ trưng bày các cuộc vận động
sáng tác về những chủ đề như sinh nhật Bác, kỷ niệm ngày giải phóng
miền Nam, đoàn kết với các dân tộc thiểu số…Gần đây các đợt vận
động sáng tác như vậy ngày càng thưa dần, có chăng thì nhân những
chiến dịch toàn dân chống tiêu cực, từ 1996 thường là chống tệ nạn mãi
dâm, hút xách và cờ bạc.
Sáu tháng sau, lịch thuê phòng triển lãm ở đó lại còn trống, nhưng hai
chàng họa sĩ kia đã hết hứng. Họ nhận lời mời ra nuớc ngoài triển lãm.
*
Một nghệ sĩ khác, vài năm trước, cũng Hà Nội, nhưng ở một địa
điểm khác. Nơi này không có một lịch sử to tát. Là gallery thương mại,
bà chủ chịu trách nhiệm với Bộ Thông tin-Văn hoá về các nội dung
triển lãm. Không gian: một toà vi la cổ, phục chế theo đúng phong cách
Pháp để gợi hơi hướm thời thuộc Pháp đầu thế kỷ, tất nhiên là bằng con
mắt hoài cổ của những cựu thực dân thuở ấy. Triển lãm ở đây bám vào
quan niệm về Việt Nam của giới ngoại giao và doanh nhân nước ngoài,
đứng đầu là Pháp, và kinh phí xây dựng cũng do sứ quán Pháp giúp
vào. Họ muốn mình là địa điểm hàng đầu của mỹ thuật Việt Nam
đương đại. Là địa chỉ quan trọng nhất cho bất kỳ ai quan tâm đến nghệ
thuật của đất nuớc này, bà chủ không giấu tham vọng độc tôn trong
việc viết nên lịch sử mỹ thuật, chẳng khác gì cung cách của Bộ. Phụ tá
cho bà là một nhà nghiên cứu lịch sử mỹ thuật người Pháp, tiếng là cố
vấn, nhưng bên trong thực ra nắm toàn bộ các đầu mối kinh doanh.
Người hoạ sĩ sẽ triển lãm tại đó đang là hiện tượng nóng hổi, thô,
hoang dã, thậm chí trái với dòng chủ lưu, tức rất gây tranh cãi. Bảng
màu của anh chỉ giới hạn vào ba màu: đen, trắng, đỏ. Không lãng-mạn-
Indochine, không kế thừa truyền thống hội họa Pháp như trào lưu rộ lên
cuối những năm 80 ngay khi Đổi Mới vừa bắt đầu, để tưởng nhớ những
hoạ sĩ từng bị chỉ trích dưới thời sung mãn của chủ nghĩa xã hội. Bây
giờ tác phẩm của họ lại được nâng lên hàng "nghệ thuật Việt Nam đích
thực". Anh không có gì giống thế, nhưng anh đang là hiện tượng quan
trọng trong giới mỹ thuật, vì dám theo những ngả đường hoàn toàn
khác lạ. Vậy họ sẽ để anh triển lãm, chung với một nghệ sĩ Mỹ hiện có
mặt tại Việt Nam. Cả bà chủ lẫn ông cố vấn đều không thích tranh của
anh. Nhưng họ thấy chúng có vẻ gì đó khá là Mỹ, gợi liên tưởng tới
trường phái vẽ bằng graffiti, hay gần gũi với Keith Haring, đi chung
với ông khách Mỹ có lẽ hợp.
Nhưng triển lãm này cũng không diễn ra như dự định. Vài tiếng đồng
hồ trước giờ khai mạc, công an tuyên bố đóng cửa, không giải thích gì
hết. Vấn đề không phải là anh bạn Mỹ. Tranh anh ta chỉ đuổi theo lý
tưởng về một Việt Nam hoang sơ tiền tư bản nào đó, là thứ có lẽ chỉ có
nổi trong đầu những người Mỹ mang đầy mặc cảm tội lỗi. Để tránh tai
tiếng, nhất là với đám quan khách, trong đó có cả giới báo chí quốc tế,
bà chủ phải giở hết mọi quan hệ với Bộ Thông tin-Văn hoá để dàn xếp,
sao cho khách mời khỏi đứng trước những bức tường trống trơn. Tranh
của anh bạn Mỹ thì được bày hết. Chàng họa sĩ Việt chỉ được bày 5
bức, 18 bức khác phải hạ xuống, thay vào đó là mẩu giấy đề dòng chữ:
"Excusez-moi. Xin lỗi." Bà chủ bị cảnh cáo rằng, chính quyền muốn
đóng cửa cái gallery này lúc nào chẳng được. Cuối cùng thì bà trả một
khoản tiền phạt, còn chàng họa sĩ "chỉ" bị thẩm vấn và yêu cầu giải
thích từng chi tiết trong các bức tranh của anh, đặc biệt là phải cho biết
màu đỏ được dùng trong từng trường hợp mang ý nghĩa gì. Từ đó
chẳng phòng tranh nào, bất kể tư nhân hay nhà nước, muốn cho anh
triển lãm. Mọi dấu vết của anh bị xoá bằng hết. Kỷ niệm trường đại học
mỹ thuật, tác phẩm của anh phải sơ tán, trước khi quan khách kéo đến.
Anh cũng muốn bỏ ra nuớc ngoài, dù biết rằng mình quan trọng với
Việt Nam, còn ra ngoài thì guồng máy nghệ thuật náo nhiệt của thế giới
sẽ chẳng buồn để ý.
Đó chỉ là một trường hợp kiểm duyệt lẻ tẻ. Nhưng nó đã xảy ra, và rất
có thể sẽ còn xảy ra. Vài ngày sau có tin đồn rằng phải can thiệp tương
đối thô bạo như vậy, vì Bộ không muốn khách nuớc ngoài hôm ấy hiểu
nhầm rằng đó diện mạo thật của văn hoá Việt Nam mà chẳng qua là
phong cách riêng của một hoạ sĩ.
*
Đồng thời, ở những địa điểm khác, trong cùng một thành phố. Các
bà quả phụ, vợ những họa sĩ lớn của Việt Nam, bận rộn trông nom di
cảo của chồng. Nhiều thứ đem bán, rất đắt, nhưng phần còn lại thì
muốn đưa ra công chúng. Sinh thời, được lờ đi là may, nay cái huyền
thoại về những nghệ sĩ nghèo kiết nhưng bất chấp sự theo dõi của chính
quyền vẫn sáng tạo nên nghệ thuật chân chính, trường tồn hơn mọi tác
phẩm chính thống, được các bà quả phụ bỏ công chăm bón. Còn hơn
thế nữa, bây giờ họ được coi là cha đẻ của hội hoạ Việt Nam. Thực ra
những gì còn lại của họ ở trong nuớc chỉ là vài mảnh ký hoạ, chân