Tập bài giảng Bệnh lý 1

1<br /> <br /> GIỚI THIỆU MÔN HỌC<br /> Mục tiêu<br /> Trang bị cho người học các nguyên lý chung về bệnh lý học để giải thích các cơ chế<br /> sinh bệnh và các biến đổi bệnh lý cơ bản.<br /> Nội dung học phần:<br /> Bệnh lý học là môn học nghiên cứu về tổn thương. Nó bao gồm cả khoa học đại cương<br /> và thực hành lâm sàng. Nghiên cứu cả thay đổi về cấu trúc cũng như chức năng của tế bào, mô<br /> và các cơ quan bị bệnh.<br /> Bệnh lý học quan tâm đến 4 khía cạnh cơ bản của quá trình bệnh là: vai trò của nguyên<br /> nhân bệnh, cơ chế phát sinh bệnh, sự thay đổi cấu trúc tế bào, mô và các cơ quan của cơ thể<br /> bệnh và hậu quả của các biến đổi hình thái đó (các rối loạn chức năng).<br /> Phần bệnh lý học đại cương gồm những khái niệm cơ bản; tổn thương cơ bản chung<br /> cho nhiều quá trình bệnh lý như: những biến đổi cơ bản ở tế bào và mô, những tổn thương do<br /> rối loạn trao đổi chất (thoái hoá), tổn thương do rối loạn tuần hoàn cục bộ, viêm và tư sửa vết<br /> thương, sốt.<br /> Phần bệnh lý chuyên khoa nghiên cứu các quá trình bệnh lý chuyên biệt của các hệ cơ<br /> quan như: Bệnh ở hệ tiêu hóa, hệ hô hấp, hệ niệu sinh dục…các tổn thương của cơ thể do các<br /> nguyên nhân khác nhau gây ra như: bệnh do vi khuẩn, bệnh do virus, bệnh do ký sinh trùng,<br /> bệnh do độc tố ngoại lai…<br /> Tài liệu học tập<br /> a. Tập bài giảng môn bệnh lý học<br /> b. Các tài liệu tham khảo:<br /> - Giáo trình sinh lý bệnh thú y<br /> - Giáo trình giải phẫu bệnh đại cương<br /> - Giáo trình sinh lý bệnh của Đại học Y khoa<br /> - Veterinary pathology<br /> - Molecular biology cell<br /> - Poultry diseases<br /> - Cattle diseases<br /> - Swine diseases<br /> - Canine diseases<br /> - Feline diseases<br /> - Pathology of domestic animal<br /> - Crocker J, Murray PG. 2003. Molecular Biology in Cellular Pathology<br /> - Riede UN, Werner M. 2004. Color atlas of Pathology<br /> - Các thông tin trên internet (keyword: Veterinary Pathology)<br /> <br /> 2<br /> <br /> CHƯƠNG 1: KHÁI NIỆM CƠ BẢN<br /> Trong quá trình phát triển của khoa học nói chung, y học và thú y học nói riêng<br /> dần dần hình thành nên các khái niệm cơ bản. Đây là những vấn đề lớn, kết quả của<br /> nhiều công trình nghiên cứu, khái quát hoá các mối quan hệ giữa các hiện tượng bệnh<br /> lý, các quy luật đúc kết từ thấp đến cao. Đó là những vấn đề có liên quan đến triết học<br /> trong y học và là kết quả của các cuộc đấu tranh giữa quan điểm duy vật với quan điểm<br /> duy tâm.<br /> Những khái niệm cơ bản bao gồm khái niệm về bệnh, về yếu tố bệnh nguyên, về<br /> cơ chế sinh bệnh, tính phản ứng của cơ thể,và bệnh lý của quá trình miễn dịch. Nắm<br /> vững các khái niệm cơ bản theo quan điểm duy vật sẽ giúp cho người thày thuốc có<br /> hướng đi đúng đắn trong chẩn đoán và điều trị bệnh.<br /> 1.1. KHÁI NIỆM VỀ BỆNH<br /> <br /> Người thày thuốc muốn chữa khỏi bệnh thì phải hiểu đúng bản chất của bệnh.<br /> Vậy bệnh là gì? Câu hỏi này đã được đặt ra từ ngàn xưa, khi con người có mặt trên trái<br /> đất, nhưng câu trả lời lại luôn luôn thay đổi qua các thời đại. Nó phản ánh sự tiến bộ<br /> của khoa học và các quan điểm triết học đương thời, phản ánh trình độ hiểu biết giới tự<br /> nhiên của con người.<br /> 1.1.1. Sơ lược khái niệm về bệnh qua các thời đại<br /> Trong thời đại nguyên thuỷ<br /> Vào buổi sơ khai con người con hoàn toàn bất lực trước sức mạnh của thiên<br /> nhiên, mọi thứ đều ghê gớm, thần bí, với ông sấm, bà sét, ông thiện ông ác, với ma tà<br /> và quỷ dữ, với thiên đường và địa ngục. Do đó quan điểm mắc bệnh là do trời đánh,<br /> thánh vật, do quỷ tha, ma bắt. Và tất nhiên với quan điểm như vậy thì việc chữa bệnh<br /> phải cần đến thày cúng, thày phù thuỷ hoặc phải cầu xin thượng đế phù hộ.<br /> Nền văn minh cổ đại<br /> Nhân loại đã trải qua những nền văn minh cổ đại phát triển khá cao, đặc biệt là<br /> về lĩnh vực y học như ở Trung Quốc, Ai cập, Ấn Độ, Hy lạp - La mã.<br /> Trong thời kỳ cổ Trung Hoa, quan điểm về vũ trụ là vạn vật đều do hai lực âm dương và năm nguyên tố (kim, mộc, thuỷ, hoả và thổ) hình thành. Âm và Dương đã<br /> được coi như 2 lực đối kháng và bổ cứu cho nhau trong sự hình thành vạn vật như đực<br /> với cái, nóng với lạnh, sống với chết. Ngũ hành tuân theo quy luật tương sinh, tương<br /> khắc (Tương sinh: Mộc sinh Hoả, Hoả sinh Thổ, Thổ sinh Kim, Kim sinh Thuỷ, Thuỷ<br /> sinh Mộc, Tương khắc: Thuỷ khắc Hoả, Hoả khắc Kim, Kim khắc Mộc, Mộc khắc<br /> Thổ, Thổ khắc Thuỷ).<br /> Trong vũ trụ và vạn vật, mọi trạng thái đều phụ thuộc vào tình trạng cân bằng<br /> giữa hai lực Âm - Dương và ngũ hành, khi có rối loạn cân bằng Âm - Dương hoặc có<br /> <br /> 3<br /> <br /> thay đổi trong quy luật tương sinh, tương khắc của ngũ hành sẽ sinh ra bệnh tật. Chính<br /> vì vậy các thuật ngữ âm thịnh dương suy, chân thuỷ, chân hoả, thể hàn thể nhiệt thường<br /> được dùng trong y học cổ đại.<br /> Về mặt triết lý thì khoẻ mạnh là nhờ tình trạng cân bằng hoà hợp của vật chất<br /> trong cơ thể nên quan điểm này cũng phù hợp với quan điểm duy vật biện chứng, tuy<br /> còn thô sơ song quan điểm cổ đại này cũng rất tiến bộ và y học cổ truyền cũng đã tích<br /> luỹ được nhiều kinh nghiệm chữa bệnh quý báu.<br /> Mộc<br /> Thuỷ<br /> <br /> Kim<br /> <br /> Hoả<br /> <br /> Thổ<br /> <br /> Quan niệm cổ Ai cập cho rằng: sự sống là do chất "khí"(pneuma) và hô hấp là<br /> thu chất khí đó vào trong cơ thể. Khi chất khí trong sạch thì khoẻ mạnh còn khi chất<br /> khí nhơ bẩn thì sinh ra bệnh tật.<br /> Triết lý về sự sống thời cổ của Ấn Độ là triết lý của đạo phật và sống - chết chỉ<br /> là luân hồi, chết chỉ là một giai đoạn của sống, cơ thể vật chất vô tri vô giác mà trong<br /> đó linh hồn vận động, đảm bảo sự thống nhất các bộ phận của cơ thể, sự lành mạnh<br /> bình thường của các chức phận. Khi linh hồn rời cơ thể để sang một thế giới khác thì<br /> đó là sự chết. Vậy bệnh chính là sự đấu tranh của linh hồn nhằm duy trì hoạt động<br /> bình thường của cơ thể.<br /> Nền văn minh Hy lạp - La mã cổ cũng có nhiều nhà bác học nổi tiếng trong lĩnh<br /> vực y học. Hypocratus (460- 377 tr.cn) xây dựng thuyết thể dịch cho rằng chức năng<br /> của cơ thể do hoạt động cân bằng của 4 loại dịch là: Đỏ do máu của tim tiết ra và biểu<br /> hiện tính nóng; Đen do máu của lách quyết định biểu hiện tính ẩm; Mật Vàng ở gan<br /> biểu hiện tính khô và dịch Trắng ở não biểu hiện tính lạnh. Từ đó rút ra nguyên lý điều<br /> trị bệnh là phục hồi lại sự cân bằng nhờ các toa thuốc mát hay thuốc nóng. Đây chính<br /> là những cơ sở lâm sàng đầu tiên trong y học.<br /> Thời kỳ trung cổ - Từ thế kỷ thứ 4 đến thế kỷ 12, khoa học nói chung hầu như<br /> không phát triển. Đó là một thời kỳ trì trệ, tôn giáo và phong kiến đã kìm hãm mọi phát<br /> triển khoa học. Y học nằm trong tay các thày dòng, cha cố,… Nhà thờ thiên chúa giáo<br /> cho rằng bệnh tật là sự trừng phạt của đấng tối cao đối với những tội lỗi mà con người<br /> và chúng sinh đã mắc phải, muốn khỏi bệnh thì phải cầu nguyện cho đức chúa buông<br /> tha.<br /> <br /> 4<br /> <br /> Thời kỳ phục hưng: Cuối thời kỳ trung cổ nhiều nhà khoa học đã dũng cảm<br /> đứng lên chống lại quan điểm sai lầm cuả nhà thờ, truyền bá những tư tưởng mới. Lĩnh<br /> vực y học cũng có nhiều tiến bộ vượt bậc, năm 1543 Andre Vesale (1514-1564), người<br /> Bỉ đã xuất bản quyển sách " Cấu trúc cơ thể người". Chính ông là người đặt nền móng<br /> cho các môn hình thái học.<br /> Năm 1616, người thày thuốc của nước Anh là William Harvey (578-1657) đã<br /> công bố một phát minh quan trọng: đó là tuần hoàn của máu. Decaster đưa ra thuyết cơ<br /> học cho rằng: Cơ thể cũng giống như một cỗ máy; cơ thể bị bệnh là khi bộ máy sinh<br /> vật bị hư hỏng giống như máy hết nhiên liệu hoặc các bánh răng mòi, gãy…<br /> Sylvius nghiên cứu các dịch lại cho rằng bệnh tật là do rối loạn hoá học trong cơ<br /> thể.<br /> Thế kỷ 18 - 19: Kính hiển vi đã ra đời và ngày càng hoàn thiện, thuốc nhuộm tế<br /> bào cũng được sử dụng rộng rãi trong nghiên cứu hình thái vi thể, do đó nảy nở khái<br /> niệm giải phẫu cục bộ về bệnh, nghiên cứu về bệnh cảnh lâm sàng được so sánh với<br /> tổn thương thấy được khi mổ khám xác chết.<br /> Wirchov (1821-1902) đã cho xuất bản cuốn "Bệnh lý tế bào", theo Wirchov<br /> nguyên nhân của bệnh là do tổn thương tế bào: bệnh sẽ chỉ xuất hiện tại các chỗ mà tác<br /> nhân gây bệnh làm tổn thương tế bào, theo ông thì không phải toàn bộ cơ thể phản ứng<br /> với các yếu tố gây bệnh mà chỉ cục bộ các nhóm tế bào tiếp xúc với các tác nhân gây<br /> bệnh. Quan niệm này coi cơ thể đa bào chỉ là sự liên kết đơn thuần chứ không phải là<br /> một khối thống nhất toàn vẹn.<br /> Clot Becna (1865) nêu lên mối quan hệ khăng khít giữa nội môi và ngoại môi.<br /> Ngoại môi luôn luôn thay đổi nên để giữ cho nội môi không thay đổi, cơ thể sống phải<br /> có hàng loạt các chức năng bảo vệ và điều hoà, bệnh và chết chỉ là sự tan vỡ hoặc rối<br /> loạn cơ chế điều hoà đó.<br /> Đến nửa sau của thế kỷ 19, nhờ những đóng góp to lớn của Pasteur (18211895), Koch (1843 - 1900), Metnhicop, Eclich (1854 - 1915), tìm ra vai trò gây bệnh<br /> của nhiều loại vi sinh vật.<br /> Thể kỷ 20 - Thế kỷ của điện tử và cũng là thế kỷ của sinh học, các ngành sinh<br /> học phát triển mạnh mẽ như: di truyền học, miễn dịch học, sinh học phân tử... nên cũng<br /> có rất nhiều khái niệm về bệnh.<br /> Pavlov và các nhà bác học Nga đưa ra học thuyết thần kinh của bệnh. Theo<br /> thuyết này nội môi và ngoại cảnh là một khối thống nhất mà trong đó hoạt động của<br /> thần kinh cao cấp đóng một vai trò quyết định khả năng thích ứng của cơ thể (tức nội<br /> môi) đối với những thay đổi của bên ngoài, theo Pavlov: trong mỗi bệnh có hai quá<br /> trình tồn tại song song, quá trình bảo vệ sinh lý và quá trình huỷ hoại bệnh lý; " Bệnh<br /> là do rối loạn hoạt động phản xạ của hệ thần kinh; rối loạn tương quan giữa những khu<br /> <br /> 5<br /> <br /> vực khác nhau của hệ thần kinh là cơ chế phát triển của bệnh", quan niệm này quá nhấn<br /> mạnh vai trò của thần kinh trung ương.<br /> Hans Selye đưa ra ý kiến bệnh là rối loạn khả năng thích nghi. Trong khi nghiên<br /> cứu phản ứng không đặc hiệu của cơ thể chống lại các tác nhân stress bên ngoài, Selye<br /> nhận thấy bao giờ cơ thể cũng đáp ứng bằng sự thay đổi hoạt động của hệ nội tiết - thần<br /> kinh hạ não - thượng thận; kết quả là có sự đối kháng giữa 2 loại hormon corticoit, loại<br /> thứ nhất tiết ra nhằm dồn nguyên liệu trong cơ thể tới chỗ bị đe doạ, nó ức chế quá<br /> trình viêm và quá trình phát triển tổ chức xơ, còn loại thứ hai có tác dụng làm vết<br /> thương mau lành bằng cách tăng sinh chất keo và phát triển tổ chức liên kết. Bình<br /> thường hai hệ thống này hoạt động cân bằng nhau nhằm bảo vệ cơ thể, khi mất cân<br /> bằng sẽ sinh ra bệnh - dạng bệnh thích nghi. Quan điểm này cũng chỉ giải thích được<br /> cơ chế sinh bệnh của một nhóm bệnh mà thôi.<br /> Từ những quan niệm như vậy về sinh vật, chúng ta có thể nêu lên một khái niệm<br /> về bệnh một cách tương đối như sau: " Bệnh là sự rối loạn đời sống bình thường của<br /> cơ thể sinh vật do tác động của các yếu tố gây bệnh khác nhau, gây ra một quá trình<br /> đấu tranh phức tạp giữa hiện tượng tổn thương bệnh lý và hiện tượng phòng vệ sinh lý,<br /> làm hạn chế khả năng thích nghi của cơ thể đối với ngoại cảnh"<br /> 1.1.2. Những điều cần chú trọng trong khái niệm về bệnh<br /> + Bệnh có tính chất một cân bằng mới kém bền vững<br /> Sự hằng định nội môi mà Claude Bernard đã từng nói đến là kết quả của một<br /> cân bằng sinh lý giữa hai quá trình, tân tạo và tiêu huỷ. Ví dụ Glucoza huyết là kết quả<br /> cân bằng giữa tiêu hao và tân tạo glucoza, nhiều tình trạng sinh học khác cũng như vậy.<br /> Cơ thể sống là một cân bằng động. Khi có yếu tố gây bệnh tác động vào cơ thể<br /> thì cân bằng bị phá vỡ, nhưng lập tức cơ thể đó có phản ứng bảo vệ, sẽ có những hoạt<br /> động nhằm khôi phục tình trạng cân bằng bị nhiễu loạn bởi yếu tố ấy. Chính cuộc đấu<br /> tranh này tạo ra một cân bằng mới (vì có thêm yếu tố bệnh lý, phản ứng bảo vệ và các<br /> sản phẩm của chúng), nhưng cân bằng mới này không kéo dài, thường có xu hướng<br /> phục hồi về cân bằng cũ tức là lành bệnh, khi không thể phục hồi được thì tiến triển<br /> càng bất lợi cho cơ thể, vượt quá khả năng bảo vệ của cơ thể dẫn đến tử vong. Đó cũng<br /> là tính kém bền vững của cân bằng mới. Đó cũng là quan điểm biện chứng về sự sống<br /> và cái chết; lành và bệnh là hai mặt của hiện tượng sinh học.<br /> + Bệnh hạn chế khả năng thích nghi của cơ thể<br /> Trong khi ngoại môi luôn luôn thay đổi mà nội môi lại đòi hỏi một tình trạng<br /> hằng định tương đối thì cơ thể luôn luôn phải tìm cách thích ứng với biến đổi của ngoại<br /> cảnh. Trước những thay đổi mạnh mẽ của môi trường bên ngoài, cơ thể phải vận dụng<br /> những cơ chế thích ứng mạnh mẽ, thậm chí có thể dẫn đến một tình trạng bệnh lý mà<br /> Selye đã coi như “bệnh thích nghi”.<br /> <br />