Thành phần loài họ tôm he (Penaeidae) ở Khánh Hòa

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn<br /> <br /> Soá 3/2011<br /> <br /> THOÂNG BAÙO KHOA HOÏC<br /> <br /> THÀNH PHẦN LOÀI HỌ TÔM HE (PENAEIDAE) Ở KHÁNH HÒA<br /> SPECIES COMPOSITION OF PENAEID SHRIMPS IN KHANH HOA PROVINCE<br /> Lê Thị Hồng Mơ, Trần Văn Dũng, Nguyễn Thời Duy<br /> Khoa Nuôi trồng Thủy sản - Trường Đại học Nha Trang<br /> TÓM TẮT<br /> Họ tôm he (Penaeidae) bao gồm nhiều loài có giá trị kinh tế cao và hiện là những đối tượng nuôi chính<br /> của nghề nuôi trồng thủy sản nước ta. Nguồn lợi tôm he tự nhiên và sự phân bố của chúng là cơ sở quan trọng<br /> cho việc khai thác, nuôi trồng và bảo tồn các đối tượng này. Nghiên cứu phân loại thành phần loài tôm he tại<br /> tỉnh Khánh Hòa được thực hiện nhằm xác định thành phần loài trong họ tôm he của tỉnh và đánh giá mức độ<br /> đa dạng của chúng so với các vùng biển khác. Các mẫu tôm he được thu từ thuyền của ngư dân, cảng cá và<br /> chợ trên địa bàn tỉnh và được định loại thông qua những tài liệu phân loại tôm he phổ biến hiện hành. Kết quả<br /> nghiên cứu cho thấy, 21 loài thuộc 6 giống trong họ tôm he được định loại tại Khánh Hòa. Trong đó, giống<br /> Penaeus có số lượng loài phong phú nhất (7 loài, 33,3%), tiếp theo là các loài thuộc giống Metapenaeopsis<br /> (5 loài, 23,8%), Metapenaeus (4 loài, 19%) và Trachypenaeus (3 loài, 14,3%). Giống Parapenaeus và<br /> Litopenaeus có số lượng loài thấp nhất (cùng 1 loài, 4,8%). Kết quả nghiên cứu cũng cho thấy, thành phần<br /> giống loài tôm he ở vùng biển Khánh Hòa tương tự như các vùng biển khác với sự phong phú về thành phần<br /> loài thuộc các giống Penaeus và Metapenaeus. Về cơ bản, mức độ đa dạng về thành phần loài tôm he ở Khánh<br /> Hòa ở mức độ trung bình và tương tự như các vùng biển Quảng Bình - Đà Nẵng nhưng thấp hơn so với vùng<br /> biển Quảng Ngãi và vịnh Bắc Bộ.<br /> Từ khóa: Họ tôm he, thành phần loài, Khánh Hòa<br /> ABSTRACT<br /> Penaeid shrimps (Penaeidae) consist of a large number of highly priced species and have become<br /> common and important cultured species in the aquaculture industry in Vietnam. Natural resources and<br /> distribution of penaeid shrimps are important bases for exploitation, culture, and conservation of the shrimps.<br /> The present study was therefore designed to investigate the species composition of the penaeid shrimps in<br /> Khanh Hoa province and evaluate their diversity level compared to other coastal areas. Samples of penaeid<br /> shrimps were collected from ships and boats, fishing ports and coastal markets in Khanh Hoa province and<br /> then identified by using the currently common materials and methods. The result showed that 21 species<br /> belonging to 6 genera of the penaeid family were found and identified in Khanh Hoa province. Within the scope<br /> of these results, the genus of Penaeus had the largest number of species (7 species, 33.3%), followed by the<br /> genera of Metapenaeopsis (5 species, 23.8%), Metapenaeus (4 species, 19%) and Trachypenaeus (3 species,<br /> 14.3%), respectively. The genera of Parapenaeus and Litopenaeus had a lowest number of species (1 species, 4.8%). The result also showed that the species composition of penaeid shrimps in Khanh Hoa province<br /> was similar to those of other coastal regional faunas in Vietnam where there is an abundance of the species<br /> abundance of the genera Penaeus and Metapenaeus. Basically, the species abundant level of penaeid shrimps<br /> in Khanh Hoa province considered to be average level and similar to that of Quang Binh - Da Nang provinces<br /> but lower than that of Quang Ngai and the Guft of Tonkin.<br /> Keywords: Penaeid shrimps, species composition, Khanh Hoa<br /> <br /> 92 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG<br /> <br /> Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn<br /> I. MỞ ĐẦU<br /> <br /> Soá 3/2011<br /> và các đốt trên chân ngực, đốt đuôi. Số lượng<br /> <br /> Họ tôm he (Penaeidae), với 60 loài thuộc 10<br /> <br /> gai trên telson. Hình dạng và cấu tạo cơ quan<br /> <br /> giống, là họ tôm có thành phần loài phong phú<br /> <br /> sinh dục (thelycum và petasma). Màu sắc tự<br /> <br /> và gồm nhiều loài có giá trị kinh tế nhất trong các<br /> <br /> nhiên của tôm khi còn sống. Trong nghiên cứu<br /> <br /> họ tôm biển ở nước ta [3, 4, 6]. Nghề nuôi tôm<br /> <br /> này, chúng tôi nhấn mạnh việc định loại thành<br /> <br /> he, với hai đối tượng chính là tôm sú (Penaeus<br /> <br /> phần loài họ tôm he thông qua các đặc điểm<br /> <br /> monodon) và tôm thẻ chân trắng (Litopenaeus<br /> <br /> của thelycum và petasma. Chiều dài toàn thân<br /> <br /> vannamei), đã và đang giữ một vị trí rất quan<br /> <br /> (TL, Total Length: khoảng cách từ mũi chủy đến<br /> <br /> trọng trong cơ cấu ngành thủy sản nước ta, giúp<br /> <br /> cuối telson khi thân tôm nằm trên 1 đường thẳng<br /> <br /> tăng thu nhập, tạo công ăn việc làm cho nhiều<br /> <br /> [1]) được xác định bằng thước đo có độ chính<br /> <br /> nông ngư dân. Tuy nhiên, những bất cập và<br /> <br /> xác 1mm.<br /> <br /> thiếu thống nhất trong việc quy hoạch và quản<br /> <br /> Các tài liệu phân loại được sử dụng trong<br /> <br /> lý nghề nuôi và khai thác tôm he đã ảnh hưởng<br /> <br /> nghiên cứu này bao gồm: khóa định loại của<br /> <br /> đến nguồn lợi và sự phát triển bền vững của<br /> <br /> Kubo (1949), Starobogatov (1972), Holthuis<br /> <br /> nghề nuôi tôm he. Việc định hướng sử dụng bền<br /> <br /> (1980), Nguyễn Văn Chung và Phạm Thị Dự<br /> <br /> vững nguồn lợi tôm he là vấn đề cấp bách, đòi<br /> <br /> (1995), Nguyễn Văn Chung, Đặng Ngọc Thanh<br /> <br /> hỏi đầu tư hơn nữa cho công tác nghiên cứu về<br /> <br /> và Phạm Thị Dự (2000) [3, 4, 7, 8, 9]. Mẫu sau<br /> <br /> khu hệ động vật biển nói chung và nguồn lợi tôm<br /> <br /> khi định loại được lưu giữ tại Phòng Bảo tàng<br /> <br /> he nói riêng. Một số nghiên cứu đã đề cập đến<br /> <br /> Thủy sinh vật, trường Đại học Nha Trang.<br /> <br /> thành phần loài tôm he của một số vùng biển<br /> nước ta [2, 3, 4, 5, 6]; tuy nhiên, các dẫn liệu về<br /> thành phần loài tôm he ở vùng biển Khánh Hòa<br /> vẫn chưa được đề cập. Nghiên cứu được thực<br /> hiện nhằm thống kê thành phần loài tôm he hiện<br /> có tại vùng biển Khánh Hòa, là cơ sở khoa học<br /> cho việc quy hoạch, khai thác và sử dụng bền<br /> vững nguồn lợi tôm he, đồng thời góp phần đa<br /> dạng hóa đối tượng nuôi.<br /> <br /> III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN<br /> 1.<br /> <br /> Thành<br /> <br /> phần<br /> <br /> loài<br /> <br /> họ<br /> <br /> tôm<br /> <br /> he<br /> <br /> (Penaeidae) thu được ở Khánh Hòa<br /> Kết quả nghiên cứu cho thấy: 21 loài thuộc<br /> 6 giống của họ tôm he đã được định loại ở<br /> Khánh Hòa (Bảng 1). Kết quả này tương tự với<br /> số lượng loài thu được tại một số vùng biển như<br /> Quảng Bình - Đà Nẵng (21 - 22 loài thuộc 5 - 6<br /> giống) [2], nhưng ít hơn so với vùng vịnh Bắc<br /> <br /> II. ĐỐI TƯỢNG, VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP<br /> <br /> Bộ (35 loài thuộc 10 giống) [4, 5] và Quảng Ngãi<br /> <br /> NGHIÊN CỨU<br /> <br /> (33 loài thuộc 7 giống) [5]. Trong số các loài thu<br /> <br /> Đối tượng nghiên cứu là thành phần loài họ<br /> <br /> được, các loài có giá trị kinh tế cao thuộc giống<br /> <br /> tôm he tại Khánh Hòa. Các mẫu tôm he được<br /> <br /> Penaeus và Metapenaeus chiếm ưu thế lần lượt<br /> <br /> thu từ các thuyền của ngư dân, các cảng cá và<br /> <br /> là 7 và 5 loài trong tổng 21 loài thu được.<br /> <br /> các chợ trên địa bàn tỉnh từ tháng 5/2007 đến<br /> tháng 5/2008.<br /> <br /> Nhìn chung, các loài tôm he thu được trong<br /> nghiên cứu này là những loài có giá trị kinh tế cao<br /> <br /> Mẫu sau khi thu được bảo quản trong dung<br /> <br /> và đều được sử dụng làm nguồn thực phẩm có<br /> <br /> dịch formol 10%. Các dấu hiệu phân loại bao<br /> <br /> giá trị, đặc biệt là các loài thuộc giống Penaeus<br /> <br /> gồm: Hình dạng chủy, cấu tạo răng chủy và công<br /> <br /> và Metapenaeus. Các loài thuộc giống này đều<br /> <br /> thức chủy. Các gai, gờ, rãnh hiện diện trên giáp<br /> <br /> có kích thước lớn (120 - 320mm) hơn so với các<br /> <br /> đầu ngực và các đốt bụng. Cấu tạo chân ngực<br /> <br /> giống còn lại (40 - 160mm). Ngoại trừ hai loài<br /> TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 93<br /> <br /> Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn<br /> <br /> Soá 3/2011<br /> <br /> Penaeus longistylus và Metapenaeus lamellata ít gặp trong quá trình thu mẫu, đa số các loài còn lại<br /> đều thường gặp, nhất là các loài thuộc giống Penaeus.<br /> Bảng 1. Danh mục thành phần loài họ tôm he ở Khánh Hòa<br /> STT<br /> <br /> Phân loại<br /> <br /> Tên tiếng Việt<br /> <br /> Kích thước (mm)<br /> <br /> I<br /> <br /> Litopenaeus Pérez Farfante, 1969<br /> <br /> Tôm he chân trắng<br /> <br /> 1<br /> <br /> L. vannamei* Boone, 1931<br /> <br /> Tôm he chân trắng<br /> <br /> II<br /> <br /> Metapenaeopsis Bouvier, 1905<br /> <br /> Tôm vỏ đỏ<br /> <br /> 2<br /> <br /> M. barbata de Haan, 1850<br /> <br /> Tôm vỏ bông<br /> <br /> 60 – 85<br /> <br /> 3<br /> <br /> M. palmensis Haswell, 1879<br /> <br /> Tôm vỏ u rộng<br /> <br /> 50 – 85<br /> <br /> 4<br /> <br /> M. lamellata de Haan, 1850<br /> <br /> Tôm chủy phiến<br /> <br /> 50 – 91<br /> <br /> 5<br /> <br /> M. dalei Rathbun, 1902<br /> <br /> Tôm đỏ đali<br /> <br /> 40 – 60<br /> <br /> 6<br /> <br /> M. mogiensis Rathbun, 1902<br /> <br /> Tôm vân đỏ<br /> <br /> 50 – 100<br /> <br /> III<br /> <br /> Metapenaeus Wood – Mason, 1891<br /> <br /> Tôm rảo<br /> <br /> 7<br /> <br /> M. ensis de Haan, 1850<br /> <br /> Tôm rảo đất<br /> <br /> 132 – 159<br /> <br /> 8<br /> <br /> M. intermedius Kishinouye, 1900<br /> <br /> Tôm rảo đuôi xanh<br /> <br /> 80 – 140<br /> <br /> 9<br /> <br /> M. affinis H. M. Edwards, 1837<br /> <br /> Tôm bột<br /> <br /> 90 – 150<br /> <br /> 10<br /> <br /> M. dalli Racek, 1957<br /> <br /> Tôm rảo đan<br /> <br /> 65 – 85<br /> <br /> IV<br /> <br /> Parapenaeus Schmitt, 1885<br /> <br /> Tôm he giả<br /> <br /> 11<br /> <br /> P. fissuroides Alcock, 1901<br /> <br /> Tôm he giả gờ cao<br /> <br /> V<br /> <br /> Penaeus Fabricius, 1798<br /> <br /> Tôm he<br /> <br /> 12<br /> <br /> P. merguiensis de Man, 1888<br /> <br /> Tôm bạc thẻ<br /> <br /> 160 – 180<br /> <br /> 13<br /> <br /> P. semisulcatus de Haan, 1850<br /> <br /> Tôm rằn<br /> <br /> 150 – 180<br /> <br /> 14<br /> <br /> P. japonicus Bate, 1888<br /> <br /> Tôm he Nhật Bản<br /> <br /> 140 – 180<br /> <br /> 15<br /> <br /> P. latisulcatus Kishinouye, 1896<br /> <br /> Tôm vằn<br /> <br /> 130 – 170<br /> <br /> 16<br /> <br /> P. longistylus Kubo, 1943<br /> <br /> Tôm he đỏ<br /> <br /> 140 – 180<br /> <br /> 17<br /> <br /> P. monodon Fabricius, 1798<br /> <br /> Tôm sú<br /> <br /> 180 – 320<br /> <br /> 18<br /> <br /> P. indicus H. Milne- Edwards, 1837<br /> <br /> Tôm he Ấn Độ<br /> <br /> 120 – 160<br /> <br /> VI<br /> <br /> Trachypenaeus Alcock, 1901<br /> <br /> Tôm đanh<br /> <br /> 19<br /> <br /> T. curvirostris Stimpson, 1860<br /> <br /> Tôm đanh móc<br /> <br /> 40 – 90<br /> <br /> 20<br /> <br /> T. longipes Paulson, 1875<br /> <br /> Tôm đanh chân dài<br /> <br /> 50 – 100<br /> <br /> 21<br /> <br /> T. pescadoreensis Schmitt, 1931<br /> <br /> Tôm đanh vòng<br /> <br /> 40 – 90<br /> <br /> * Loài có nguồn gốc từ Trung - Nam Mỹ được di nhập vào Việt Nam từ năm 2002<br /> <br /> 94 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG<br /> <br /> 140 – 160<br /> <br /> 50 – 105<br /> <br /> Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn<br /> <br /> Soá 3/2011<br /> <br /> 2. Cấu trúc thành phần loài<br /> 2.1. Thành phần và tỷ lệ các loài tôm he tại Khánh Hòa<br /> Bảng 2. Thành phần và tỷ lệ các loài tôm he tại tỉnh Khánh Hòa<br /> STT<br /> <br /> Tên giống<br /> <br /> Số lượng loài<br /> <br /> Tỷ lệ (%)<br /> <br /> 1<br /> <br /> Litopenaeus<br /> <br /> 1<br /> <br /> 4,8<br /> <br /> 2<br /> <br /> Metapenaeopsis<br /> <br /> 5<br /> <br /> 23,8<br /> <br /> 3<br /> <br /> Metapenaeus<br /> <br /> 4<br /> <br /> 19,0<br /> <br /> 4<br /> <br /> Parapenaeus<br /> <br /> 1<br /> <br /> 4,8<br /> <br /> 5<br /> <br /> Penaeus<br /> <br /> 7<br /> <br /> 33,3<br /> <br /> 6<br /> <br /> Trachypenaeus<br /> <br /> 3<br /> <br /> 14,3<br /> <br /> 21<br /> <br /> 100<br /> <br /> Tổng<br /> <br /> Kết quả định loại thành phần và tỷ lệ giống loài họ tôm he tại Khánh Hòa cho thấy: Giống tôm<br /> he Penaeus có số lượng loài nhiều nhất (7 loài) chiếm 33,3%. Tiếp theo lần lượt là các giống tôm<br /> vỏ đỏ Metapenaeopsis (5 loài, 23,8%), giống tôm rảo Metapenaeus (4 loài, 19%) và giống tôm<br /> đanh Trachypenaeus (3 loài, 14,3%). Giống tôm he giả Parapenaeus và giống tôm he chân trắng<br /> (Litopenaeus) có số lượng loài thấp nhất (cùng 1 loài, 4,8%) (Bảng 2).<br /> Kết quả này tương tự như các kết quả thu được từ các vùng biển miền Trung khác từ Quảng<br /> Bình đến Quảng Ngãi với số lượng loài thuộc giống Penaeus và Metapenaeus chiếm ưu thế hơn hẳn<br /> (lần lượt là 9/33 và 6/33 loài ở Quảng Ngãi và 6/22 và 5/22 loài ở các tỉnh Quảng Bình - Đà Nẵng)<br /> [2, 5]. Kết quả nghiên cứu cũng cho thấy, số loài thuộc giống Metapenaeopsis chiếm ưu thế ở vùng<br /> biển Khánh Hòa (5/21 loài) và Quảng Ngãi (6/33) trong khi chúng lại chỉ chiếm tỷ lệ thấp tại các vùng<br /> biển Quảng Bình - Đà Nẵng (3/22 loài). Đáng chú ý là các loài thuộc giống Parapenaeopsis chiếm tỷ<br /> lệ cao ở các vùng biển miền Trung khác (4 - 7 loài) [2, 5] trong khi lại không bắt gặp ở Khánh Hòa.<br /> Nguyên nhân của sự khác biệt này có thể liên quan đến việc thu mẫu, mùa vụ khai thác và điều kiện<br /> tự nhiên và cần được làm sáng tỏ trong các nghiên cứu tiếp theo.<br /> 2.2. Thành phần giống loài tôm he tại Khánh Hòa so với các vùng biển khác<br /> Bảng 3. Thành phần loài tôm he ở Khánh Hòa so với các vùng biển khác<br /> STT<br /> <br /> Vùng biển<br /> <br /> Số giống<br /> <br /> Tỷ lệ (%)<br /> <br /> Số loài<br /> <br /> Tỷ lệ (%)<br /> <br /> 1<br /> <br /> Vịnh Bắc Bộ [5]<br /> <br /> 10<br /> <br /> 100<br /> <br /> 35<br /> <br /> 58,3<br /> <br /> 2<br /> <br /> Quảng Bình [2]<br /> <br /> 6<br /> <br /> 60<br /> <br /> 21<br /> <br /> 35,0<br /> <br /> 3<br /> <br /> Quảng Trị [2]<br /> <br /> 6<br /> <br /> 60<br /> <br /> 21<br /> <br /> 35,0<br /> <br /> 4<br /> <br /> Thừa Thiên Huế [2]<br /> <br /> 6<br /> <br /> 60<br /> <br /> 25<br /> <br /> 41,7<br /> <br /> 5<br /> <br /> Đà Nẵng [2]<br /> <br /> 5<br /> <br /> 50<br /> <br /> 22<br /> <br /> 36,7<br /> <br /> 6<br /> <br /> Quảng Ngãi [5]<br /> <br /> 7<br /> <br /> 70<br /> <br /> 33<br /> <br /> 55,0<br /> <br /> 7<br /> <br /> Khánh Hòa<br /> <br /> 6<br /> <br /> 60<br /> <br /> 21<br /> <br /> 35,0<br /> <br /> 8<br /> <br /> ĐB sông Cửu Long [6]<br /> <br /> 9<br /> <br /> 90<br /> <br /> 26<br /> <br /> 43,3<br /> <br /> 9<br /> <br /> Nam Bộ [5]<br /> <br /> 6<br /> <br /> 60<br /> <br /> 26<br /> <br /> 43,3<br /> <br /> 10<br /> <br /> 100<br /> <br /> 60<br /> <br /> 100<br /> <br /> Tổng [4]<br /> <br /> TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 95<br /> <br /> Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn<br /> <br /> Soá 3/2011<br /> <br /> Theo Nguyễn Văn Chung và ctv. (2000),<br /> <br /> Ngãi (33/60 loài) [4, 5, 6]. Điều này được giải<br /> <br /> vùng ven biển nước ta có 60 loài tôm he thuộc<br /> <br /> thích là do vị trí địa lý và điều kiện tự nhiên<br /> <br /> 10 giống [4]. Nhìn chung, kết quả nghiên cứu<br /> <br /> khác nhau của mỗi vùng biển dẫn đến một<br /> <br /> cho thấy, mức độ phong phú và đa dạng về<br /> <br /> số loài có nguồn gốc phương bắc (nhóm loài<br /> <br /> thành phần giống loài của họ tôm he ở Khánh<br /> <br /> Trung Hoa - Nhật Bản) xâm nhập xuống phía<br /> <br /> Hòa thuộc mức trung bình và tương tự như<br /> <br /> nam chỉ tới vịnh Bắc Bộ hoặc Bắc Trung bộ.<br /> <br /> các vùng biển Quảng Bình, Quảng Trị và Đà<br /> <br /> Ngược lại, một số loài có nguồn gốc phương<br /> <br /> Nẵng (Bảng 3). Sự đa dạng hơn về thành phần<br /> <br /> nam mở rộng phân bố lên phía bắc, chỉ thấy<br /> <br /> các giống trong họ tôm he được ghi nhận ở<br /> <br /> có ở vùng biển từ Nam Trung bộ tới vùng biển<br /> <br /> vùng biển vịnh Bắc Bộ (10/10 giống) và Đồng<br /> <br /> phía Đông và phía Tây Nam bộ [4]. Tuy nhiên,<br /> <br /> bằng sông Cửu Long (9/10 giống), trong khi,<br /> <br /> cần có những nghiên cứu sâu hơn về điều<br /> <br /> sự đa dạng về thành phần loài được ghi nhận<br /> <br /> kiện tự nhiên của các vùng biển để làm rõ sự<br /> <br /> ở vùng biển vịnh Bắc Bộ (35/60 loài) và Quảng<br /> <br /> khác biệt này.<br /> <br /> 3. Hình ảnh các loài thuộc họ tôm he thu được ở Khánh Hòa<br /> <br /> Litopenaeus vannamei<br /> <br /> M. lamellata<br /> <br /> Metapenaeus ensis<br /> <br /> M. dalli<br /> <br /> 96 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG<br /> <br /> Metapenaeopsis barbata<br /> <br /> M. dalei<br /> <br /> M. intermedius<br /> <br /> Parapenaeus fissuroides<br /> <br /> M. palmensis<br /> <br /> M. mogiensis<br /> <br /> M. affinis<br /> <br /> Penaeus merguiensis<br /> <br />