Thiên tai bão lũ ở Việt Nam

T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008<br /> <br /> Tæng quan – Th«ng tin – Trao ®æi<br /> <br /> Thiªn tai b·o lò ë ViÖt Nam<br /> NguyÔn Ngäc Kh¸nh (ViÖn KHXH vïng Trung Bé vµ T©y Nguyªn)<br /> <br /> 1. §Æt vÊn ®Ò<br /> BMo lµ mét d¹ng thiªn tai nguy h¹i thø hai sau h¹n h¸n (M. Van Mole, 1993). Giã m¹nh<br /> trong bMo vµ m−a lín lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n g©y nªn c¸c thiªn tai kh¸c lµ lò lôt trªn<br /> lôc ®Þa vµ n−íc d©ng trªn biÓn. Theo tµi liÖu cña Liªn hîp quèc, thiÖt h¹i hµng n¨m do bMo lò lµ<br /> kho¶ng 6 - 7 tØ USD, cã c¬n bMo lµm mÊt tíi 20 tØ USD, lµm cho 20 v¹n ng−êi chÕt. Kho¶ng 15%<br /> d©n sè thÕ giíi hµng n¨m chÞu ¶nh h−ëng trùc tiÕp cña bMo. Vïng ch©u ¸ - Th¸i B×nh D−¬ng lµ<br /> mét vïng h×nh thµnh nhiÒu bMo nhÊt thÕ giíi, hµng n¨m xuÊt hiÖn Ýt nhÊt lµ 3 c¬n bMo vµo khu<br /> vùc nµy, trong ®ã ViÖt Nam lµ mét trong nh÷ng quèc gia cã møc ®é høng bMo hµng n¨m ë trung<br /> b×nh trong khu vùc víi 4,7 c¬n bMo/ n¨m. Trong ®¸nh gi¸ tæng kÕt cña ch−¬ng tr×nh Liªn hîp<br /> quèc th× "ViÖt Nam lµ mét trong nh÷ng n−íc chÞu nhiÒu thiªn tai nhÊt thÕ giíi. ViÖt Nam ph¶i<br /> chÞu ®ùng c¸c trËn d«ng bMo nhiÖt ®íi, ngËp lôt, n−íc biÓn lÊn s©u vµo néi ®ång, m−a ®¸, h¹n<br /> h¸n, sôt lë ®Êt, ch¸y rõng vµ ®«i khi c¶ ®éng ®Êt”. ë cÊp ®é quèc gia, bMo vµ lò lôt lµ hai lo¹i<br /> thiªn tai th−êng xuyªn vµ khèc liÖt nhÊt. Tõ n¨m 1991 ®Õn nay, trung b×nh mçi n¨m cã 440<br /> ng−êi thiÖt m¹ng v× thiªn tai. N¨m 1999, n¨m thiªn tai nÆng nÒ nhÊt trong vßng 4 thËp kû võa<br /> qua, h¬n 800 ng−êi chÕt vµ con sè thiÖt h¹i lªn tíi h¬n 300 triÖu USD. GÇn ®©y, trËn lôt ë vïng<br /> §ång b»ng s«ng Cöu Long ®M lµm gÇn 500 ng−êi thiÖt m¹ng vµ míi ®©y (2007) bMo chång bMo,<br /> lò chång lò ë miÒn Trung ViÖt Nam ®M g©y nªn nh÷ng thiÖt h¹i nÆng nÒ vÒ ng−êi vµ cña.<br /> 2. B·o ë ViÖt Nam<br /> Nh÷ng c¬n bMo ¶nh h−ëng ®Õn ViÖt Nam th−êng xuÊt ph¸t tõ phÝa T©y Th¸i B×nh D−¬ng<br /> hoÆc xuÊt hiÖn ngay trong vïng biÓn §«ng ViÖt Nam. Nh÷ng c¬n bMo xuÊt hiÖn th−êng di<br /> chuyÓn theo h−íng T©y, sau ®ã do t¸c ®éng cña lùc Coryolit vµ c¬ chÕ giã mïa, ®−êng ®i cña<br /> bMo chuyÓn thµnh h−íng T©y B¾c, ®a sè vu«ng gãc víi h−íng ®−êng bê biÓn B¾c ViÖt Nam.<br /> ViÖt Nam hµng n¨m cã trung b×nh 4,7 c¬n bMo ®æ bé, kû lôc lµ 13 c¬n bMo ®æ bé vµo<br /> n−íc ta lµ n¨m 1910. Theo sè liÖu thèng kª 10 n¨m (1981-1990) cã tæng céng 486 c¬n bMo vµo<br /> ViÖt Nam, 30% sè nµy ®æ bé vµo ®ång b»ng s«ng Hång (§BSH) vµ vïng biÓn phÝa B¾c. Giai<br /> ®o¹n 1941-1990 cã 264 c¬n bMo, nhiÒu h¬n giai ®o¹n 1891-194150 c¬n. Sè c¬n bMo t¨ng lªn mçi<br /> thËp kû lµ 0,5 c¬n cho toµn lMnh thæ, 0,1 c¬n cho §BSH, 0,25 c¬n cho B¾c Trung bé vµ 0,15 c¬n<br /> cho duyªn h¶i Nam Trung bé. Tõ n¨m 1969 ®Õn 1990 cã ®Õn 101 c¬n bMo kÌm n−íc d©ng ®Õn<br /> 0,5m ë vïng vÞnh B¾c Bé, trong ®ã cã 50 c¬n bMo lµm n−íc d©ng ®Õn 1m; 30 c¬n d©ng n−íc ®Õn<br /> 1,5m; 11 c¬n lµm d©ng n−íc ®Õn 2m vµ cã 3 c¬n lµm d©ng n−íc ®Õn 2,5m. BMo ®æ bé vµo ViÖt<br /> Nam th−êng rÊt m¹nh ë vïng vÞnh B¾c Bé, do h×nh d¹ng bê biÓn thuËn lîi cho h−íng ®æ bé cña<br /> bMo vµ do vïng biÓn t−¬ng ®èi n«ng. Nh÷ng thËp kû cuèi cña thÕ kû XX vµ nh÷ng n¨m ®Çu thÕ<br /> kû XXI ®M x¶y ra nhiÒu c¬n bMo lín, t¸c ®éng to lín ®Õn nhiÒu mÆt ®êi sèng xM héi.<br /> 3. Lò lôt ë ViÖt Nam<br /> Lò lôt lµ thiªn tai phæ biÕn nhÊt vµ ¸c liÖt nhÊt ë n−íc ta. ChØ tÝnh riªng ë §ång b»ng<br /> s«ng Hång ®M cã kho¶ng 30 n¨m lôt rÊt lín, trong ®ã 26 n¨m ®M lµm vì ®ª t¶ ng¹n s«ng Hång,<br /> 18 n¨m lµm vì ®ª h÷u ng¹n s«ng Hång, lµm thiÖt h¹i hµng chôc v¹n ha mïa mµng, cuèn tr«i<br /> hµng ngµn lµng xãm, nhiÒu c«ng tr×nh c¬ së h¹ tÇng bÞ hñy ho¹i, ®ång thêi cßn g©y nªn nhiÒu<br /> dÞch bÖnh sau lò. Trong thÕ kû XX, mÆc dï hÖ thèng ®ª ®iÒu ®M ®−îc tu bæ, kiªn cè hãa, nh−ng<br /> do lò lín nªn ®M cã 23 n¨m cã sù cè vì ®ª lín g©y nªn t¹i häa vµ tæn thÊt nghiªm träng.<br /> 115<br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008<br /> <br /> Tæng quan – Th«ng tin – Trao ®æi<br /> <br /> Lò do bMo x¶y ra ë miÒn Trung tõ n¨m 1992 ®Õn n¨m 1999 ®M lµm chÕt 2.716 ng−êi, bÞ<br /> th−¬ng 1.655 ng−êi, g©y thiÖt hai kinh tÕ trªn 8.000 tØ ®ång. Riªng 10 n¨m gÇn ®©y, tõ n¨m 1986<br /> ®Õn n¨m 2002 ®M x¶y ra 30 trËn lò ®Æc biÖt lín trªn nhiÒu l−u vùc s«ng n−íc ta.<br /> Lò lôt lµ sù cè m«i tr−êng, lµ kÕt qu¶ t¸c ®éng tæng hîp cña nhiÒu nguyªn nh©n nh− m−a<br /> vµ c¬ chÕ g©y m−a; bÒ mÆt ®Öm; c¬ chÕ ho¹t ®éng cña thuû triÒu... Møc ®é lò vµ diÖn ph©n bè lò<br /> lôt phô thuéc vµo t¸c ®éng tæng hoµ cña c¸c nguyªn nh©n nµy. Sù ph¸t sinh lò vµ lôt phô thuéc<br /> vµo c¸c ®iÒu kiÖn (Cao §¨ng D−, Lª B¾c Huúnh 1996):<br /> 3.1. C¬ chÕ g©y m−a lín<br /> Lò lôt ë ViÖt Nam lµ hÖ qu¶ cña c¸c c¬n m−a lín kÐo dµi, lµ hÖ qu¶ cña vÞ trÝ ®Þa lÝ lMnh<br /> thæ n−íc ta n»m ë r×a ®«ng cña lôc ®Þa ch©u ¸, n¬i tiÕp gi¸p víi phÇn phÝa T©y cña Th¸i B×nh<br /> D−¬ng vµ lµ n¬i chÞu nhiÒu biÕn ®éng cña khÝ quyÓn, cña c¸c hoµn l−u vµ c¸c dßng biÓn. C¬ chÕ<br /> h×nh thµnh lò g¾n chÆt víi c¬ chÕ m−a khÝ quyÓn, trong ®ã m−a lín trªn diÖn réng lµ do sù t−¬ng<br /> t¸c gi÷a c¸c nhiÔu ®éng khÝ quyÓn, trong ®ã quan träng nhÊt lµ sù t¸c ®éng cña front cùc ë phÝa<br /> B¾c, ¸p thÊp vµ bMo ë miÒn Trung vµ ho¹t ®éng cña d¶i héi tô néi chÝ tuyÕn ë phÝa Nam.<br /> Nh÷ng trËn lôt lín lµ hËu qu¶ cña nh÷ng trËn m−a cùc lín víi l−îng m−a ngµy lín nhÊt cã<br /> thÓ lªn tíi 500-800mm, c¸ biÖt lªn ®Õn 1.422 mm/ ngµy (HuÕ), 1.630 mm/ ngµy (Truåi), 1.138,5<br /> mm/ ngµy (Tµ L−¬ng), 830 mm/ ngµy (Can Léc).<br /> NÕu ®èi chøng víi c¸c chØ sè trong b¶ng ph©n bè m−a lÝ thuyÕt cña vÜ ®é th× n−íc ta, ®Æc<br /> biÖt lµ miÒn Trung n»m trong vïng cã l−îng m−a lín. L−îng m−a trªn d¶i ven biÓn miÒn Trung<br /> n−íc ta th−êng lín gÊp 2 - 3 lÇn, thËm chÝ ®Õn 5 lÇn so víi l−îng m−a lÝ thuyÕt cña c¸c vÜ ®é<br /> t−¬ng ®−¬ng, cã nh÷ng ®iÓm m−a ®¹t trªn d−íi 3.500 mm/ n¨m nh− ë Trµ My, Ba T¬, Nam<br /> §«ng. L−îng m−a lín tËp trung mét d¶i tõ Qu¶ng B×nh ®Õn Phó Yªn.<br /> C¬ chÕ g©y m−a ë ViÖt Nam lµ do chÞu t¸c ®éng m¹nh cña c¸c nhiÔu ®éng khÝ quyÓn gåm:<br /> + Front cùc ho¹t ®éng chñ yÕu tõ th¸ng IX ®Õn th¸ng IV n¨m sau.<br /> + Héi tô giã §«ng Nam vµ giã T©y Nam thæi tõ vÞnh Ben Gan ®Çu mïa hÌ t¹o nªn m−a<br /> tiÓu mMn, t¸c ®éng chñ yÕu trªn lMnh thæ miÒn Trung vµ T©y B¾c.<br /> + Héi tô néi chÝ tuyÕn gi÷a giã tÝn phong B¾c b¸n cÇu vµ tÝn phong Nam b¸n cÇu vµo<br /> mïa h¹ ®i theo miÒn ¸p thÊp néi chÝ tuyÕn, ho¹t ®éng vµo mïa h¹ tõ th¸ng VI - XI. Ho¹t ®éng<br /> cña d¶i héi tô nhiÖt ®íi lµ nguyªn nh©n g©y m−a ë ViÖt Nam.<br /> + Mét nguyªn nh©n g©y m−a lín lµ bMo, ¸p thÊp vµ d«ng.<br /> Nh÷ng ®ît m−a lín kÐo dµi liªn quan ®Õn c¬ chÕ t¸c ®éng tæng hîp cña c¸c nhiÔu ®éng,<br /> nh− ®ît m−a cuèi n¨m 1999 ë 9 tØnh miÒn Trung lµ sù phèi hîp cïng lóc cña l−íi cao ¸p l¹nh<br /> xuèng c¸c vÜ ®é miÒn B¾c n−íc ta råi sau ®ã ®−îc bæ sung, t¨ng c−êng, trong khi ë phÝa Nam<br /> ®ang tån t¹i ¸p thÊp nhiÖt ®íi hoÆc bMo. Sù chªnh lÖch lín vÒ khÝ ¸p ®M dån nÐn kh«ng khÝ nãng<br /> xuèng phÝa Nam vµ gi¶i phãng l−îng Èm cùc k× lín ë s−ên §«ng Tr−êng S¬n, ®Æc biÖt lµ ë phÝa<br /> B¾c dMy B¹ch MM - khu vùc Thõa Thiªn HuÕ, n¬i front cùc bÞ ®Þa h×nh chÆn l¹i. Ngoµi ra, d¶i héi<br /> tô néi chÝ tuyÕn (nhiÖt ®íi) kÕt hîp víi kh«ng khÝ l¹nh còng th−êng t¹o ra nh÷ng trËn m−a lín<br /> trªn diÖn réng víi t©m m−a di ®éng, chuyÓn dÞch trªn d¶i ®Êt miÒn Trung. Sù t¸c ®éng cña c¸c<br /> h×nh thÕ thêi tiÕt nµy t¹o nh÷ng ®ît m−a lín v−ît qu¸ 1.000mm/ ®ît ë c¸c t©m m−a, thËm chÝ lín<br /> h¬n 2.000mm/ ®ît vµo thêi k× cuèi n¨m 1999 vµ nh÷ng n¨m tiÕp theo. Sù ph©n bè m−a trªn c¸c<br /> l−u vùc s«ng th−êng cã ®Æc ®iÓm t¨ng l−îng m−a vÒ phÝa th−îng nguån, møc ®é chªnh lÖch tõ<br /> 200 - 300mm ®Õn 400 - 500mm, ®«i chç ®Õn 700mm nh− ë B¾c Trung Bé.<br /> 116<br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008<br /> <br /> Tæng quan – Th«ng tin – Trao ®æi<br /> <br /> 3.2. D¹ng ®Þa h×nh bÒ mÆt ®Öm lµ nguyªn nh©n tËp trung n−íc<br /> §Þa h×nh miÒn B¾c cã hai h−íng chÝnh lµ h−íng vßng cung cña c¸c dMy nói §«ng B¾c vµ<br /> h−íng T©y B¾c §«ng Nam cña c¸c dMy nói T©y B¾c vµ Tr−êng S¬n.<br /> NÕu ë §«ng B¾c c¸c thung lòng s«ng t¹o nªn d¹ng xße nan qu¹t theo h−íng nói quy tô<br /> vÒ Tam §¶o, møc ®é tËp trung n−íc cao vµ nhanh, th× c¸c thung lòng s«ng T©y B¾c l¹i mang<br /> d¹ng l«ng chim, thu n−íc dÇn theo l−u vùc vµ t¹o nªn lò cao ë trung vµ h¹ du. Trong khi ®ã ®Þa<br /> h×nh miÒn Trung quen gäi lµ s−ên §«ng Tr−êng S¬n ®æ dèc ra phÝa biÓn §«ng, do vËy c¸c l−u<br /> vùc s«ng th−êng ®éc lËp, kh«ng liªn kÕt víi nhau nh− ë c¸c ®ång b»ng lín phÝa B¾c vµ phÝa Nam.<br /> C¸c s«ng ngßi miÒn Trung th−êng ng¾n, phÇn h¹ l−u ch¶y trªn ®Þa h×nh ®ång b»ng hÑp,<br /> bÞ c¸c nh¸nh nói ng¨n c¸ch thµnh c¸c « thu n−íc nªn kh«ng ph¸t triÓn bÒ ngang mµ dån n−íc rÊt<br /> nhanh ra biÓn. Trong khi ®ã phÇn cöa s«ng l¹i bÞ c¸c d¶i cån c¸t di ®éng chÆn l¹i, lµm cho c¸c<br /> con s«ng ph¶i ch¶y ngo»n ngoÌo gi÷a c¸c d¶i c¸t tr−íc khi ®æ ra biÓn lµm cho lò tho¸t chËm, ®©y<br /> còng lµ lÝ do thay ®æi vÞ trÝ hµng n¨m cña c¸c cöa s«ng miÒn Trung.<br /> C¸c thung lòng s«ng ë §«ng Nam Bé l¹i cã ®Æc ®iÓm gièng nh− c¸c s«ng ë T©y Nguyªn<br /> v× ch¶y trªn c¸c bËc ®Þa h×nh s¬n – cao nguyªn xen kÏ víi c¸c s−ên dèc, v× vËy dßng ch¶y lóc ªm<br /> ®Òm, uèn l−în trªn cao nguyªn hay b×nh s¬n nguyªn, råi l¹i ®æ dèc víi nh÷ng th¸c gÒnh khi<br /> chuyÓn dßng ch¶y tõ bÒ mÆt cao nguyªn nµy xuèng cao nguyªn kh¸c.<br /> §é che phñ rõng miÒn Trung tuy cßn t−¬ng ®èi cao, tõ 31% ®Õn 35%, nh−ng rõng tËp<br /> trung chñ yÕu trªn vïng nói ®Çu nguån, phÇn lín diÖn tÝch cßn l¹i kh«ng ®−îc che phñ ®M t¹o<br /> nªn møc ®é tËp trung n−íc cao.<br /> 3.3. TriÒu c−êng vµ n−íc d©ng do bBo, ¸p thÊp nhiÖt ®íi - nguyªn nh©n giam n−íc ë h¹<br /> du c¸c hÖ thèng s«ng miÒn Trung vµ miÒn Nam<br /> T¸c ®éng cña thuû triÒu kh¸ m¹nh mÏ ®èi víi lò miÒn Trung v× triÒu c−êng th−êng r¬i<br /> vµo mïa m−a - lò ë c¸c s«ng ngßi miÒn Trung. Trong quü ®¹o chuyÓn ®éng cña Tr¸i §Êt quanh<br /> MÆt Trêi th× ®iÓm thu ph©n 23/9 kho¶ng c¸ch ®Õn mÆt trêi lµ ng¾n nhÊt trïng vµo lóc vÞ trÝ miÒn<br /> Trung vµ miÒn Nam ë vµo vÜ ®é thÊp, do vËy lùc hót MÆt Trêi lín nhÊt vµ lµ thêi ®iÓm triÒu c−êng.<br /> §ång thêi víi ho¹t ®éng cña d¶i héi tô néi chÝ tuyÕn ë phÝa Nam víi trôc cña miÒn ¸p thÊp chuyÓn<br /> dÇn vÒ h−íng T©y - §«ng, cïng víi ho¹t ®éng cña kh«ng khÝ l¹nh ë phÝa B¾c. §©y còng lµ thêi<br /> gian ho¹t ®éng cña bMo ë miÒn Trung (th¸ng 9, 10, 11). Do vËy, triÒu lín vµo thêi gian nµy ®−îc<br /> sãng lín do d«ng, bMo vµ t¸c ®éng cña giã trong front cùc vµ héi tô giã lµm t¨ng møc n−íc c−êng<br /> cña thuû triÒu. Sãng, giã, thuû triÒu t¸c ®éng trùc tiÕp vµ rÊt m¹nh vµo vïng ven biÓn miÒn Trung<br /> v× ®Þa h×nh ®¸y biÓn kh¸ s©u vµ s−ên lôc ®Þa ë rÊt gÇn bê, nªn tèc ®é truyÒn sãng nhanh vµ m¹nh.<br /> ë vïng biÓn miÒn Trung, chÕ ®é thuû triÒu chuyÓn tõ chÕ ®é nhËt triÒu kh«ng ®Òu tõ<br /> Nam Thanh Ho¸ sang b¸n nhËt triÒu kh«ng ®Òu ë cöa ThuËn An. Khu vùc cöa ThuËn An cã chÕ<br /> ®é b¸n nhËt triÒu ®Òu, sau ®ã chuyÓn sang chÕ ®é nhËt triÒu kh«ng ®Òu ë vïng Qu¶ng Nam Kh¸nh Hoµ vµ b¸n nhËt triÒu kh«ng ®Òu ë vïng biÓn Ninh ThuËn - B×nh ThuËn. §Æc ®iÓm thñy<br /> triÒu trªn cho thÊy ë cöa ThuËn An hÇu nh− n−íc ®øng, do vËy khi triÒu c−êng rÊt khã tho¸t lò cña<br /> n−íc s«ng H−¬ng. ë c¸c vïng tõ ThuËn An ra Qu¶ng B×nh vµ tõ ThuËn An ®Õn Qu¶ng Nam - §µ<br /> N½ng chÕ ®é b¸n nhËt triÒu kh«ng ®Òu mµ phÇn lín sè ngµy trong th¸ng cã hai lÇn n−íc lín vµ hai<br /> lÇn n−íc rßng trong ngµy, ®é lín thuû triÒu trong thêi k× n−íc c−êng trªn d−íi 1m cã ¶nh h−ëng<br /> m¹nh ®Õn chÕ ®é tho¸t n−íc cña s«ng ngßi, nhÊt lµ thêi k× triÒu c−êng. TriÒu c−êng lµ nguyªn nh©n<br /> 117<br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008<br /> <br /> Tæng quan – Th«ng tin – Trao ®æi<br /> <br /> g©y ngËp óng ë c¸c vïng thÊp ven biÓn, møc ®é vµ thêi gian ngËp óng phô thuéc vµo møc triÒu vµ<br /> thêi gian triÒu c−êng. TriÒu c−êng vµ n−íc d©ng do bMo ®M ®Èy mùc n−íc biÓn d©ng cao 5 - 7m t¹o<br /> nªn sù ngËp óng trªn diÖn réng c¸c vïng thÊp ven biÓn c¸c tØnh miÒn Trung vµ miÒn Nam.<br /> 3.4. Ho¹t ®éng kinh tÕ vïng cöa s«ng - nguyªn nh©n lµm lò tho¸t chËm<br /> Ho¹t ®éng kinh tÕ nh− nu«i trång thuû, h¶i s¶n; c¸c c«ng tr×nh cÇu cèng, giao th«ng...<br /> th−êng lµm hÑp dßng ch¶y, lµm chËm tho¸t lò. Dßng ch¶y cïng víi cµnh c©y, r¸c rÒu... dÔ bÞ c¸c<br /> c«ng tr×nh x©y dùng ng¨n l¹i lµm h¹n chÕ tho¸t lò, g©y lò lôt trªn c¸c vïng ®Êt bMi ven s«ng, nhÊt<br /> lµ phÇn trung, h¹ du c¸c s«ng võa vµ nhá. C¸c cån c¸t di ®éng ë d¶i ven biÓn miÒn Trung lu«n<br /> ®−îc t¨ng c−êng c¶ vÒ chiÒu cao, chiÒu dµi vµ sè l−îng, céng víi ho¹t ®éng nu«i trång thuû s¶n<br /> ë vïng cöa s«ng, ven biÓn ®M lµm chËm tho¸t lò g©y nªn ngËp ë c¸c vïng duyªn h¶i miÒn Trung.<br /> 3.5. Sù tån t¹i c¸c « tròng ë c¸c ®ång b»ng<br /> C¸c ®ång b»ng ch©u thæ ViÖt Nam nh×n chung ch−a ®−îc båi ®¾p hoµn chØnh. Do ®ã trªn<br /> c¸c bÒ mÆt cña ®ång b»ng hiÖn vÉn tån t¹i mét sè « tròng lín nh− « tròng Gia L−¬ng, ThuËn<br /> Thµnh, QuÕ Vâ, tØnh B¾c Giang; « tròng øng Hßa, Phó Xuyªn, tØnh Hµ T©y; « tròng B×nh Lôc,<br /> Thanh Liªm, Kim B¶ng, tØnh Hµ Nam; « tròng Gia ViÔn, Gia Kh¸nh, tØnh Ninh B×nh; « tròng Hµ<br /> Trung, tØnh Thanh Hãa; « tròng LÖ Thñy, tØnh Qu¶ng B×nh; « tròng H¶i L¨ng, tØnh Qu¶ng TrÞ; «<br /> tròng réng lín §ång Th¸p M−êi ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long. §©y lµ nh÷ng diÖn tÝch ngËp óng<br /> th−êng xuyªn vµo mïa m−a vµ ngËp nÆng, ngËp s©u vµo thêi k× bMo - lò.<br /> ThiÖt h¹i do lò lôt g©y ra lµ rÊt lín, ®Æc biÖt lµ c¸c trËn lò quÐt kh«ng chØ t¹i c¸c tØnh<br /> miÒn nói, mµ x¶y ra c¶ ë h¶i ®¶o nh− t¹i xM Cöa Cµn, Cöa §«ng huyÖn ®¶o Phó Quèc. Riªng<br /> n¨m 1998 tæng thiÖt h¹i do lò lôt g©y ra ë c¸c tØnh miÒn Trung lªn tíi 1.507,96 tØ ®ång, sè ng−êi<br /> bÞ chÕt lµ 337. Trªn c¸c l−u vùc s«ng võa vµ nhá, møc ®é thiÖt h¹i do lò lôt còng nghiªm träng.<br /> Lò, bMo, lèc th−êng cã t¸c ®éng ®Õn c¸c l−u vùc s«ng, trong ®ã cã l−u vùc s«ng CÇu. Theo thèng<br /> kª tõ 1976 - 1991 (16 n¨m) thiÖt h¹i vÒ ng−êi lµ 6.504 ng−êi, trong ®ã do lèc chÕt 669, do lò<br /> chÕt 2.018, do bMo 3.817. TÝnh trung b×nh mçi n¨m chÕt 406 ng−êi (trong ®ã do lèc 41 ng−êi, do<br /> lò 126, do bMo 238). Sè ng−êi chÕt do bMo gÇn gÊp ®«i do lò, gÊp 6 lÇn do lèc.<br /> ThiÖt h¹i do lò bMo g©y ra cho n«ng nghiÖp chiÕm tØ träng 70% thiÖt h¹i chung, lóa vµ<br /> c©y l−¬ng thùc chiÕm tíi 80%. Ngoµi ra, cßn nh÷ng thiÖt h¹i vÒ c«ng nghiÖp, giao th«ng, b−u<br /> ®iÖn thuû lîi; vÒ gi¸o dôc, y tÕ v¨n ho¸ xM héi. L−u vùc s«ng CÇu n»m trong vïng §«ng B¾c ViÖt<br /> Nam, ®a sè c¸c trËn lò lín vµ ®Æc biÖt lín trªn l−u vùc s«ng CÇu ®M x¶y ra do m−a d−íi t¸c ®éng<br /> cña 3 hoÆc trªn 3 lo¹i h×nh thêi tiÕt kh¸c nhau ho¹t ®éng kÕ tiÕp nhau hoÆc cïng t¸c ®éng tæ hîp.<br /> Trong ®ã nguyªn nh©n m−a lò do bMo ®M g©y nªn ®Ønh lò cao vµ ngËp lôt trªn diÖn réng. VÝ dô nh−,<br /> ¶nh h−ëng cña c¬n bMo sè 4 vµo cuèi th¸ng 7/2001, m−a lín ®M g©y nªn t×nh tr¹ng ngËp óng ë däc<br /> l−u vùc s«ng CÇu tõ thÞ xM B¾c K¹n xuèng ®Õn Th¸i Nguyªn, ®Æc biÖt lµ ®M x¶y ra lò quÐt côc bé ë<br /> c¸c xM ch©n nói Tam §¶o thuéc huyÖn §¹i Tõ. Tæng thiÖt h¹i cña lò lôt tÝnh trªn ®Þa bµn tØnh Th¸i<br /> Nguyªn vÒ tµi s¶n lªn tíi 161 tØ ®ång, vµ ®M lµm 23 ng−êi chÕt. ë ®Þa bµn Tuyªn Quang, n−íc ngËp<br /> trªn 2,0 m lµm nhÊn ch×m c¸c vïng thÊp cña thÞ xM nhiÒu ngµy, n−íc ngËp s©u c¸c vïng ven s«ng<br /> L«, ®ång thêi lò quÐt x¶y ra trªn c¸c huyÖn miÒn nói Tuyªn Quang vµ Hµ Giang.<br /> 4. C¸c gi¶i ph¸p bÒn v÷ng<br /> 4.1. C¸c biÖn ph¸p ®B thùc thi ®Ó phßng chèng lò<br /> 118<br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008<br /> <br /> Tæng quan – Th«ng tin – Trao ®æi<br /> <br /> - BiÖn ph¸p hµnh chÝnh tuy kh¸ ®Çy ®ñ, song viÖc thùc thi cßn nhiÒu bÊt cËp nªn ch−a ®¹t<br /> ®−îc hiÖu qu¶ mong muèn. Khu vùc th−îng nguån, do søc Ðp vÒ l−¬ng thùc mµ ®ång bµo vïng cao<br /> vÉn cßn canh t¸c n−¬ng rÉy du canh ®M ngµy cµng lµm cho diÖn tÝch rõng ®Çu nguån bÞ thu hÑp.<br /> - C¸c biÖn ph¸p kÜ thuËt thñy lîi, kÜ thuËt cÇu ®−êng ®M ®−îc thùc hiÖn, song l¹i ch−a<br /> ®−îc ho¹ch ®Þnh cô thÓ trªn quan ®iÓm qu¶n lÝ tæng hîp l−u vùc phßng tr¸nh lò vµ lò quÐt, v× vËy<br /> nhiÒu con ®−êng ®M ng¨n c¶n dßng ch¶y cña n−íc, t¹o nªn lò côc bé trªn c¸c con suèi vïng<br /> th−îng nguån, nhÊt lµ c¸c ngÇm trªn khu vùc khi c¸c cµnh, th©n c©y tr«i vÒ m¾c ph¶i t¹o nªn<br /> ng−ìng chÆn n−íc, g©y ngËp lôt vïng ®Êt bMi däc suèi.<br /> - BiÖn ph¸p khoanh nu«i, trång, b¶o vÖ vµ c¶i t¹o rõng ®M cã nh÷ng nç lùc ®¸ng kÓ, song<br /> còng l¹i thiÕu quy ho¹ch tæng thÓ cho toµn l−u vùc, ®Æc biÖt trªn vïng ®Çu nguån, n¬i rÊt cÇn<br /> ph¶i b¶o vÖ vµ lµm gia t¨ng ®é che phñ th× viÖc giao ®Êt, giao rõng cßn gÆp nhiÒu khã kh¨n, qu¶n<br /> lÝ rõng cßn nhiÒu bÊt cËp.<br /> - BiÖn ph¸p kÜ thuËt n«ng nghiÖp, n«ng l©m kÕt hîp tuy ®M triÓn khai ë nhiÒu n¬i, nh−ng<br /> cßn thiÕu tæng kÕt vµ nh©n réng trªn toµn vïng.<br /> 4.2. Nh÷ng gi¶i ph¸p bÒn v÷ng<br /> - Gi¶i ph¸p qu¶n lÝ l−u vùc<br /> C¸c nghiªn cøu vÒ ®Þa lÝ hay thuû v¨n trªn mét l−u vùc ®Òu nh»m mét môc tiªu lµm sao<br /> cã c¸ch øng xö tèt nhÊt ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ - xM héi(KT-XH) mét c¸ch bÒn v÷ng trong l−u vùc.<br /> NhiÒu qu¸ tr×nh tù nhiªn cã liªn quan ®Õn l−u vùc s«ng chØ ®−îc xem xÐt trong ranh giíi hµnh<br /> chÝnh, c¸c mèi liªn quan h÷u c¬ trªn mét lMnh thæ tù nhiªn (l−u vùc) bÞ bá qua hoÆc xem xÐt mét<br /> c¸ch h×nh thøc dÉn ®Õn c«ng t¸c qu¶n lÝ bÞ suy gi¶m hiÖu qu¶. Tõ ®ã cho thÊy, vai trß cña qu¶n lÝ<br /> l−u vùc lµ quan träng, ®Æc biÖt lµ viÖc sö dông hîp lÝ tµi nguyªn n−íc vµ kh¾c phôc thiªn tai lò lôt.<br /> Qu¶n lÝ tæng hîp l−u vùc lµ hµng lo¹t c¸c hµnh ®éng ®−îc tiÕn hµnh ë c¸c cÊp kh¸c nhau<br /> nh−: quy ho¹ch tæng thÓ, quy ho¹ch ngµnh; c¸c ch−¬ng tr×nh hµnh ®éng; c¸c ®Ò ¸n nh»m ph¸t triÓn<br /> KT-XH bÒn v÷ng vµ b¶o vÖ m«i tr−êng trong mét l−u vùc. Chu tr×nh qu¶n lÝ l−u vùc lµ mét tæ hîp<br /> c¸c b−íc, c¸c h¹ng môc c«ng viÖc cô thÓ vµ mèi quan hÖ cña c¸c c«ng viÖc trong chiÕn l−îc qu¶n<br /> lÝ l−u vùc. §ã còng lµ mét d¹ng c«ng viÖc cña quy ho¹ch chiÕn l−îc tæng thÓ ph¸t triÓn KT-XH,<br /> tuy nhiªn, nã cã ph¹m vi lµ l−u vùc, c¸c ®éng lùc tù nhiªn tËp trung vµo c¸c ®Æc ®iÓm chØ thÞ cña<br /> l−u vùc, kÕ ho¹ch hµnh ®éng còng lµ sù phèi hîp ®ång bé gi÷a c¸c vïng th−îng, trung vµ h¹ du.<br /> Vïng th−îng nguån lµ ®iÓm mót quan träng nhÊt cho viÖc tiÕp n−íc xuèng h¹ du, tuy<br /> vËy, ®êi sèng d©n c− vïng th−îng nguån l¹i rÊt khã kh¨n, trong khi ®ã vïng trung l−u vµ h¹ l−u<br /> lµ nh÷ng ®ång b»ng kh¸ trï phï víi nhiÒu vùa thãc lín. VËy, lµm thÕ nµo ®Ó cã chiÕn l−îc qu¶n<br /> lÝ thèng nhÊt gi÷a an ninh l−¬ng thùc vµ an ninh m«i tr−êng trong c¬ chÕ ph¸t triÓn bÒn v÷ng<br /> toµn bé l−u vùc, ph¶i ch¨ng c¸c ®ång b»ng h¹ du ph¶i cã phÇn ®ãng gãp l−¬ng thùc ®Ó cho<br /> th−îng nguån an t©m gi÷ rõng ®iÒu phèi n−íc. §Ó lµm ®−îc ®iÒu nµy ph¶i cã chÝnh s¸ch hîp lÝ<br /> cho viÖc c©n b»ng cuéc sèng gi÷a vïng th−îng, trung vµ h¹ l−u l−u vùc, th«ng qua bµi to¸n kinh<br /> tÕ m«i tr−êng ®Ó bï ®¾p b»ng c¬ chÕ tµi chÝnh ng−îc tõ vïng thÊp lªn vïng cao. §©y lµ bµi to¸n<br /> qu¶n lÝ b»ng c«ng cô chÝnh s¸ch rÊt h÷u hiÖu.<br /> - C¸c gi¶i ph¸p tæng hîp m«i tr−êng<br /> 119<br /> <br />