131
HNUE JOURNAL OF SCIENCE DOI: 10.18173/2354-1075.2023-0012
Educational Sciences 2023, Volume 68, Issue 1, pp. 131-147
This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn
THIẾT KẾ HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM
TĂNG CƯỜNG HIỂU BIẾT TÀI CHÍNH CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ
TRONG DẠY HỌC MÔN TOÁN
Nguyễn Tiến Đạt1 và Nguyễn Thị Thu Hà2
1Khoa Toán -Tin, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội
2Trường Tiểu học Archimedes Academy
Tóm tắt. Chương trình Giáo dục phổ thông môn Toán 2018 đã cho thấy tầm quan
trọng của việc tăng cường hoạt động trải nghiệm và bối cảnh thực tiễn nhằm thực
hiện mục tiêu định hướng phát triển năng lực. Từ những nghiên cứu chương trình
của Australia, bang California (Mỹ) và Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế
(OECD), chúng tôi nhận thấy giáo dục tài chính nhằm tăng cường hiểu biết tài
chính của toàn dân là một vấn đề rất được quan tâm trong những năm gần đây. Dựa
trên quy trình học tập trải nghiệm của Kolb (2014) và một số học giả khác, bài báo
đề xuất 07 bước thiết kế hoạt động trải nghiệm lồng ghép nội dung giáo dục tài
chính trong môn Toán ở cấp Trung học cơ sở (THCS) và đưa ra ví dụ minh họa cho
quy trình trên. Từ đó, giáo viên có thể áp dụng để tạo ra bài học môn Toán với bối
cảnh học tập hấp dẫn, gần gũi với HS và thông qua đó học sinh có thể đạt được
mục tiêu kép - phát triển năng lực toán học và hiểu biết tài chính.
Từ khóa: hoạt động trải nghiệm, hiểu biết tài chính, giáo dục tài chính, học sinh
trung học cơ sở, môn Toán.
1. Mở đầu
Theo Chương trình Giáo dục phổ thông môn Toán được Bộ giáo dục và Đào tạo
(GD&ĐT) ban hành ngày 26 tháng 12 năm 2018 [1], “Toán học ngày càng có nhiều ứng
dụng trong cuộc sống, những kiến thức và k năng toán học cơ bản đã giúp con người giải
quyết các vấn đề trong thực tế cuộc sống một cách có hệ thống và chính xác, góp phần thúc
đy xã hội phát triển”. Bên cạnh ba mạch kiến thức chính là Số, Đại số và một số yếu tố
giải tích; Hình học và Đo lường; Thống kê và Xác suất thì hoạt động trải nghiệm (HĐTN)
được tách riêng và chiếm 7% thời lượng của toàn bộ chương trình môn Toán với mục tiêu
đưa người học vào những bối cảnh giúp người học bộc lộ và phát triển năng lực. Một số
thông tư hướng dẫn thực hiện hoạt động trải nghiệm, hoạt động STEM tích hợp nội dung
thực tiễn vào dạy học cho các cấp học được bộ GD&ĐT ban hành trong thời gian gần đây
cho thấy sự quyết tâm đổi mới chương trình dạy học hướng tới phát triển năng lực vận dụng
kiến thức toán học trong thực tế của học sinh (HS) [2- 4].
Ngày nhận bài: 15/12/2022. Ngày sửa bài: 16/1/2023. Ngày nhận đăng: 30/1/2023.
Tác giả liên hệ: Nguyễn Tiến Đạt. Địa chỉ e-mail: ntdat@hnue.edu.vn
Nguyễn Tiến Đạt và Nguyễn Thị Thu Hà
132
Tiêu dùng và tài chính là khái niệm được nhc đến nhiều trong cuộc sống. Nhưng trên
thực tế, có ít người Việt Nam được trang bị những hiểu biết cơ bản về tài chính từ khi
cn nh. Theo kinh nghiệm của Australia [5, 6], tiêu dùng và tài chính được coi là bối cảnh
học tập hấp dẫn giúp HS phát triển các năng lực chung, cũng như năng lực toán học. Đồng
thời, các kiến thức, k năng toán học trong nhà trường phổ thông là nền tảng cơ bản để giúp
một người có thể đưa ra quyết định tài chính một cách hiệu quả [7- 9].
Do đó, tổ chức các hoạt động trải nghiệm trong môn Toán gn với bối cảnh tiêu dùng
và tài chính ở trường phổ thông là một trong những giải pháp hiệu quả giúp HS đạt được
mục tiêu kép tăng cường hiểu biết tài chính và phát triển năng lực vận dụng kiến thức, k
năng toán học trong bối cảnh thực tiễn cuộc sống.
Tuy nhiên, những tình huống dạy học có yếu tố tài chính thường chỉ xuất hiện như
những bài tập hoặc ví dụ riêng lẻ trong môn Toán mà chưa được quy trình hoá theo các
bước học tập trải nghiệm. Theo Alexandre Cavalcante [10], các vấn đề về tài chính trong
dạy học môn Toán chưa có nhiều nghiên cứu trên thế giới. Theo Nguyễn Hữu Tuyến [11],
những nghiên cứu của Việt Nam về hoạt động trải nghiệm nói chung và môn Toán cấp
THCS nói riêng mới chỉ tập trung vào các nội dung thực tiễn chung chung hoặc nghiêng về
tổ chức các tr chơi, đánh giá học tập nghiêng về sản phm và các hoạt động chung của cá
nhân trong nhóm. Các luận văn thạc s (Link tổng hợp luận văn, luận án:
https://docs.google.com/spreadsheets/d/1LgCSJVIPj2H_R_07t6jAd6EFmf1yDUULcNa
BXUvSjpc/edit?usp=sharing, truy cập lần cuối ngày 15/12/2022) về hoạt động trải
nghiệm trong môn Toán của cấp THCS được tìm thấy trong thư viện của các đơn vị Đại
học Quốc Gia Hà Nội, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Đại học Thái Nguyên, … đa phần
nghiên cứu về mạch hình học và một số chủ đề khác, không có sự liên kết thành chuỗi nội
dung liên quan đến yếu tố tài chính.
Bởi vậy, bài báo tập trung nghiên cứu về quy trình thiết kế hoạt động trải nghiệm trong
môn Toán gn với một số yếu tố tài chính. Đồng thời, nêu ví dụ minh hoạ về một bài học
hướng đến tăng cường hiểu biết tài chính của học sinh THCS trong môn Toán.
2. Nội dung nghiên cứu
2.1. Một số quan niệm về hiểu biết tài chính và giáo dục tài chính
2.1.1. Hiểu biết tài chính
Theo Chương trình đánh giá HS quốc tế (PISA) [8, 9], hiểu biết tài chính (financial
literacy) là kiến thức và hiểu biết về khái niệm tài chính, những rủi ro, các k năng, động
lực và sự tự tin để áp dụng kiến thức và hiểu biết của mình để đưa ra quyết định hiệu
quả trên một loạt các bối cảnh tài chính, để cải thiện tình trạng tài chính của cá nhân và
xã hội, có khả năng tham gia vào đời sống kinh tế. Ba yếu tố chính để có thể hỗ trợ một
cá nhân đưa ra một quyết định hiệu quả trong các bối cảnh tài chính là:
- Kin thc và s am hiểu khi nim tài chnh, ri ro: đi hi kiến thức cơ bản của
một số hoạt động tài chính liên quan đến mục tiêu, tính năng cơ bản của sản phm tài
chính, những rủi ro có thể xảy ra khi đưa ra quyết định tài chính.
- K nng tài chnh: bao gồm quá trình nhận thức chung như truy cập thông tin, so
sánh, đối chiếu, ngoại suy, đánh giá được áp dụng trong bối cảnh tài chính; năng lực
Thit k hoạt động trải nghim tng cường hiểu bit tài chnh ca học sinh trung học cơ sở…
133
tính toán cơ bản như tính toán tỉ lệ phần trăm, quy đổi tiền tệ và các k năng ngôn ngữ
như khả năng đọc hiểu và giải thích quảng cáo, hợp đồng.
- Động lc và s t tin: được hiểu là những hoạt động không liên quan đến nhận
thức góp phần xây dựng kiến thức và k năng tài chính, là yếu tố về cảm xúc và tâm lí
thúc đy quyết định tài chính hiệu quả.
Theo chương trình quốc gia về tiêu dùng và tài chính của Australia [12], một người
có hiểu biết về tài chính có khả năng áp dụng kiến thức, sự am hiểu, k năng và các giá
trị đạo đức trong nhiều bối cảnh tiêu dùng và tài chính để đưa ra quyết định sáng suốt và
hiệu quả có tác động tích cực đến bản thân, gia đình, cộng đồng và môi trường rộng lớn hơn.
Tóm lại, hiểu biết tài chính được đề cập trong bài báo này được thể hiện ở những ý
chính sau: Đó là sự kết hợp tổng hoà của kiến thức, knăng tài chính và động lực, giá trị
cá nhân nhằm giải quyết các vấn đề liên quan đến tài chính; Khi nhc đến tài chính thì
không thể rời xa hai yếu tố là các vấn đề liên quan đến đạo đức và tính tối ưu để đưa ra
quyết định sáng suốt, hiệu quả để tác động tích cực đến các đối tượng liên quan đến cá
nhân trong cuộc sống.
2.1.2. Giáo dục tài chính
Theo OECD [9], giáo dục tài chính có thể hiểu là quá trình mà người tiêu dùng/nhà
đầu tư tài chính nâng cao hiểu biết tài chính của họ về sản phm, khái niệm và rủi ro tài
chính, thông qua thông tin hướng dẫn và tư vấn khách quan, phát triển các k năng và sự
tự tin để nhận thức r hơn về các rủi ro và cơ hội tài chính, từ đó đưa ra lựa chọn sáng
suốt, biết nơi cần giúp đ và thực hiện các hành động hiệu quả khác nhằm cải thiện tình
trạng tài chính của họ. Một cách hiểu chung nhất thì giáo dục tài chính là quá trình phát
triển khả năng ra quyết định tài chính hiệu quả, có trách nhiệm trong cuộc sống hàng
ngày của cá nhân và cộng đồng. Theo OECD/INFE [7], giáo dục tài chính ở nhà trường
phổ thông đề cập đến việc giảng dạy kiến thức, k năng, hành vi, thái độ và giá trị về tài
chính để HS có thể đưa ra những quyết định tài chính hợp lí, hiệu quả trong cuộc sống
hàng ngày cũng như khi họ trưởng thành.
Theo Trần Thị Phương Nam và cộng sự [13], đối với HS phổ thông thì mục tiêu
của quá trình giáo dục tài chính là phát triển khả năng ra quyết định tài chính hiệu quả,
có trách nhiệm trong cuộc sống hàng ngày của cá nhân và cộng đồng. Đối với cấp
THCS, mục đích trên được thể hiện qua kết quả đầu ra của từng thành tố của hiểu biết
tài chính đến cuối cấp THCS (lớp 9) được thể hiện trong Bảng 1.
Bng 1. Ch bo hnh vi ca nng lc hiu bit ti chnh ca học sinh
cuối cp Trung học cơ sở [13]
Kin thc và
hiểu bit tài
chnh
- Giải thích cách thức giao dịch tài chính thông qua tiền;
- Mô tả cách có thể làm tăng thu nhập;
- Giải thích giá trị của công việc không được trả tiền trong cộng
đồng;
- Nhận thức cách sử dụng thu nhập để đáp ứng nhu cầu, mong
muốn tài chính;
- Phân tích giá trị các hàng hóa, dịch vụ liên quan nhu cầu;
- Xác định một số quyền và trách nhiệm của người tiêu dùng và
doanh nghiệp trong một loạt bối cảnh tài chính;
Nguyễn Tiến Đạt và Nguyễn Thị Thu Hà
134
- Giải thích cách vay tiền để đáp ứng nhu cầu và mong muốn;
- Nhận ra tiền các nước có giá trị khác nhau khi liên quan đến tiền
Việt Nam.
K nng tài
chnh
- Sử dụng nhiều phương pháp, công cụ lập hồ sơ tài chính trong bối
cảnh thực tiễn;
- Tạo ra ngân sách đơn giản cho các mục đích; giải thích lợi ích của
tiết kiệm cho nhu cầu và mong muốn trong tương lai;
- Giải thích các mục đích của các hình thức tài chính, kể cả giao
dịch trực tuyến;
- Đánh giá giá trị của hàng hóa và dịch vụ;
- Sp xếp và luận giải cho sự lựa chọn chi tiêu của bản thân;
- Giải thích lợi ích của mỗi cách thanh toán và dịch vụ như: tiền
mặt, thẻ debit, thẻ credit, thẻ direct debit, ...
- Giải thích các thông tin từ hóa đơn tài chính, đồ họa trong hóa đơn
điện tử;
- Xác định tính năng chính của quảng cáo.
Thi độ và
trch nhim
tài chnh
- Xác định, mô tả tác động của các quyết định tiêu dùng cá nhân
đến bản thân, gia đình, cộng đồng;
- Kiểm tra, thảo luận về các yếu tố bên ngoài ảnh hưởng đến lựa
chọn của người tiêu dùng;
- p dụng kiến thức, k năng tài chính đã học vào các hoạt động của
trường lớp như điều tra, tổ chức từ thiện gây quỹ, dự án kinh doanh,
thiết kế sản phm và phát triển;
- Tập dượt kinh doanh khi tham gia các hoạt động ở lớp, trường;
- Giải thích đạo đức, trách nhiệm tài chính trong mua hàng tiêu
dùng khi giao dịch trực tuyến, k thuật số;
- Nhận ra sự hài lng bt nguồn từ cách tiêu tiền khác nhau cho việc
mua hàng hóa;
- Nhận ra mức quan trọng của chi tiêu phù hợp với thu nhập;
- Giải thích vai tr của cộng đồng để giúp đ nhu cầu tài chính của
mọi người;
- Chứng t gia đình, cộng đồng và các giá trị văn hóa, xã hội ảnh
hưởng đến hành vi người tiêu dùng.
2.2. Thực trạng giáo dục tài chính tại Australia, bang California (Mỹ) và
Việt Nam
2.2.1. Giáo dục tài chính thông qua môn Toán tại Australia
Trong chương trình giáo dục của Australia, tiêu dùng và tài chính được coi là bối
cảnh học tập trọng tâm và xuyên suốt nhiều môn học; trong đó các môn học thể hiện r
nhất bối cảnh trên là Toán học, Nhân văn học và Xã hội học. Với môn Toán, nội dung
về tiền tệ và tài chính xuất hiện chủ yếu trong hai mạch kiến thức số và đại số, thống kê
và xác suất. Trong đó, HS được học tính toán chính xác và kiểm tra kết quả, giải ngha
các con số, hình ảnh, thông tin, xây dựng và sử dụng các mô hình tài chính để đưa ra
quyết định tài chính. Ví dụ, HS có thể được yêu cầu tính số tiền tiết kiệm được khi mua
hàng giảm giá (số và đại số); tiến hành một cuộc điều tra về những người thích mua
Thit k hoạt động trải nghim tng cường hiểu bit tài chnh ca học sinh trung học cơ sở…
135
hàng (thống kê và xác suất); tính toán rủi ro tiền tệ thông qua việc xây dựng và sử dụng
các mô hình toán học (số và đại số); hoặc đánh giá lợi ích của bảo hiểm với xác suất xảy
ra của các biến cố (thống kê và xác suất). Trong mạch kiến thức về đo lường và hình
học, kiến thức về tiêu dùng và tài chính không được nhc đến nhiều. Tuy vậy, vẫn s có
những vấn đề của đo lường và hình học liên hệ đến bối cảnh tài chính như tính toán chu
vi, diện tích, dung tích, thể tích s liên quan đến tối ưu chi phí mua nguyên vật liệu, ...
Toán học là công cụ vô cùng quan trọng để phát triển các k năng tài chính của HS.
Ngược lại, các k năng tài chính đi hi HS rèn luyện các năng lực toán học một cách tự
nhiên, chủ động [6].
2.2.2. Giáo dục tài chính thông qua môn Toán tại bang California (Mỹ)
Trong [14], chúng tôi tìm thấy từ bản Tiêu chun giáo dục toán học cốt lõi toàn
bang của California (CA CCSSM) những tiêu chun đầu vào; sự nhấn mạnh k năng sử
dụng các mô hình toán học thông qua các vấn đề cung cấp cơ hội đưa một số khái niệm
tài chính trở nên gần gũi với thế giới thực. Tiêu chun thực hành toán học (Standards
for Mathematical Practice) cũng nêu r những k năng phân tích mà HS có thể sử dụng
khi giải quyết các vấn đề liên quan về tài chính. Bài toán với yếu tố tài chính không
những cung cấp công cụ để xây dựng các khái niệm toán học thuần túy mà cn đem lại
cơ hội để người học trau dồi k năng giải quyết vấn đề toán học trong bối cảnh thực tiễn.
2.2.3. Giáo dục tài chính tại trường phổ thông ở Việt Nam
Theo báo cáo tổng hợp của Trần Thị Phương Nam và cộng sự thì từ năm 2006, mục
tiêu giáo dục tài chính tuy chưa được thể hiện tường minh trong chương trình nhưng đã
có những căn cứ (từ mục tiêu của chương trình giáo dục các cấp) để lồng ghép vào một
số môn học và hoạt động giáo dục khác. Những nội dung về tiền được đề cập chủ yếu ở
môn Toán cấp tiểu học nhưng cn ở mức độ đơn giản. Ở lớp lớn hơn, nội dung tài chính
được đưa vào ở một số môn học khác như Công nghệ, Giáo dục công dân, Hoạt động
hướng nghiệp và Hoạt động nghề phổ thông nhưng chỉ dừng lại ở mức độ vận dụng,
liên hệ, giáo dục tiết kiệm, tính toán kinh doanh. Với môn Toán nói riêng thì những bài
toán liên quan đến tài chính cn quá ít hoặc nếu có thì chỉ mang ngha luyện tập công
thức chứ chưa kết nối với nhau để trở thành một vấn đề trong bối cảnh cụ thể, có
ngha thực tế.
Theo [15], số lượng nhiệm vụ/bài tập xuất hiện trong sách giáo khoa và sách bài tập
môn Toán cấp THCS hiện hành (chỉ tính riêng mạch số học và đại số) có liên quan đến
các vấn đề tài chính trong sách giáo khoa môn Toán theo chương trình 2006 cn rất ít,
chưa được chú trọng.
Bng 2. Thống k số lượng bi tp, nhim v lin quan đn ti chnh
trong sách giáo khoa mn Ton cp THCS (theo chương trình 2006) [15]
Lp
Sách giáo khoa
Sách bài tp
Tổng số bài tp ca c hai sách
6
13
4
1017
7
3
3
531
8
5
1
533
9
3
4
503
Tổng
24
12
2584
Tỉ lệ
36/2584 ~ 1,3%