Thơ ca HMông và những mạch nguồn cảm hứng

Nguyễn Kiến Thọ<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 96(08): 199 - 204<br /> <br /> THƠ CA HMÔNG VÀ NHỮNG MẠCH NGUỒN CẢM HỨNG<br /> Nguyễn Kiến Thọ*<br /> Truờng Đại học Sư phạm – ĐH Thái Nguyên<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Thơ ca Hmông đã khắc họa một cách rõ nét và sinh động cuộc sống và số phận của dân tộc<br /> Hmông từ quá khứ đến hiện tại, từ số phận cá nhân đến số phận cộng đồng. Thông điệp nghệ thuật<br /> mang tính tư tưởng đó được biểu hiện thông qua những phức điệu cảm hứng- những phức điệu tâm<br /> hồn Hmông, từ cảm hứng cảm thương- bi kịch đến cảm hứng trữ tình- ngợi ca và cảm hứng suy<br /> tư- chiêm nghiệm. Chúng ta nhận thấy trong thơ ca Hmông từ truyền thống đến hiện đại một diện<br /> mạo tâm hồn Hmông đầy cá tính và bản sắc.<br /> Từ khóa: Dân tộc Hmông, thơ ca, cảm hứng, đổi mới, hiện đại…<br /> <br /> Trong bức tranh toàn cảnh của văn học các<br /> dân tộc thiểu số Việt Nam, dù chỉ chiếm một<br /> vị trí khiêm tốn, vẫn phải thừa nhận rằng, dân<br /> tộc Hmông (Hmôngz) có một kho tàng thơ ca<br /> phong phú và độc đáo. Đó là sản phẩm tinh<br /> thần của một dân tộc được nuôi dưỡng và<br /> phát triển trong một nền văn hoá giàu truyền<br /> thống và bản sắc. Từ những truyện thần thoại,<br /> truyện cổ tích, tục ngữ, câu đố, những bài dân<br /> ca... đến sáng tác của những nhà thơ Hmông<br /> thời kì hiện đại là một quá trình lao động sáng<br /> tạo của cả một dân tộc và của từng cá nhân,<br /> để góp phần tạo ra một nguồn thơ Hmông đặc<br /> sắc, phản ánh chân thực và sinh động đời<br /> sống lao động sản xuất, đời sống văn hoá-tinh<br /> thần, đời sống tâm linh...của dân tộc này.*<br /> Nhìn từ phương diện nội dung phản ánh, thơ<br /> ca dân tộc Hmông mang những nét đặc trưng<br /> riêng: Đó là quá trình mở rộng đề tài, chủ đề<br /> gắn liền với sự đổi thay, phát triển trong đời<br /> sống cộng đồng; đó là quá trình tiếp biến của<br /> những phức điệu cảm hứng nghệ thuật; đó<br /> còn là sự vận động, phát triển của năng lực<br /> nhận thức về thế giới và con người. Đời sống<br /> tinh thần, vật chất, những nét bản sắc văn hóa,<br /> tâm hồn dân tộc Hmông được hiển lộ qua một<br /> nền thơ ca từ truyền thống đến hiện đại.<br /> Nghiên cứu thơ ca Hmông dưới góc độ cảm<br /> hứng nghệ thuật sẽ góp phần làm nổi bật<br /> những âm hưởng chủ đạo trong giai điệu tâm<br /> hồn của dân tộc Hmông. Mặt khác, sẽ góp<br /> phần lí giải một vấn đề mang tính qui luật<br /> *<br /> <br /> Tel: 0983 677111, Email: nguyenkientho@gmail.com<br /> <br /> trong thơ ca- đó là quá trình hình thành, tiếp<br /> biến và phát triển của các phức điệu cảm<br /> hứng nghệ thuật. Nó không chỉ mặc định<br /> những đặc trưng bản sắc trong thơ ca của dân<br /> tộc Hmông bên cạnh thơ ca của các dân tộc<br /> thiểu số khác, mà còn góp phần nhận diện<br /> một gương mặt tâm hồn dân tộc Hmông đầy<br /> cá tính và bản lĩnh.<br /> Cho đến nay, những thành quả ban đầu trong<br /> nghiên cứu về dân tộc Hmông chủ yếu vẫn là<br /> hướng tiếp cận trên các phương diện văn hoá<br /> học, ngôn ngữ học và dân tộc học với các<br /> công trình, bài viết của các nhà nghiên cứu có<br /> tên tuổi như: Đặng Nghiêm Vạn, Lê Trung<br /> Vũ, Cư Hoà Vần, Trần Hữu Sơn, Đỗ Đức<br /> Lợi, Trần Trí Dõi...Tuy nhiên, việc nghiên<br /> cứu về văn học nói chung và thơ ca nói riêng<br /> của dân tộc Hmông vẫn còn hết sức khiêm<br /> tốn, thiếu sự đồng bộ và chưa toàn diện. Hầu<br /> như các nhà nghiên cứu mới chỉ hướng sự chú<br /> ý vào mảng thơ ca dân gian Hmông (chủ yếu<br /> là dân ca), còn mảng thơ ca Hmông thời kì<br /> hiện đại cho đến nay vẫn chưa thật sự được<br /> quan tâm. Theo khảo sát của chúng tôi, cho<br /> đến thời điểm hiện tại, hầu như chưa có một<br /> công trình, bài viết nào tập trung nghiên cứu<br /> về thơ ca Hmông dưới góc độ cảm hứng nghệ<br /> thuật, có chăng, vấn đề cảm hứng chỉ có thể<br /> được nhắc đến với tư cách là một trong những<br /> yếu tố góp phần thể hiện nội dung/chủ đề của<br /> thơ ca Hmông. Đáng chú ý là các bài viết tiêu<br /> biểu: "Tiếng hát làm dâu, tiếng hát yêu<br /> thương, tiếng hát căm hờn, ngàn đời của<br /> người phụ nữ Mèo" của Tô Hoài (Tạp chí Văn<br /> học, số 2, 1965), "Tâm hồn và tiếng hát<br /> 199<br /> <br /> Nguyễn Kiến Thọ<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> Hmông" cuả Chế Lan Viên (Lời giới thiệu<br /> cuốn Dân ca Hmông, Nxb Văn học, 1984).<br /> Đây là những gợi ý quan trọng để chúng tôi<br /> nảy sinh ý tưởng và những luận điểm khoa<br /> học cho bài viết này.<br /> Từ điển Tiếng Việt định nghĩa: "Cảm hứng là<br /> trạng thái tâm lí đặc biệt khi sức chú ý được<br /> tập trung cao độ kết hợp với cảm xúc mãnh<br /> liệt, tạo điều kiện cho óc tưởng tượng và năng<br /> lực sáng tạo hiệu quả nhất"[1]. Từ trước đến<br /> nay, có nhiều ý kiến khác nhau về việc định<br /> danh và phân loại cảm hứng. Ý kiến của<br /> N.Pôxpôlôv trong Dẫn luận nghiên cứu văn<br /> học chia cảm hứng làm 6 loại: Cảm hứng anh<br /> hùng ngợi ca, cảm hứng kịch tính, cảm hứng<br /> lãng mạn, cảm hứng cảm thương, cảm hứng<br /> bi kịch và cảm hứng trào phúng [2]. Nhà<br /> nghiên cứu Phương Lựu chia cảm hứng làm 3<br /> loại: cảm hứng lịch sử dân tộc, cảm hứng thế<br /> sự và cảm hứng đời tư [3]. Về cơ bản, chúng<br /> tôi tán đồng với cách phân loại như trên. Tuy<br /> nhiên, trong một tác phẩm văn học nhất định,<br /> có hiện tượng phổ biến là các loại cảm hứng<br /> nói trên không tồn tại độc lập, mà kết hợp,<br /> đan xen lẫn nhau. Do vậy, khi xem xét đối<br /> tượng cụ thể là thơ ca dân tộc Hmông từ<br /> truyền thống đến hiện đại, chúng tôi chủ<br /> trương phân loại và định danh các phức hợp<br /> cảm hứng gắn liền với các giai đoạn lịch sử<br /> nhất định và với sự vận động, phát triển của<br /> thơ ca Hmông: Từ cảm hứng cảm thương-bi<br /> kịch, đến cảm hứng trữ tình- ngợi ca và bao<br /> trùm lên tất cả là cảm hứng suy tư- chiêm<br /> nghiệm như là một nét đặc trưng trong việc<br /> biểu hiện lối tư duy, cách diễn đạt mang đậm<br /> bản sắc Hmông.<br /> Từ cảm hứng cảm thương- bi kịch...<br /> Cảm hứng cảm thương- bi kịch là những rung<br /> động mãnh liệt của cảm xúc, bộc lộ sự thương<br /> cảm sâu sắc của các tác giả trước những vấn<br /> đề hiện thực nghiệt ngã, mang tính bi kịch của<br /> xã hội. Đây là cảm hứng chủ đạo trong thơ ca<br /> dân gian Hmông cũng như thơ ca của các dân<br /> tộc thiểu số khác trước Cách mạng.<br /> Trong xã hội cũ, và xa hơn nữa, từ các cuộc<br /> thiên di trong lịch sử, hành trình cuộc sống<br /> của người Hmông là hành trình của những nỗi<br /> buồn triền miên từ thực tại và những ám ảnh<br /> 200<br /> <br /> 96(08): 199 - 204<br /> <br /> nặng nề trong quá khứ. Đời sống du canh du<br /> cư đầy bất ổn, những niềm tin bị đánh cắp,<br /> những ước mơ bị vùi dập... đã khiến cho<br /> người Hmông sống khép lòng mình, ít cởi mở<br /> và giao lưu. Vì vậy, thơ Hmông truyền thống<br /> chủ yếu được viết theo lối giãi bày tâm trạng<br /> và âm điệu chủ đạo của nó là tiếng than. Nói<br /> cách khác, đó là sự biểu hiện của cảm hứng<br /> cảm thương- bi kịch. Toàn bộ truyện thơ của<br /> người Hmông là điệp khúc của những éo le và<br /> khổ đau bất tận. Trong dân ca Hmông, với 5<br /> mảng đề tài chính thì chỉ có Tiếng hát tình<br /> yêu (gầu plềnh) còn có chút le lói của niềm<br /> vui, của niềm hy vọng vào một thứ hạnh phúc<br /> vốn còn quá mong manh, một cách xa xăm<br /> mơ hồ, bên cạnh những giai điệu trầm buồn,<br /> ám ảnh, day dứt, ngân vang của Tiếng hát làm<br /> dâu (gầu ua nhéng), Tiếng hát mồ côi (gầu tú<br /> giua) và cả Tiếng hát cúng ma (gầu tuờ).<br /> Cảm hứng cảm thương- bi kịch trong thơ ca<br /> Hmông là sự soi chiếu những bi kịch cay<br /> đắng nghiệt ngã của dân tộc Hmông từ trong<br /> lịch sử. Đó là bi kịch của số phận dân tộc, số<br /> phận cộng đồng và số phận cá nhân với tất cả<br /> những hệ luỵ của nó.<br /> Lịch sử của người Hmông là lịch sử của các<br /> cuộc thiên di và những cuộc đấu tranh quyết<br /> liệt chống lại sự đô hộ của người Hán. Trên<br /> hành trình khổ đau bất tận ấy, bi kịch của<br /> người Hmông trở thành những ám ảnh tâm lí<br /> nặng nề hằn sâu trong tâm hồn dân tộc: đó là<br /> ám ảnh về sự mất tự do, mặc cảm bị thua thiệt<br /> đã in đậm và hình thành tâm lí tự ti dân tộc:<br /> Người Hmông ta ở Quí Chân đến/ Vì người<br /> Hmông ta không có chữ/ Thua kiện người<br /> Hán ta mới đi ; Người Hán có chữ/ Người<br /> Hán ăn không hết tài hết phép/ Người Hmông<br /> không có chữ/ Quanh năm suốt tháng cơ hàn<br /> (Dân ca Hmông). Định mệnh đã đưa đẩy một<br /> dân tộc từ trong truyền thuyết vốn đã có một<br /> quốc gia riêng, một tên gọi riêng đầy kiêu<br /> hãnh, đến một cuộc sống du canh du cư<br /> thường trực nỗi lo âu, bất ổn.<br /> Bi kịch cộng đồng của người Hmông khởi<br /> phát từ những điều kiện nghiệt ngã của công<br /> cuộc mưu sinh: điều kiện địa lí và xã hội<br /> không ưu ái cho những người đến muộn.<br /> Trong thẳm sâu tâm hồn, người Hmông đã coi<br /> <br /> Nguyễn Kiến Thọ<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> Việt Nam là quê hương thứ hai của mình:<br /> Người Mèo ta cũng có quê/ Quê ta là Mèo<br /> Vạc (Dân ca Hmông). Môi trường sống của<br /> họ là chót vót trên những đỉnh non cao với<br /> khí hậu khắc nghiệt: Từ một đến hai tháng<br /> tuyết phủ trắng phau/Giống nương, giống rẫy<br /> khoanh tay, xếp chân, co ro ngồi (Dân ca<br /> Hmông); họ luôn phải còng lưng bới đá gieo<br /> hạt ngô và be bờ ruộng bậc thang mỗi năm<br /> một vụ (Đất quê hương, Mã Én Hằng)...<br /> Bi kịch lớn nhất của người Hmông trong xã<br /> hội cũ là bi kịch thân phận và quyền sống của<br /> con người. Đó là bi kịch của những người phụ<br /> nữ với những đắng cay cơ cực, nạn nhân của<br /> xã hội phụ quyền, không thể quyết định số<br /> phận và tương lai của bản thân. Hay bi kịch<br /> của những con người mồ côi; bi kịch của<br /> những lứa đôi yêu nhau mà không đến được<br /> với nhau. Tiếng hát mồ côi, Tiếng hát làm<br /> dâu và cả kho tàng Truyện thơ Hmông (Luk<br /> tẩuv Hmôngz) là những mảng đề tài thể hiện<br /> sâu sắc và sinh động nhất cảm hứng nói trên.<br /> "Trong vốn văn học của các dân tộc ít người<br /> vùng cao, Tiếng hát làm dâu của dân tộc Mèo<br /> là những tiếng hát đầy uất hận lên án tập tục<br /> ép duyên, cảnh làm dâu nhà người "như con<br /> ngựa trong tàu". Người trong truyện không<br /> chịu ép một bề mà đã tìm cách thoát ra ngoài<br /> cảnh éo le, đôi bạn tình không lấy được nhau<br /> đã cùng nhau ăn lá ngón chết, với dự định lên<br /> "trời" kiện ông tơ hồng đã làm cho họ lỡ làng<br /> ở trần gian và đòi được sống bên nhau ở thế<br /> giới bên kia" [4; tr15]. Trước thực tế xã hội<br /> nghiệt ngã đó, không thể có chuyện tự do yêu<br /> đương và chọn lựa hạnh phúc cho những<br /> người phụ nữ Hmông. Biết bao những lứa đôi<br /> yêu nhau tha thiết để rồi phải chia lìa. Khổ<br /> đau, uất ức vì bị đối xử tệ bạc, có bao cô gái<br /> Hmông chỉ biết than thân trách phận:Trời ơi!<br /> Thân chị như thân ngựa/Không biết tự mình<br /> hạ bao hạ túi [5]; có người lại trách kẻ phụ<br /> tình, trách người con trai không chủ động bày<br /> tỏ tình yêu: Gió về, tại sao giậu vườn không<br /> cản gió/Để gió đi xô giậu vườn đổ ngổn<br /> ngang/Anh có lòng muốn cùng tôi kết đôi/Sao<br /> anh không sớm cùng tôi ngỏ lời?[6]. Có khi,<br /> cô gái Hmông lại chỉ biết trách móc mẹ cha<br /> nỡ lòng ép duyên con phải đi vào con đường<br /> gai góc, đau khổ, để rồi, phải chịu đựng một<br /> <br /> 96(08): 199 - 204<br /> <br /> cách nhẫn nhịn, uất ức: Em chỉ còn biết lên<br /> đỉnh núi cao em khóc/Cho nước mắt thấm ba<br /> tầng đất đen [7]...<br /> Trong khổ đau, uất ức vì bị đối xử tệ bạc, đã<br /> có lúc người phụ nữ Hmông vùng vẫy, đứng<br /> lên đấu tranh tự giải thoát mình. Các tác giả<br /> dân gian Hmông đã để cho người phụ nữ với<br /> thân phận của người con dâu, phản kháng<br /> quyết liệt với mẹ chồng, như một sự thách<br /> thức: Bà không ưa tôi, bà hãy kêu họ nhà tôi<br /> tới nói cho bỏ thật chân, buông thật tay/Tôi sẽ<br /> theo chân họ nhà tôi, tôi đi/... Và lúc ấy tôi sẽ<br /> vỗ tay nhảy/Vui mừng như người đi làm ăn<br /> [8]. Người con dâu đã thẳng thừng, chống đối<br /> mãnh liệt với mẹ chồng (đại diện cho lễ giáo<br /> phong kiến khắc nghiệt) để đòi tự do, để thoát<br /> khỏi cảnh làm dâu nghiệt ngã. Câu thơ- lời<br /> phản kháng đó mang đậm chất Hmông, bản<br /> lĩnh Hmông, tính cách Hmông mạnh mẽ,<br /> quyết liệt (rất hiếm gặp thái độ và bản lĩnh<br /> như thế của những người phụ nữ cùng cảnh<br /> ngộ trong thơ ca của các thơ ca dân tộc thiểu<br /> số khác).<br /> Tuy nhiên, những hành động phản kháng như<br /> vậy trong thơ ca Hmông không nhiều. Trái<br /> lại, họ thường phản kháng tiêu cực một cách<br /> quyết liệt, mà hành động phổ biến là ăn lá<br /> ngón. Cái chết bi thảm của họ như một sự<br /> cảnh tỉnh người thân và lên án xã hội bất<br /> công. Hình tượng cây lá ngón hoa vàng trở<br /> nên quen thuộc trong thơ ca Hmông như một<br /> phương thuốc hữu hiệu cho sự giải thoát khỏi<br /> cuộc đời và số phận:Em ơi! Chị ngắt lá thuốc<br /> độc đắng thật đắng/Đưa lên mồm, nuốt ực<br /> cho nát quách lá gan/Chị ngắt lá thuốc độc<br /> cay thật cay/Đưa lên miệng nuốt ực..., hay:<br /> Nàng ơi! Ta trở về nắm cây thuốc độc rễ<br /> không chắc/Ta trở về, ta được nàng thì<br /> thôi/Không được nàng, ta ăn lá thuốc độc<br /> chết đi cho thịt rữa tan...[9]<br /> Trong một chừng mực nào đó, thơ ca đối với<br /> dân tộc Hmông trước cách mạng tháng Tám<br /> chính là phương tiện để bộc lộ, giãi bày tâm<br /> trạng chứ không phải là phương tiện để nhìn<br /> nhận cuộc sống với tất cả sự phong phú, đa<br /> dạng của nó. Để rồi, bước sang thời kì hiện<br /> đại, thơ ca Hmông có một sự thay đổi quan<br /> trọng. Từ điểm nhìn bản thân mang tính<br /> 201<br /> <br /> Nguyễn Kiến Thọ<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> hướng nội đã được thay thế bằng điểm nhìn<br /> xã hội mang tính hướng ngoại, mà dấu ấn rõ rệt<br /> nhất là từ phương diện cảm hứng nghệ thuật.<br /> Đến cảm hứng trữ tình- ngợi ca ...<br /> Cuộc cách mạng tháng Tám vĩ đại đã giải<br /> phóng cuộc đời của cả dân tộc Việt Nam.<br /> Đồng bào miền núi nói chung và đồng bào<br /> dân tộc Hmông nói riêng cũng đã thoát khỏi<br /> cảnh đời tăm tối để bắt tay vào xây dựng một<br /> cuộc sống mới, một tương lai mới cho dân tộc<br /> mình. Lớp thế hệ nhà thơ Hmông đầu tiên<br /> được ra đời và lớn lên trong cuộc sống hoà<br /> bình, hiểu sâu sắc giá trị của cuộc sống, của<br /> hai chữ tự do. Chính vì vậy mà cảm hứng nổi<br /> trội nhất trong thơ ca dân tộc Hmông thời kỳ<br /> hiện đại là cảm hứng ngợi ca cuộc sống mới<br /> do Cách mạng, Đảng và Bác Hồ đem lại.<br /> Thơ ca Hmông thời kì hiện đại là một bài ca<br /> ca ngợi cuộc sống và tình yêu mà biểu hiện<br /> sâu sắc và chân thực nhất là lòng biết ơn.<br /> Dường như, với các tác giả người Hmông, khi<br /> đặt bút làm thơ, mục tiêu đầu tiên là thể hiện<br /> được tấm lòng của mình, của dân tộc mình,<br /> lòng biết ơn đối với Cách mạng đã khai sinh<br /> cho người Hmông có được một cuộc đời mới.<br /> Hùng Đình Quí có các bài thơ Người Mông<br /> có chữ (1968), Ơn Đảng (1969), Nhớ Bác Hồ<br /> (1969), Ánh đuốc trên đỉnh Vần Chải, Việt<br /> Bắc ngày nay (1972); Giàng A Của có bài thơ<br /> Có Cụ Hồ về; Vừ Thị Dưa có bài Nhớ đến<br /> Chính phủ; rồi Giàng Páo Ly, Giàng A Páo,<br /> Mùa A Sấu, Sùng Nhìa Tú... đều có những<br /> bài thơ nói lên lòng biết ơn sâu nặng của dân<br /> tộc Hmông đối với Đảng, với Chính phủ và<br /> Bác Hồ.<br /> Dân tộc Hmông là một dân tộc có tính cộng<br /> đồng rất cao. Có lẽ do sống khu biệt trên các<br /> đỉnh núi hẻo lánh nên tình cảm cộng đồng<br /> được cộng hưởng, được nở rộ như những<br /> bông hoa dưới ánh mặt trời. Không khí vui<br /> tươi, sôi nổi rộn rã ở miền Bắc trong những<br /> năm đầu xây dựng chủ nghĩa xã hội đã lan toả<br /> đến tận các bản làng heo hút của người<br /> Hmông. Cuộc sống dần văn minh, xoá bỏ<br /> những hủ tục cũ kỹ, lạc hậu là đối tượng miêu<br /> tả, biểu hiện của các nhà thơ Hmông. Những<br /> thửa ruộng bậc thang lúa vàng trĩu hạt; những<br /> mái trường có con em của người Hmông theo<br /> 202<br /> <br /> 96(08): 199 - 204<br /> <br /> học, như những “bầy ong tung tăng đi hút nhị<br /> hoa”; Những chính sách của Đảng tựa như<br /> những làn điệu dân ca bay bổng, lay động,<br /> thấm sâu vào tâm hồn người Hmông. Khắp<br /> nơi rộn rã không khí đổi mới vui tươi, tràn<br /> ngập niềm tin vào cuộc sống. Cảm giác lâng<br /> lâng của con người được giải phóng, được tự<br /> do thật là kì diệu, để người Hmông nhìn thiên<br /> nhiên cũng thấy có tâm hồn, có sự đồng điệu,<br /> say mê: Mặt trời nâng hoa mây/Bồng bềnh<br /> sáng núi đá (Mặt trời hoa mây - Giàng A<br /> Páo). Cuộc sống của người Hmông có sự bình<br /> yên, êm đềm, đẹp một cách lãng mạn. Chất<br /> lãng mạn ngấm sâu vào tim vào óc mỗi người<br /> để thăng hoa thành những tâm hồn nghệ sĩ.<br /> Trong thơ ca Hmông, Tiếng hát tình yêu (gầu<br /> plềnh) chiếm một vị trí vô cùng quan trọng.<br /> Đó là ánh trăng sáng lung linh trên bầu trời<br /> thơ ca, đẹp một cách huyền diệu. Chính cảm<br /> hứng trữ tình-ngợi ca đã làm cho những câu<br /> thơ có sức lay động và quyến rũ diệu kì, "có<br /> thể nằm không hổ thẹn trong những tuyển tập<br /> thơ hay của thế giới" (Chế Lan Viên). Tuy<br /> nhiên, cả trong cuộc sống và tình yêu, người<br /> Hmông đều hồn nhiên và mãnh liệt đến độ<br /> cực đoan. Đã sống- sống hết mình; đã yêuyêu đến nồng nàn đam mê; đã ghét- ghét đến<br /> tận cùng xương tuỷ. Thơ ca Hmông là sứ giả<br /> trung thành cho việc bộc lộ những cung bậc<br /> và trạng thái tình cảm ấy: Gió về gió thổi lá<br /> cây lật lả lướt bên khe/ Nếu ta là hạt mưa hạt<br /> sương/ Ta xin tan trên bàn tay nàng; Đêm đã<br /> qua, sao lượn vòng đổi chỗ/ Ngày đã rạng, lối<br /> đi đã toe/ Ta lê bước về nhà/ mà hồn như còn<br /> ngủ ở thắt lưng em (Dân ca Hmông)<br /> Cuộc sống của người Hmông trên núi cao đơn<br /> sơ nhưng không đơn điệu, một phần cũng bởi<br /> người Hmông có đời sống tinh thần phong<br /> phú. Âm nhạc chính là một chất men say<br /> trong tâm hồn người Hmông. Người Hmông<br /> yêu âm nhạc bằng một tình yêu gần như là<br /> bản năng, đầy chất nghệ sĩ. Cuộc sống của<br /> đồng bào dân tộc Hmông không thể thiếu<br /> những tiếng khèn, tiếng đàn môi, kèn lá những nhạc cụ quen thuộc và gần gũi của dân<br /> tộc Hmông. Chàng trai Hmông múa khèn tài<br /> hoa như những nghệ sĩ đích thực trong các<br /> buổi chợ phiên, những đêm trăng hay trong<br /> <br /> Nguyễn Kiến Thọ<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> các lễ hội “Gầu tào”: “Điệu khèn vui xóm núi/<br /> Tiếng đàn môi giục lòng” (Giàng Xuân Hồ).<br /> Những thiếu nữ Hmông thả tâm tình trong<br /> tiếng đàn môi dìu dặt, trong tiếng kèn lá ẩn<br /> chứa những tâm sự vui buồn: “Nhớ buổi tiễn<br /> chân ta qua đồi/ Em ngắt lá thổi bài kèn réo<br /> rắt” (Dân ca Hmông). Âm nhạc Hmông<br /> không ưa sự quân bình mà ưa đi đến tận cùng<br /> của những cung bậc thanh âm, chót vót cao<br /> và thăm thẳm sâu. Có lẽ đó cũng chính là cá<br /> tính của một dân tộc chứa bao điều bí ẩn<br /> trong tâm hồn.<br /> Cuộc sống của người Hmông không thiếu sự<br /> thơ mộng đến lãng mạn, những chủ nhân của<br /> núi đá vùng cao có đời sống tinh thần phong<br /> phú, trước hết và trên hết, họ có một tình yêu<br /> nồng nàn. Từ những đỉnh núi - cao nguyên<br /> vừa hùng vĩ nên thơ vừa rất đỗi khắc nghiệt<br /> đã sinh ra những nhà thơ Hmông để cất lên<br /> những tiếng ca ca ngợi quê hương và tình yêu<br /> của mình:“Từ đá/Sinh ra những chàng thi<br /> sĩ/Hát ca về đất trời, tình yêu của mình”(Đá ở<br /> Sapa - Mã A Lềnh).<br /> Cảm hứng suy tư- chiêm nghiệm- biểu hiện<br /> của lối tư duy, cách diễn đạt mang đậm<br /> bản sắc Hmông.<br /> Nhìn chung, sau năm 1975 và nhất là sau Đổi<br /> Mới (1986), cùng với sự thay đổi lớn lao và<br /> nhanh chóng bộ mặt đời sống xã hội của đất<br /> nước, thơ ca dân tộc Hmông có sự chuyển đổi<br /> cơ bản về cảm hứng nghệ thuật. Nếu như ở<br /> các giai đoạn trước, cảm hứng cảm thương- bi<br /> kịch và cảm hững trữ tình- ngợi ca chiếm ưu<br /> thế chủ đạo, thì giai đoạn này, khi mối quan<br /> hệ giao lưu văn hóa giữa các dân tộc ngày<br /> càng mạnh mẽ và sâu sắc, nhận thức của<br /> người Hmông ngày càng được nâng cao,<br /> những nhà thơ- sứ giả tâm hồn của người<br /> Hmông bắt đầu có những suy tư, chiêm<br /> nghiệm, có sự quan tâm hơn đến những vấn<br /> đề mang tính thế sự, và cả nhu cầu tự bộc lộ<br /> và khám phá bản thân.Thơ ca dân tộc Hmông<br /> đi vào chiều sâu trí tuệ bằng những suy nghĩ,<br /> cảm nhận mang dấu ấn cá nhân rõ rệt.<br /> Người Hmông là một dân tộc ưa triết lí,<br /> "trong thơ Hmông có yếu tố rất rõ của lí trí.<br /> <br /> 96(08): 199 - 204<br /> <br /> Chữ lí là chữ thường thấy trong thơ Hmông.<br /> Người Hmông là ngưởi rất muốn biết rõ lí lẽ,<br /> phân biệt phải trái" [10]. Ngay từ trong mạch<br /> nguồn dân gian, chất suy tư, triết lí ấy đã<br /> được bộc lộ. Ta thường thấy trong dân ca<br /> Hmông những triết lí về cuộc đời: Đời người<br /> như củ cải phơi nắng, hay: Đời người như<br /> bóng râm từ từ ngả bên đồi, hoặc: Mình ơi!/<br /> Sống là khổ đấy/ Chết là nát tan.. Sự suy<br /> nghiệm, triết lí đã trở thành một nét tính cách<br /> của người Hmông từ truyền thống, là cơ sở để<br /> tạo nên phức điệu cảm hứng suy tư- chiêm<br /> nghiệm trong thơ Hmông thời kì hiện đại.<br /> Mỗi nhà thơ có một cách suy tư, chiêm<br /> nghiệm riêng về thế sự, cuộc đời, và cách triết<br /> lí cũng rất riêng, độc đáo và đặc sắc. Nhà thơ<br /> Hùng Đình Quí trăn trở với những giá trị đạo<br /> đức truyền thống, những tinh hoa văn hoá của<br /> người Hmông đã được gìn giữ từ bao đời.<br /> Ông khuyên người Hmông phải biết sống<br /> thuỷ chung, tình nghĩa, không nên "tranh đục<br /> cũ người dùng/cướp dao mẻ người liếc". Ông<br /> khẳng định một chân lí vĩnh hằng trong quan<br /> niệm về sự sống và cái chết của "người<br /> Hmông mình" (pêz Hmông): Có chết, chết<br /> trên lưỡi sắc/ Chớ chết sau sống Dao. Ông<br /> cảnh tỉnh những người Hmông lầm đường,<br /> lạc lối, thiếu ý chí, nghị lực và niềm tin trong<br /> cuộc sống: Chỉ có con cóc mới đi không hết<br /> đường/ Trở về chết dưới bàn chân vợ. Mã A<br /> Lềnh suy tư về số phận và tương lai của dân<br /> tộc mình, để rồi chiêm nghiệm và khẳng định:<br /> Ở đâu có bầu trời/ đó là Tổ quốc. Ông bằng<br /> lòng và ca ngơi sự lựa chọn cuộc sống như là<br /> một nét đặc trưng riêng của dân tộc mình:<br /> Chiếc nôi êm là tảng đá giữa non ngàn. Ở đó,<br /> người Hmông thênh thênh sống, thênh thênh<br /> bộc lộ những vui buồn của mình. Bản lĩnh và<br /> ý chí chính là cội nguồn sức mạnh của dân tộc<br /> Hmông. Hình ảnh người đàn ông Hmông với<br /> đôi chân trần đạp trên đá sắc và mái đầu trơ<br /> một chỏm đá hoang là sự bộc lộ sâu sắc bản<br /> lính và ý chí ấy.<br /> Tóm lại, thơ ca Hmông với những phức điệu<br /> cảm hứng nghệ thuật đã góp phần bộc lộ một<br /> cách sâu sắc và chân thực con người và cuộc<br /> sống của dân tộc Hmông trong những hoàn<br /> cảnh lịch sử nhất định, như những lát cắt của<br /> 203<br /> <br />