Thời gian kỳ ảo trong Liêu Trai Chí Dị

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, Số 23, 2004<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> THỜI GIAN KỲ ẢO TRONG LIÊU TRAI CHÍ DỊ<br /> Nguyễn Thị Tịnh Thy<br /> Trường Đại học Sư phạm, Đại học Huế<br /> <br /> Là sản phẩm của trí tưởng tượng phong phú vào loại bậc nhất trong dòng <br /> truyện kỳ  ảo thế giới, thời gian của  Liêu Trai chí dị cũng đầy chập chờn mê hoặc <br /> như  bất kỳ một yếu tố nghệ thuật nào của tác phẩm. Vừa là khách thể, vừa là chủ <br /> thể, vừa là công cụ  nhưng đồng thời cũng vừa là sản phẩm, thời gian đã góp phần  <br /> làm nên chủ  đề tác phẩm. Dung chứa các yếu tố đặc biệt, phi thường, khác lạ, siêu <br /> nhiên trong gần 500 thiên truyện ngắn mà Bồ  Tùng Linh xem là "sự nghiệp hồ  quỷ"  <br /> của mình, thời gian kỳ ảo của Liêu Trai với tiết thanh minh, đêm và thời gian siêu tự <br /> nhiên là một phương tiện tổ chức có hiệu quả  trong việc khám phá và phản ánh nội <br /> dung xã hội ­ lịch sử rộng lớn.<br />   Không là năm, không là tháng, không là ngày, trong hành trình miên viễn của <br /> mình, thời gian sự kiện của Liêu trai chí dị vỗ vào tất cả những bến bờ hư huyễn và <br /> lắng lại trong cảm thức của người đọc bằng những hình tượng thời gian đậm chất <br /> kỳ  ảo: tiết thanh minh, đêm và thời gian siêu tự nhiên. Ba kiểu thời gian này chuyên  <br /> chở  biết bao điều hoang đường, huyễn hoặc để  rồi neo đậu trên bến bờ  hiện thực <br /> ấm nồng hơi thở  của nhân tình, nhân tính, nhân sinh. Mỗi một kiểu thời gian mang  <br /> một chức năng khác nhau, chúng vừa là đối tượng vừa là phương tiện nghiên cứu  <br /> trong hành trình “giải mã" Liêu Trai.<br /> 1. Xuất hiện trong 8 truyện, tiết thanh minh là nét cọ  đầu tiên trong bức tranh <br /> thời gian kỳ ảo của Bồ Tùng Linh:<br /> Thanh minh trong tiết tháng ba<br />   Lễ là tảo mộ hội là đạp thanh<br />    (Nguyễn Du ­ Truyện Kiều)<br /> Vừa là lễ, vừa là hội, tiết thanh minh diễn ra vào những ngày cuối xuân như là  <br /> một dịp "đến hẹn lại lên" để  những người còn sống đi viếng mộ  thân nhân. Đồng <br /> thời, đó cũng là ngày tự  do du ngoạn của những người phụ  nữ khuê các vốn ngày <br /> thường chẳng dám dời gót ngọc ra khỏi nhà. Vì thế mới có cảnh "gần xa nô nức yến  <br /> anh" trong Truyện Kiều và cảnh "đàn bà con gái đi chơi xuân, bọn thiếu niên khinh <br /> bạc cũng kết thành đoàn đi theo, tha hồ khen chê " (A Bảo) trong Liêu Trai. <br /> Trước hết, tiết thanh minh được xem như  là cơ  duyên của những cuộc gặp <br /> gỡ, tái ngộ, đoàn tụ  hoặc chia ly giữa người và ma.  Ở   Tiếng  người trong con <br /> ngươi, A Bảo, Cừu đại nương, Thần nữ, các chàng trai đều nhờ  tiết thanh minh  <br /> mà gặp được những trang tuyệt thế  giai nhân. Trong cảnh "ngựa xe như  nước, áo <br /> quần như nêm"  ấy, Tôn Tử Sở đã bị nhan sắc của A Bảo trong truyện cùng tên làm  <br /> <br /> 9<br /> cho mê mẫn đến "trơ như gỗ". Hồn lìa khỏi xác bay theo về nhà nàng để  được gần  <br /> gụi sớm khuya. Sau đó, chàng lại hóa thành chim quanh quẩn bên nàng cho thỏa mối  <br /> tương tư. Đến khi thành vợ thành chồng, chàng chết, nàng lại nhịn ăn chết theo khiến <br /> Diêm vương phải cho cả hai sống lại. Mễ sinh trong Thần nữ cũng gặp cô gái thần <br /> tiên giữa trập trùng mồ  mả  trong tiết thanh minh. Gian nan hoạn nạn có nhau, câu <br /> chuyện là một kết thúc có hậu cho hai kẻ  chung tình. Cảnh Khứ  Bệnh cũng nhờ  đi <br /> tảo mộ đã gặp lại nàng hồ ly Thanh Phượng trong truyện cùng tên sau bao ngày biệt  <br /> tăm...<br /> Tiết thanh minh còn là thời điểm xuất hiện những điều kỳ  lạ. Ngụy quân tử <br /> Phương  Ư  Đống (Tiếng người trong con ngươi) "mỗi khi đi đường gặp gái là đi <br /> theo riết, giở  trò khinh bạc", đến tiết thanh minh vì trơ  tráo ngắm nhìn mà bị  người <br /> đẹp thần tiên phạt mù một bên mắt. Ái Nô trong truyện cùng tên cũng nhằm dịp <br /> thanh minh mà từ  biệt tình quân để  vào lại mộ  sau bao ngày phiêu du tình ái  ở  cõi  <br /> nhân gian ...  <br /> Từ  tiết thanh minh, có thể  nhận đằng sau khung cảnh "nô nức yến anh" của  <br /> trần gian vẫn còn có một thế  giới khác đang trẩy hội, đang xôn xao, đang hòa vào <br /> cuộc chơi của con người. Giữa nghĩa địa mênh mông hương khói, trong vô số những <br /> gương mặt khóc cười ai là người, ai là ma, ai là thực, ai là ảo? Mọi ranh giới đều đã  <br /> bị "nhòe hóa" khi thời gian trở thành giao điểm của những cuộc đối thoại âm dương. <br /> 2. Là hình tượng thời gian chiếm tỉ  lệ  cao nhất: 151/ 445 truyện, có thể  nói, <br /> đêm là kiểu thời gian đặc hữu đã mang lại vẻ đẹp lung linh diễm ảo cho  Liêu Trai. <br /> Từ lúc hoàng hôn dần buông cho đến khi hừng đông ló dạng, con người đời thường, <br /> cuộc sống đời thường đang yên giấc thì lúc đó, có một cuộc sống khác đang quẫy  <br /> mình, đang chiếm hữu thế  giới của bóng đêm. Đêm, sân khấu cuộc đời tạm buông <br /> màn, sân khấu  Liêu Trai  lại lên đèn, bừng dậy một thế  giới kỳ   ảo với biết bao  <br /> chuyện hoang đường, kỳ quái của ma quỷ, thần tiên, hồ ly và cả của con người. Tình  <br /> yêu, sự thù hận, ảo mộng công danh và trăm trăm ngàn ngàn những điều quái dị khác  <br /> thách thức những đầu óc duy lý thông thường cứ chao liệng trong đêm.<br /> Nghe gà gáy tìm đường lánh ẩn<br /> Lặn mặt trời lẩn thẩn tìm ra<br /> Đó là khoảng thời gian mà tiên nữ giáng trần, cỏ cây hoa lá, cái kiến con ong, <br /> hồ  ly đắc luyện hay hồn ma trinh nữ... hiện lên trong hình hài của những thiếu nữ <br /> xinh đẹp, khát tình, lang thang kiếm tìm tình yêu. <br />    Bạch Thu Luyện trong truyện cùng tên là nàng tiên cá trông coi sông nước,  <br /> thuyền bè đất Sở, đêm đêm lén nghe chàng thư  sinh Mộ  Thiềm Cung ngâm thơ  rồi  <br /> đem lòng tưởng nhớ đến nỗi bỏ cả ăn ngủ. Rồi tiếp đến là những hẹn hò yêu đương <br /> nồng cháy, "lấy tiếng ngâm thơ  làm dấu hiệu gặp nhau". Đến khi lâm trọng bệnh <br /> sắp chết, nàng lại trăn trối rằng: "Nếu thiếp chết thì đừng chôn, cứ  đúng các giờ <br /> mão, ngọ, dậu lại ngâm một lần bài thơ  Đỗ  Phủ  mộng thấy Lý Bạch, thì thây vẫn  <br /> không nát". Cuối cùng, chính tình yêu của Mộ Thiềm Cung và tình yêu thơ của cả hai  <br /> người đã giúp Bạch Thu Luyện phục sinh, sống tiếp phần đời còn lại với chồng trên <br /> miền sông nước của đất Sở.<br /> 10<br />  Liên Tỏa trong truyện cùng tên là một hồn ma trinh nữ  không chịu giam mình <br /> trong "chốn cửu tuyền hoang dã, lẻ loi vắng vẻ như thân cò", gầy héo, lạnh buốt với  <br /> xương khô; khoảng canh hai mỗi đêm cứ  khe khẽ  ngâm thơ, giọng ngâm buồn não <br /> ruột. Thư  sinh Dương Vu Úy đã bị  hút hồn bởi tiếng ngâm nga sầu hận từ  chốn dạ <br /> đài ấy nên đã cùng nàng kết bạn tri âm . Và còn nhiều nữa, có đến hơn 120 người đẹp  <br /> cứ  chờ  đêm xuống là "xăm xăm băng lối vườn khuya một mình" ( Truyện Kiều), <br /> "dầm sương đội nguyệt mà đến với chàng" (Mao Hồ) <br /> Nhà văn Bồ  Tùng Linh quả  là lãng mạn và táo bạo khi miêu tả  tình yêu vụng <br /> trộm của các mỹ  nữ  và thư  sinh. Những hẹn hò leo tường khoét ngạch vượt qua <br /> những quy định hà khắc của lễ giáo phong kiến, vượt qua rào cản âm dương chỉ  có <br /> thể diễn ra trong đêm. Đêm yên tĩnh, trầm lặng và dữ  dội vừa là chứng nhân vừa là <br /> đồng phạm với những kẻ si tình. Những mối tình phóng túng si mê, phảng phất như <br /> mây, thao thức như xuân, nóng ran như lửa, riết róng như cuồng phong và sục sôi như <br /> giông tố của ma và người đã mang lại một sức quyến rũ lạ kỳ cho Liêu Trai chí dị. <br /> Đối với những kẻ uống vụng mật tình, đêm không chỉ là thời gian, không còn là thời <br /> gian, mà đã trở thành vị thần hộ  mệnh của tình yêu. Vị  thần  ấy mở ra một thế giới <br /> khác, thế  giới tự do, tự chủ của những cuộc kỳ ngộ,  kỳ duyên, kỳ  tình của các kỳ <br /> nữ Liêu Trai. <br /> Người Trung Quốc có câu: Trờìi cao đất rộng, không có việc gì là không thể <br /> xảy ra. Câu ấy quả  đúng với Liêu Trai chí dị. Đặc biệt là đêm. Đêm với thiên hình <br /> vạn trạng những điều quái dị  trườn ra từ ngòi bút giàu hoang tưởng của nhà văn họ <br /> Bồ.<br /> Trước hết, đêm là bạn đồng hành của cái ác. Cái ác đen tối đến từ thiên nhiên  <br /> hoang dã và từ con người đã mất hết nhân tính vì không kiểm soát nổi dục vọng của  <br /> mình. Trời tối, chó sói đuổi bắt người nơi đồng không mông quạnh (Chuyện lang I, <br /> II, III, Vu Giang), bọn bịp bợm lừa gạt để  chiếm đoạt của cải người khác (Bịp <br /> bợm I, II, Lập cuộc lừa dốiI, II, III ), đốt nhà, giết người cướp của (Quách An, <br /> Tiên ăn mày, Canh Nương,  Vu  Trung Thừa III...), hãm hiếp phụ  nữ  (Con trai <br /> người lái buôn,   Người yêu quái, Thần ngũ thông, Anh chàng họ  Thân...), gian <br /> dâm (Yến Chi, Xử kiện ...) ... <br /> Cái ác được  ảo hóa ­  thế  lực trong bóng tối ­ đã trỗi dậy trong đêm, mượn  <br /> bóng đêm để làm điều phi nhân bất nghĩa. Nhà văn Bồ Tùng Linh đã phơi bày tất cả <br /> mánh khóe, bản chất quỷ trong người của bọn ác nhân đội lốt yêu quái để người đời  <br /> cảnh giác với "xã hội đen".<br /> Với những ước mơ tưởng như không bao giờ  trở thành hiện thực của  người <br /> dân lương thiện, đêm lại là phép nhiệm màu biến điều không thể  thành có thể. Đêm <br /> giúp người đã chết về  thăm thân quyến, về  dạy học cho con đến lúc trưởng thành,  <br /> về ân ái với vợ đến lúc có con để vợ khỏi cô quạnh mới ra đi vĩnh viễn ( Châu Nhi, <br /> Phán quan họ Lục, Tượng đất...)...Tinh thần nhân văn cao cả kết hợp với bút pháp  <br /> kỳ ảo đã tạo nên những cuộc đoàn tụ âm dương trong tác phẩm, xoa dịu nỗi đau khổ <br /> lớn nhất của loài người là tử biệt sinh ly.<br /> <br /> 11<br />  Còn vô vàn điều kỳ  quái đến kinh người xảy ra trong đêm của  Liêu  Trai. <br /> Đêm có thể  biến ngôi mộ  cổ, mái nhà tranh, khu vườn hoang... thành lầu gác nguy <br /> nga sáng trưng đèn đuốc (Hồ  gả  con, Huệ  Phương, Tiêu Thất  Nương...). Cũng <br /> trong đêm, cá đã thành tinh biến thành người kéo nhau lên hồ Động Đình  chơi đá cầu <br /> (Uông Sĩ Tú); ma quỷ, thần tiên đều lên cõi trần yến ẩm, ca hát (Tửu lệnh ma, Tú <br /> tài họ  Quách); ma đến nhà người học đàn (Hoạn Nương); người xuống mộ  dạy <br /> chư îcho ma, xuống âm phủ làm nhân chứng cho Diêm vương xét xử (Hoạn Nương, <br /> Diêm vương chết); đức Quan Thánh xuống trị kẻ ác (Đổng công tử); tiên giáng trần <br /> trị  bệnh cho người (Thượng tiên); người sai khiến quỷ  làm nô lệ  (Sai quỷ, Yêu <br /> thuật);   ma quỷ   ẩn hiện (Phun nước, Giữa sông); xác chết sống lại (Xác chết <br /> biến động, Nhậm Chân, Dã cẩu)... Đầy rẫy những điều quái đản, lạ lùng của trên <br /> trời dưới đất, sơn cùng thủy tận đã xuất hiện trong đêm. Xương khô dưới mồ, vịt lội  <br /> trong ao, ngọn đèn dải lụa, rồng rắn chim chuột, chén trà bát thuốc... tất tần tật đều  <br /> có thể trở thành yêu quái.<br /> Theo quan niệm dân gian, dương là ngày, âm là đêm; dương là cõi sống, âm là  <br /> cõi chết. Cõi chết  ấy thực ra vẫn sống trong tâm linh con người qua những câu  <br /> chuyện ma ­ chuyện của đêm. Chính khoảng thời gian cứ ngỡ  là đã "chết"  ấy, thời  <br /> gian mà con người chìm vào vô thức, thời gian chiếm một nửa tháng năm, một nửa  <br /> đời người, vẫn không hề bị bỏ phí bởi nó nuôi dưỡng ước mơ và dung chứa sự sáng  <br /> tạo nghệ thuật. Dường như khám phá những điều kỳ bí, siêu nhiên, những điều bất  <br /> khả  tri luôn như  là một nhu cầu của con người mong muốn thoát ra khỏi sự  bình <br /> thường, tẻ  nhạt của đời sống tinh thần. Vì vậy mà nhà văn Bồ  Tùng Linh đã đánh <br /> thức đêm  tối, gieo vào trong đó bao chuyện lạ lùng của tiếng ma cười quỷ khóc, của <br /> những "bóng ma hời sờ soạng dắt nhau đi". (Điêu tàn ­ Chế Lan Viên)  <br /> Đêm là thời gian đặc trưng của truyện ma nói chung và  Liêu Trai nói riêng, là <br /> điều kiện tiên quyết trong việc tạo nên tố chất kỳ ảo của truyện Đêm làm tăng hiệu <br /> quả  nghệ  thuật của truyện. Phủ  lên câu chuyện tấm áo choàng đen của thời gian,  <br /> chuyện bỗng trở nên rùng rợn, ly kỳ hơn, đa nghĩa và hấp dẫn hơn.   <br />   3. Thời gian siêu tự  nhiên cũng là một dạng thức khác của thời gian kỳ <br /> ảo."Thời gian siêu tự  nhiên trên thế  giới là sản phẩm của ý thức sợ  hãi cái chết và <br /> mong muốn cởi bỏ  các ràng buộc của trần tục để  giải thoát vào một thế  giới vĩnh <br /> viễn và tự do" (*). Dường như không chấp nhận một sự thật phũ phàng: chết là hết, <br /> là thực sự kết thúc sinh mệnh; con người đã chống chọi lại quy luật khắc nghiệt của  <br /> tự nhiên bằng "phép thắng lợi tinh thần": cho linh hồn được tái sinh sau khi phiêu du  <br /> qua 18 tầng địa ngục. Kế  thừa quan niệm dân gian đượm màu sắc tư  tưởng Phật <br /> giáo, Liêu Trai chí dị có rất nhiều truyện thể  hiện sự  trôi chảy của thời gian siêu <br /> nhiên. Ba kiếp đầu thai, Ông Mỗ ở Thiểm Tây, Thiệu Sĩ Mai, Chung sinh ... đều <br /> cho con người trải qua vòng luân hồi của những kiếp đầu thai. "Quả" của kiếp này  <br /> tùy thuộc vào "nhân" của kiếp trước, vì vậy mà có khi đầu thai làm người, có khi lại  <br /> làm súc vật. Đằng sau mỗi kiếp là một bài học về  đạo đức, về  triết lý  ở  hiền gặp  <br /> lành.<br /> <br /> 12<br />  Đáng lưu ý là phần lớn những truyện có sự  đầu thai, hóa kiếp của nhân vật  <br /> đều có kết cấu đảo ngược về thời gian. Truyện diễn tiến theo dòng hồi cố của nhân <br /> vật, vì vậy sự  việc diễn ra trước lại được kể  sau và ngược lại. Ví dụ: Uông Khả <br /> Thụ trong truyện cùng tên có thể nhớ cả việc ba kiếp. Kiếp 1 là người (tú tài), kiếp 2  <br /> là ngựa, kiếp 3 là người (trẻ con), kiếp 4 là người (Uông Khả Thụ). Nếu theo trật tự <br /> thời gian tuyến tính thì kiếp 1 phải được kể trước, nhưng do nhân vật tự kể lại tiền  <br /> thân của  mình nên có sự xáo trộn, kiếp 4 lại được kể  trước. Như vậy, thời gian kỳ <br /> ảo đã thực sự  chi phối kết cấu mặc dù tác giả  dân gian và nhà văn Bồ  Tùng Linh  <br /> không cố  tình đảo lộn trật tự  thời gian của truyện. Khi cho nhân vật tự  kể  về  quá <br /> khứ của mình, điểm nhìn nghệ thuật sẽ di chuyển từ  người kể chuyện "thượng đế" <br /> sang nhân vật, dẫn đến sự phá vỡ trật tự tuyến tính về thời gian ­ một hình thức đặc <br /> trưng của chuyện kể trung đại. Tuy nhiên, sự phá vỡ  trật tự  thời gian cũng như  kết <br /> cấu truyện chỉ  mới dừng  ở  mức "thô sơ", "tự  phát", xuất phát từ  mục tiêu tuần túy  <br /> về mặt nội dung chứ chưa phải là một kiểu độüt phá trong thi pháp kết cấu truyện. <br /> Bên cạnh ước mơ về sự trường sinh bằng cách luân hồi từ kiếp này sang kiếp <br /> khác, thời gian siêu tự  nhiên còn thể  hiện khát vọng trẻ  mãi không già, thoát ra khỏi <br /> quy luật sinh ­ lão ­ bệnh ­ tử  nghiệt ngã của thời gian. Hoạn Nương trong truyện  <br /> cùng tên qua đời đã 100 năm nhưng vẫn còn tươi nguyên vẻ diễm lệ thanh xuân của <br /> tuổi mười bảy, mười tám. Người vợ  hiền trong Bạch Vu Ngọc "tuổi đã ngoài năm <br /> mươi mà trông như là người đôi mươi". Quỳnh Hoa trong truyện  Nhạc Trọng "gần <br /> bốn mươi tuổi, vẫn yểu điệu như độ hai mươi". Trương Ư Đán ( Con gái Lỗ công), <br /> tuổi đã năm mươi nhưng được Phật Bà hóa phép cải lão hoàn đồng trẻ  lại như  hồi  <br /> mới mười lăm, mười sáu để  đẹp đôi với Lỗ  tiểu thư  khi nàng đầu thai vào nhà họ <br /> Lỗ, thực hiện lời đính ước từ kiếp trước với nàng.<br /> Thời gian ở cõi thần tiên trong Liêu trai cũng là một hình tượng đậm chất kỳ <br /> ảo. Thời gian tiên cảnh có đặc điểm là trôi chậm, kéo dài, bất biến, trái ngược hẳn  <br /> với thời gian vùn vụt như  "bóng câu qua cửa sổ" của trần gian. Cao Ngọc Thành <br /> trong truyện Tiên ăn mày chỉ một khoảnh khắïc lạc vào cõi tiên nhưng khi trở về thì <br /> đã ba năm trôi qua. Vân La công chúa trong truyện cùng tên về  cõi tiên chỉ  mới hơn <br /> hai ngày mà ở hạ giới người chồng phải chờ đợi hơn một năm. Khoảng cách lớn hơn <br /> nữa là  ở  truyện  Phấn Điệp, Dương Viết Đán lạc vào cõi tiên chỉ  mới bốn hôm <br /> nhưng thực ra đã xa nhà mười sáu năm rồi.<br /> Thời gian của cõi tiên gắn với cuộc sống nhung lụa, hạnh phúc mỹ mãn. Con  <br /> người không còn âu lo những đói no ấm lạnh của đời thường, không còn bị trói buộc  <br /> bởi vòng sinh ­ lão ­ bệnh ­ tử khắc nghiệt. Thời gian  ấy là giấc mơ  đẹp, nhưng lại <br /> vụt trôi nhanh như ráng màu, để lại trong lòng người nỗi hoài niệm đầy ảo ảnh vàng <br /> son. Sai biệt quá lớn giữa thời gian của cõi tiên và cõi trần là sự  sai biệt giữa mộng  <br /> và thực. Mộng thì bao giờ cũng đẹp nhưng xa vời, thực tại dù phũ phàng nhưng lại <br /> gần gũi hơn, gắn bó hơn. Những ngậm ngùi tiếc nuối, bâng khuâng, bàng hoàng, hụt <br /> hẫng của người trong cuộc khi bừng tỉnh mộng càng khiến người đọc thấm thía hơn,  <br /> trân quý hơn cõi thực của mình.<br /> <br /> <br /> 13<br />  Là sản phẩm của trí tưởng tượng phong phú vào loại bậc nhất trong dòng <br /> truyện kỳ ảo thế giới, thời gian của Liêu Trai cũng đầy chập chờn mê hoặc như bất <br /> kỳ một yếu tố nghệ thuật nào của tác phẩm. Vừa là khách thể, vừa là chủ  thể, vừa <br /> là công cụ  nhưng đồng thời cũng vừa là sản phẩm, thời gian đã góp phần làm nên  <br /> chủ  đề  tác phẩm. Dung chứa các yếu tố  đặc biệt, phi thường, khác lạ, siêu nhiên  <br /> trong ngót 500 thiên truyện ngắn mà Bồ  Tùng Linh xem là "sự  nghiệp hồ  quỷ" của  <br /> mình, thời gian kỳ  ảo của Liêu Trai là một phương tiện tổ  chức có hiệu quả  trong <br /> việc khám phá và phản ánh nội dung xã hội ­ lịch sử rộng lớn.<br /> Vừa quen thuộc vừa lạ lẫm, khác thường, thời gian nghệ thuật của Liêu Trai <br /> chí dị  níu giữ  người đọc bởi cái thực và cái  ảo cứ  chao qua lượn lại, kết nối, tan  <br /> biến trong nhau. Thời gian kỳ  ảo đã làm "lạ hóa" các sự vật hiện tượng quen thuộc, <br /> từ  đó phá vỡ  tính máy móc, thụ  động của sự  cảm thụ, buộc người đọc phải tự  tìm  <br /> tòi, suy ngẫm từng dạng thức thời gian của tác phẩm để  nhận ra đâu là ý nghĩa đích <br /> thực của nhân sinh.<br /> Chú thích:<br /> (*) Nguyễn Khắc Phi, Trần Đình Sử,  Về  thi pháp thơ  Đường, NXB Đà <br /> Nẵng, 1997, tr. 18<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. Dư Quán Anh, Tiền Chung Thư, Phạm Ninh (Chủ biên). Lịch sử văn học Trung  <br /> Quốc (2 tập), NXB Giáo dục (1997) <br /> 2. Nguyễn Huệ Chi. Bồ Tùng Linh và bộ sách Liêu Trai chí dị, Liêu Trai chí dị tập1, <br /> NXB văn nghệ tp HCM (1999)<br /> 3. Trần Xuân Đề. Tiểu thuyết cổ điển Trung Quốc, NXB Giáo dục (1998)<br /> 4. Nguyễn Thị Bích Hải. Thi pháp thơ Đường, NXB Thuận Hóa. (1996)<br /> 5. Nguyễn Khắc Phi, Lương Duy Thứ.  Văn học Trung Quốc, 2 tập, NXB Giáo dục <br /> (1987, 1988)<br /> 6.   Nguyễn Khắc Phi, Trần Đình Sử.  Về thi pháp thơ Đường, NXB Đà Nẵng (1997) <br /> 18<br /> 7. Bùi Thanh Truyền. Nghệ thuật kỳ ảo trong văn xuôi đương đại Việt Nam  ­ Luận <br /> văn thạc sĩ ngữ văn, Trường Đại học sư phạm, Đại học Huế (2001)<br /> 8. Trần Thị An. Yếu tố thời gian trong truyền thuyết dân gian, Tạp chí văn học (5), <br /> (2000) 65 ­ 73<br /> 9. Đ. X. Li­kha­chốp. Thời gian nghệ thuật của tác phẩm văn học, Tạp chí văn hóa <br /> nghệ thuật, (1998) 60 ­ 65<br /> <br /> THE FANTASTIC TIME IN LIAO CHAI CHIH I<br />                                                   Nguyen Thi Tinh Thy<br /> College of  Pedagogy, Hue University<br /> <br /> SUMMARY<br /> <br /> <br /> 14<br />  As a product of the most fertile imagination of fantastic story of the world, time like every  <br /> other art factor in Liao Chai chih i is also extraordinary and mysterions. The object as well as  <br /> the subject and the instrument as well as the product, time contributes to build up the theme of  <br /> the stories. In nearly 500 stories with extraordinary, mysterious and supernatural factors which  <br /> are considered to be P'u Sung­ling's achievements of "spirits", the fantastic and mysterious time  <br /> in Liao Chai chih i ­  springtide, night time and supernatural time ­ serves as an effective factor  <br /> in discovering and reflecting the vast socio ­ historical substance.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 15<br />