I. §Æt vÊn ®Ò
BiÖn chøng vµ siªu h×nh lµ hai ph¹m trï trong triÕt häc, nã lµ hai
ph¬ng ph¸p t duy tr¸i ngîc nhau. Ph¬ng ph¸p siªu h×nh lµ ph¬ng ph¸p
xem xÐt sÑ vËt hiÖn tîng trong tr¹ng th¸i tÜnh t¹i kh«ng trong mèi quan
hÖ phè biÕn trong qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ ph¸t triÓn. Do vËy ph¬ng
ph¸p nµy sÏ dÉn ®Õn sai lÇm phñ nhËn sù ph¸t triÓn kh«ng nhËn thÊy
mèi liªn hÖ gi÷a c¸c sù vËt hiÖn tîng. Tr¸i l¹i víi ph¬ng ph¸p t duy siªu
h×nh, ph¬ng ph¸p biÖn chøng lµ ph¬ng ph¸p nhËn thøc thÕ giíi lý gi¶i
thÕ giíi, gi¶i quyÕt vÊn ®Ò thùc hiÖn theo nguyªn t¾c biÖn chøng
xem xÐt sù vËt hiÖn tîng trong qu¸ tr×nh kh«ng ngõng vËn ®éng ph¸t
triÓn ®ång thêi thÊy ®îc mèi quan hÖ c¸ thÓ vµ ®oµn thÓ.
Trong lÞch sö triÕt häc cã nh÷ng thêi ®iÓm, t duy siªu h×nh
chiÕm u thÕ so víi t duy biÖn chøng. Nhng xÐt trong toµn bé lÞch sö
triÕt häc th× phÐp biÖn chøng lu«n gi÷ vai trß ®Æc biÖt trong ®åi sè
tinh thÇn triÕt häc. PhÐp biÖn chøng lµ mét khoa häc cña triÕt häc.
V× vËy nã còng ph¸t triÓn tr× thÊp tèi cao vµ cã nh÷ng th¨ng trÇm
®Ønh cao cña phÐp biÖn chøng duy vËt lµ phÐp biÖn chøng M¸c-xÝt
cña triÕt häc M¸c - Lª nin. Chñ nghÜa M¸c lu«n ®¸nh gi¸ cao phÐp
biÖn chøng nhÊt lµ phÐp biÖn chøng duy vËt, vµ coi ®ã lµ mét c«ng
cô t duy ®¾c lùc, s¾c bÐn ®Ó ®Êu tranh víi thuyÕt kh«ng thÓ biÕn t
duy siªu h×nh gióp cho trong nhËn thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi.
§Ó thÊy râ b¶n chÊt cña phÐp biÖn chøng vµ sù ph¸t triÓn cña
t duy biÖn chøng cña nh©n lo¹i th× chóng ta ph¶i nghiªn cøu lÞch sö
ph¸t triÓn cña phÐp biÖn chøng.
II. gi¶i quyÕt vÊn ®Ò
1. C¸c phÐp biÖn chøng tríc triÕt häc M¸c - Lªnin
a) PhÐp biÖn chøng thêi cæ ®¹i
PhÐp biÖn chøng thêi cæ ®¹i lµ phÐp biÖn chøng tù ph¸t, ng©y
th¬ vµ mang tÝnh trùc quan ®îc h×nh thµnh trªn c¬ së nh÷ng quan s¸t
tù nhiªn, x· héi hoÆc lµ kinh nghiÖm cña b¶n th©n. Trung t©m lín cña
triÕt häc thêi bÊy giê lµ triÕt häc trung hoa cæ ®¹i. Do ®Æc ®iÓm v¨n
ho¸ còng nh hoµn c¶nh lÞch sö kh¸c nhau nªn sù thÓ hiÖn t tëng biÖn
chøng. Trong häc thuyÕt triÕt häc còng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm. Kh«ng
gièng nhau, nhng nãi chung c¶ 3 nªn triÕt häc lín ®Òu cã nh÷ng ®Æc
®iÓm nªu trªn.
§Çu tiªn ph¶i nãi ®Õn lµ nÒn triÕt häc Ên §é cæ ®¹i. §©y lµ hÖ
thèng triÕt häc cã sù ®an xen hoµ ®ång gi÷a triÕt häc vµ t«n gi¸o vµ
gi÷a c¸c trêng ph¸i kh¸c nhau. C¸c t tëng triÕt häc ®îc thÓ hiÖn díi
h×nh thøc lµ mét t«n gi¸o. Theo c¸ch ph©n chia truyÒn thèng triÕt häc
Ên §é cæ ®¹i cã 9 trêng ph¸i, trong ®ã cã 6 trêng ph¸i lµ chÝnh thèng
vµ 3 trêng ph¸i phi chÝnh thèng. Trong tÊt c¶ c¸c trêng ph¸i ®ã th× tr-
êng ph¸i ®¹o phËt lµ cã häc thuyÕt mang tÝnh duy vËt biÖn chøng
s©u s¾c tiªu biÓu cña nÒn triÕt häc Ên §é cæ ®¹i.
PhËt gi¸o h×nh thµnh tõ thÕ kû VI tríc c«ng nguyªn do TÊt §¹t §a
tªn hiÖu lµ thÝch ca MÉu Ni s¸ng t¹o. PhËt gi¸o cho r»ng v¹n vËt trong
thÕ giíi kh«ng do mét ®Êng thÇn linh nµo s¸ng t¹o ra mµ ®îc t¹o ra tõ
hai nguyªn tè lµ s¾c vµ danh. Trong ®ã "danh" bao gåm t©n vµ thøc,
cßn "s¾c" bao gåm 4 ®¹i lµ ®¹i ®Þa, ®¹i thuû, ®¹i ho¶, ®¹i phong.
ChÝnh nhõo tõ trêngnµy mµ phËt gi¸o ®îc coi lµ t«n gi¸o duy vËt duy
nhÊt chèng l¹i c¸c t«n gi¸o thÇn häc ®¬ng thêi. §ång thêi phËt gi¸o ®a
ra t tëng "v« ng·", "v« biÕn" nghÜa lµ kh«ng cã c¸i g× lµ trêng tån bÊt
biÕn, lµ vÜnh h»ng, kh«ng cã c¸i g× tån t¹i biÖt lËp, mµ nã tån t¹i trong
mét mèi liªn hÖ. §©y lµ t tëng biÖn chøng s©u s¾c chèng l¹i ®¹o Bµ
La m«n vÒ sù tån t¹i cña c¸i t«i bÊt biÕn "v« thêng" tøc lµ biÕn, biÕn ë
®©y lµ sù biÕn ®æi cña v¹n vËt theo chu kú. Sinh - tri - di - diÖt ®èi víi
sinh vËt vµ thµnh - trô - ho¹i kh«ng ®èi víi con ngêi. PhËt gi¸o cho r»ng
sù t¬ng t¸c gi÷a 2 mÆt ®èi lËp nh©n gi¶ hay nh©n duyªn chÝnh lµ
®éng lùc lµm cho thÕ giíi vËn ®éng chø kh«ng ph¶i lµ mét thÕ lùc siªu
nh©n nµo ®ã n»m ngoµi con ngêi, thÕ giíi lµ vßng nh©n qu¶ v« cïng
v« tËn. Nãi kh¸c mét sù vËt hiÖn tîng tån t¹i ®îc lµ nhê héi tô ®ñ 2 giíi
…. nh©n duyªn.
Tuy ®¹o phËt ®· cã nh÷ng bíc ph¸t triÓn lín v× biÖn chøng nhng
nã vÉn cßn mang tÝnh v« thÇn kh«ng triÖt ®Ó, bi quan …
TriÕt häc trung hoa cæ ®¹i lµ mét nÒn triÕt häc lín cña nh©n lo¹i
cã tíi 103 trêng ph¸i triÕt häc lín nhá. Do nh÷ng ®Æc ®iÓm cña hoµn
c¶nh lÞch sö cña c¬ cùc ®¹o ®øc suy ®åi nªn triÕt häc trung hoa chØ
tËp trung vµo viÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò vÒ chÝnh trÞ - x· héi, nh÷ng
t tëng biÖn chøng thêi nµy rÊt Ýt vµ chØ xuÊt hiÖn khi c¸c nhµ triÕt
häc gi¶i nh÷ng vÊn ®Ò vÒ vò trô quan.
Häc thuyÕt triÕt häc mang t tëng biÖn chøng s©u s¾c cña triÕt
häc trung hoa lµ häc thuyÕt ©m - d¬ng. §©y lµ mét häc thuyÕt triÕt
häc ®îc ph¸t triÓn trªn c¬ së mét bé s¸ch cã tªn lµ kinh dÞch. Nguyªn lý
triÕt häc c¬ b¶n nhÊt lµ nh×n nhËn mäi tån t¹i kh«ng trong tÝnh ®ång
nhÊt tuyÖt ®èi, mµ còng kh«ng ph¶i trong sù lo¹i trõ biÖt lËp kh«ng
thÓ t¬ng ®ång.Tr¸i l¹i tÊt c¶ ®Òu bao hµm sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt
®èi lËp ®ã lµ ©m vµ d¬ng. ¢m d¬ng kh«ng lo¹i trõ, kh«ng biÖt lËp, mµ
bao hµm lÉn nhau, liªn hÖ t¬ng t¸c lÉn nhau. §iÒu nµy thÓ hiÖn rÊt râ
trong kinh dÞch "còngnh t¬ng t¬ng th«i nhu sinh biÕn h¸i". Sinh sinh
chi vi dÞch"Häc thuyÕt nµy cã hai quan ®iÓm thÓ hiÖn s©u s¾c t t-
ëng biÖn chøng. Mét lµ sù t¬ng t¸c lÉn nhau gi÷a ©m vµ d¬ng, gi÷a
c¸c mÆt ®èi lËp lµm cho vò trô biÕn ®æi kh«ng ngõng; hai lµ häc
thuyÕt nµy còng cho r»ng chu tr×nh vËn ®éng, biÕn dÞch cña v¹n vËt
trong vò trô diÔn ra theo nguyªn lý ph©n ®«i c¸i thèng nhÊt nh th¸i cùc
(thÓ thèng nhÊt) ph©n ®«i thµnh lìng nghi (©m d¬ng). Sau ®ã ©m d-
¬ng l¹i tiÕn hµnh ph©n thµnh tù tîng lµ th¸i ©m - thiÕu, ©m, th¸i d¬ng -
thiÕu d¬ng, tõ tîng l¹i sinh ra b¸t qu¸i, vµ tr× ®· b¸t qu¸i sinh ra v¹n vËt.
Tuy vËy, häc thuyÕt ©m d¬ng vÉn cßn nh÷ng h¹n chÕ
Mét lµ, häc thuyÕt ©m - d¬ng phñ nhËn sù ph¸t triÓn biÖn
chøng theo híng ®i lªn v× häc thuyÕt ©m d¬ng cho r»ng sù vËn ®éng
cña v¹n vËt diÔn ra theo chu kú lÆp ®i lÆp l¹i vµ ®îc ®¶m b¶o bëi
nguyªn t¾c c©n b»ng ©m - d¬ng cho r»ng sù vËn ®éng cña c¸c hiÖn
tîng chØ dõng l¹i khi ®¹t ®îc tr¹ng th¸i c©n b»ng ©m d¬ng. Hai lµ trong
häc thuyÕt ©m - d¬ng cßn nhiÒu yÕu tè duy t©n thÇn bÝ nh quan
®iÓm "thiªn t«n ®Þa lý" cho r»ng trËt tù sang hÌn trong x· héi b¾t
nguån tõ trËt tù cña trêi ®Êt, häc ®em trËt tù cña x· héi g¸n cho giíi tù
nheien, râ l¹i dùng h×nh thøc bÞa ®Æt ®Ó chøng minh cho sù hîp lý
vÜnh viÔn cña chÕ ®é ®¼ng cÊp x· héi. §iÒu nµy ph¶n khoa häc.
Tãm l¹i, häc thuyÕt ©m d¬ng ®· ph¶n ¸nh râ khuynh híng duy
vËt vµ biÖn chøng µ ra chØ lµ tù ph¸t. Nhng thiÕu sè h¹n chØ cña nã
chØ lµ do ë thêi kú nµy khoa häc v× tù nhiªn cha cã vµ triÕt häc chØ
lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh kh¸i qu¸t ho¸ nh÷ng kinh nghiÖm thùc tiÔn
l©u dµi cña nh©n d©n trung hoa.
Trong thêi cæ ®¹i th× nÒn triÕt häc Hy l¹p lµ nÒn triÕt häc cã
nh÷ng ph¸t hiÖn míi ®èi víi phÐp biÖn chøng. ChÝnh thêi kúnµy cña
triÕt häc Hy l¹p thuËt ng÷ "biÖn chøng" ra ®êi. Cïng víi sù ph¸t triÓn
m¹nh mÏ vÒ kinh tÕ trong thêi kú chiÕm h÷u n« lÖ Hi l¹p cæ ®¹i lµ
nh÷ng thµnh tùu to lín trong khoa häc tù nhiªn, v¨n ho¸, nghÖ thuËt.
§Æc biÖt lµ khoa häc tù nhiªn nh thiªn v¨n häc, vËt lý cæ ®iÓn, to¸n
häc ®· lµm c¬ së cho sù ph¸t triÓn vµ lµ nÒn t¶ng cho sù ph¸t triÓn
cña triÕt häc ph¬ng t©y sau nµy.
Nhµ triÕt häc ®iÓn h×nh cho nÒn triÕt häc Hi l¹p cã t tëng biÖn
chøng lµ: Heraclit (540-980 TCN). Theo sù ®¸nh gi¸ cña M¸c, Lªnin th×
Heraclit lµ ngêi ®· s¸ng t¹o ra phÐp biÖn chøng. ¤ng còng lµ ngêi ®Çu
tiªn x©y dùng phÐp biÖn chøng trªn lËp trêng duy vËt. PhÐp biÖn
chøng cña «ng cha ®îc tr×nh bµy díi d¹ng mét hÖ thèng c¸c luËn
®iÓm khoa häc mµ hai nh c¸c luËn ®iÓm quan träng cña «ng vÒ
phÐp biÖn chøng ®îc ®Ò cËp díi d¹ng c¸c c©u danh ng«n mang tÝnh
thi ca vµ triÕt lý. T tëng biÖn chøng cña Heraclic thÓ thiÕu trong 3
vÊn ®Ò sau:
Mét lµ quan niÖm vÒ sù vËn ®éng vÜnh cöu cña vËt chÊt. Theo
«ng th× khi«ng cã sù vËt, hiÖn tîng nµo cña thÕ giíi ®øng yªn tuyÖt
®èi, mµ tr¸i l¹i tÊt c¶ ®Òu trong tr¹ng th¸i biÕn ®æi vÒ chuyÓn ho¸
kh«ng ngõng. T tëng nµy ®îc thÓ hiÖn râ trong hai c©u danh ng«n.
Chóng ta kh«ng thÓ t¾m hai lÇn trªn mét dßng s«ng v× níc míi
kh«ng ngõng ch¶y".
vµ "ngay c¶ mÆt trêi còng mçi ngµy mét mèt"
(Heraclit - gi¸o tr×nh triÕt häc M¸c-Lªnin - NXB CTQG)
Heraclit l¹i ®a ra quan ®iÓm lµ löa chÝnh lµ b¶n nguyªn cña thÕ
giíi, lµ c¬ së duy nhÊt vµ phæ biÕn nhÊt cña tÊt c¶ mäi sù vËt hiÖn t -
îng. §ång thêi còng chÝnh lµ gèc cña vËn ®éng, tÊt c¶ c¸c d¹ng kh¸c
nhau cña vËt chÊt chØ lµ tr¹ng th¸i chuyÓn ho¸ cña löa mµ th«i. §©y lµ
mét h¹n chÕ cña Heraclit vµ b¶n chÊt cña vËt chÊt vµ vËn ®éng nhng
còng chÝnh nhê quan ®iÓm Êy mµ Heraclit ®· nhÊn m¹nh ®îc tÝnh
vÜnh viÔn vµ bÊt diÖt cña thÕ giíi.
Hai lµ, Heraclit nªu lªn t tëng vÒ sù tån t¹i phæ biÕn cña c¸c m©u
thuÉn trong mäi sù vËt, hiÖn tîng. §iÒu ®ã thÓ hiÖn trong pháng ®o¸n
vÒ vai trß cña nh÷ng mÆt ®èi lËp trong biÕn ®æi phæ biÕn cña tù
nhiªn vµ "sù trao ®æi cña nh÷ng mÆt ®èi lËp" vÒ "sù tån t¹i vµ thèng
nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp. §iÒu nµy thÓ hiÖn râ qua c©u nãi cña «ng:
"cïng mét c¸i ë trong chóng ta sèng vµ chÕt, thøc vµ ngñ, trÎ vµ giµ v×
r»ng c¸i nµy biÕn ®æi thµnh c¸i kia vµ ngîc l¹i, c¸i kia vµ ngîc l¹i, c¸i kia
biÕn ®æi thµnh c¸i nµy…." Heraclit còng ®· cã nh÷ng pháng ®o¸n
®óng vÒ sù ®Êu tranh vµ thèng nhÊt cña nh÷ng mÆt ®èi lËp. §¸nh gi¸
vÒ quan ®iÓm thø hai cña Heraclit Lªnin ®· tõng viÕt "ph©n ®«i c¸i
thèng nhÊt cña phÐp biÖn chøng. §iÒu nµy chóng ta ®· thÊy xuÊt
hiÖn ngay tõ nhµ biÖn chøng Heraclit.
Ba lµ theo Heraclit th× sù vËn ®éng ph¸t biÕn kh«ng ngõng cña
thÕ giíi do quy luËt kh¸ch quan quy ®Þnh, quy luËt kh¸ch quan lµ trËt
tù kh¸ch quan lµ mäi c¸i ®ang diÔn ra trong vò trÞ, quy luËt chñ quan
lµ tõ ng÷ häc thuyÕt cña con ngêi quy luËt chñ quan ph¶i phï hîp víi
quy luËt kh¸ch quan. Ngêi nµo cµng tiÕp cËn ®îc quy luËt kh¸ch quan
bao nhiªu th× cµng th«ng th¸i bÊy nhiªu. Lý luËn nhËn thøc cña
Heraclit mang tÝnh biÖn chøng vµ duy vËt s¬ khai nh c¬ b¶n lµ ®óng
®¾n.
Trong suèt thêi kú cæ ®¹i ta thÊy r»ng kh«ng cã hÖ thèng triÕt
häc nµo cã t tëng biÕn chøng sau nh cña Heraclit. Do vËy mµ t tëng
triÕt häc cña «ng ®îc nhµ biÖn chøng c¬ §iªu §øc vµ c¸c nhµ s¸ng lËp
nªn chñ nghÜa M¸c-Lªnin ®¸nh gi¸ cao, nh C¸c M¸c vµ Ph ¡ng ghen ®·
nãi "Quan niÖm vÒ thÕ giíi míi cña nguyªn thuû, ng©y th¬ nhng c¨n
b¶n ®ã còng lµ quan ®iÖm cña c¸c nhµ Hy L¹p thêi cæ vµ ngêi trªn
diÔn ®¹t ®îc r»ng quan niÖm Êy lµ Heraclit.
C¸c nhµ triÕt häc sau Heraclit tiÕp tôc kÕ thõa t tëng biÖn
chøng cña «ng vµ ph¸t triÓn nã nhng thùc sù cha gi¶i quyÕt ®îc vÊn
®Ò b¶n chÊt cña sù vËn ®éng vµ cña vËn ®éng vµ cña vËt chÊt.
Tãm l¹i, phÐp biÖn chøng thêi cæ ®¹i vÒ c¨n b¶n lµ ®óng nhng
chñ yÕu míi dùa trªn nh÷ng pháng ®o¸n nh÷ng trùc kiÕn thiªn tµi.
PhÐp biÖn chøng tù ph¸p thêi cæ ®¹i ®· nh×n thÊy bøc tranh chung
cña thÕ giíi trong sù t¸c ®éng cña nã. V× vËy kh«ng thÓ tr¸nh khái bÞ
phñ ®Þnh bëi c¸c nÒn triÕt häc vÒ sau.
b) BiÖn chøng thêi trung ®¹i
BiÖn chøng thêi trung ®¹i hÇu nh kh«ng cè, ®©y lµ 1 lu trÇn c¸c
sù ph¸t triÓn phÐp biÖn chøng. ë ph¬ng ®«ng vÉn chØ duy tr× phÐp
biÖn chøng cã ®îc thêi cæ ®¹i thËm chÝ t¹i Ên §é phËn gi¸ cßn bÞ sôp
®æ. Cßn ë ph¬ng t©y lµ sù bao trïm cña lÖnh viÖn ph¸n khoa häc.
c) PhÐp biÖn chøng t©y ¢u thÕ kû XV - XVIII
Suèt trong 4 thÕ kû (tõ thÕ kû XV ®Õn thÕ kû XVIII) sù trëng
thµnh cña t tëng biÖn chøng T©y ¢u mang ý nghÜa ®éc ®¸o. PhÐp
biÖn chøng trong thêi kú kú ph¸t triÓn díi sù thèng trÞ cña t duy siªu
h×nh m¸y mãc.
Nãi chung c¸c nhµ triÕt häc thêi kú nµy mang ®Ëm t duy siªu
h×nh nhng còng cã nh÷ng t tëng biÖn chøng nh t tëng vÒ "sù phï hîp
cña c¸c mÆt ®èi lËp" cña Gioocdan¬ Brun« (1548 -1600). Theo
G.Brun« mäi c¸i ®Òu liªn hÖ víi nhau vµ ®Òu vËn ®éng, kÓ tõ c¸c h¹t
vËt chÊt nhá nhÊt - nguyªn tö ®Õn v« sè thÕ giíi cña vò trô v« tËn, c¸i
nµy tiªu diÖt c¸i kia ra ®êi. ¤ng còng kh¼ng ®Þnh r»ng nÕu kh«ng
theo nguyªn t¾c "c¸c mÆt ®èi lËp phï hîp víi nhau" th× mäi nhµ khoa
häc tõ tù nhiªn ®Õn x· héi ®Òu kh«ng lµm viÖc ®îc. Ngoµi ra Brun«
cßn cã nh÷ng t tëng biÖn chøng cña Ph.Bªc¬n kh¼ng ®Þnh vËt chÊt
kh«ng t¸ch rêi vËn ®éng, nhËn thøc b¶n chÊt cña sù vËt lµ nhËn thøc
sù vËn ®éng cña chóng. ¤ng lµ ngêi ®Çu tiªn nhËn thÊy tÝnh b¶o
toµn vËt chÊt cña thÕ giíi.
d) PhÐp biÖn chøng cæ ®iÓn §øc
§¸nh gi¸ vÒ nÒn triÕt häc cæ ®iÓn §øc Lªnin ®· viÕt: Dï cã sù
thÇn bÝ ho¸ duy t©m, nhng phÐp biÖn chøng cæ ®iÓn §øc ®· ®Æt ra
sù thèng nhÊt gi÷a phÐp biÖn chøng vµ logic häc vµ lý luËn nhËn
thøc. Trong c¸c nÒn triÕt häc tríc C. M¸c th× triÕt häc cæ ®iÓn §øc cã
tr×nh ®é kh¸i qu¸t ho¸ vµ trõu tîng ho¸ cao víi kÕt cÊu hÖ thèng chÆt
chÏ, logic. §©y lµ tiÕn bé cña nÒn triÕt häc §øc so víi c¸c nÒn triÕt häc
kh¸c. NÒn triÕt häc cæ ®iÓn §øc b¾t ®Çu tõ Kant¬, ®¹t ®Ønh cao ë
Hªghen sau ®ã suy tµn ë triÕt häc Phoi¬b¾c.
Hªghen (1770 -1831) lµ nhµ triÕt häc cæ ®iÓn §øc lµ nhµ biÖn
chøng lçi l¹c. PhÐp biÖn chøng cña «ng lµ mét tiÒn ®Ò lý luËn quan
träng cña triÕt häc M¸cxit. TriÕt häc cña «ng cã ¶nh hëng rÊt m¹nh
®Õn t tëng cña níc §øc vµ c¶ Ch©u ¢u ®¬ng thêi, triÕt häc cña «ng ®-
îc gäi lµ "tinh thÇn Phæ". PhÐp biÖn chøng cña Hªghen lµ phÐp biÖn
chøng duy t©m tøc lµ phÐp biÖn chøng vÒ sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn
cña c¸c kh¸i niÖm ®îc «ng ®ång nhÊt víi biÖn chøng sù vËt. ¤ng viÕt:
"phÐp biÖn chøng nãi chóng lµ nguyªn t¾c cña mäi vËn ®éng, mäi sù
(cid:0) 1(cid:0)
sèng vµ mäi ho¹t ®éng trong ph¹m vi hiÖn thùc. C¸i biÖn chøng lµ linh
hån cña mäi nhËn thøc khoa häc ch©n chÝnh " . LuËn ®iÓm xuyªn
(cid:0) 2(cid:0)
suèt trong hÖ thèng triÕt häc cña Hªghen lµ: "TÊt c¶ c¸i g× lµ hiÖn
thùc ®Òu lµ hîp lý vµ tÊt c¶ nh÷ng g× hîp lý ®Òu lµ tån t¹i" . (C¸c M¸c
- ¡nghen tuyÓn tËp).
Kh«ng nh÷ng Hªghen lµ ngêi ®· cã c«ng trong viÖc phª ph¸n t
duy siªu h×nh vµ lµ ngêi ®Çu tiªn tr×nh bµy toµn bé giíi tù nhiªn, x· héi
vµ t duy mét c¸ch biÖn chøng, cã nghÜa lµ trong sù vËn ®éng, biÕn
®æi vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng. Trong logic häc, Hªghen kh«ng chØ
tr×nh bµy c¸c ph¹m trï triÕt häc nh lîng - chÊt, vËt chÊt - vËn ®éng mµ
cßn ®Ò cËp ®Õn c¸c quy luËt kh¸c nh lîng ®æi dÉn ®Õn chÊt ®æi,
quy luËt phñ ®Þnh biÖn chøng. Nhng tÊt c¶ chØ lµ nh÷ng quy luËt
vËn ®éng, ph¹m trï cña t duy hoÆc chØ lµ nh÷ng kh¸i niÖm.
Khi nghiªn cøu x· héi, Hªghen ®· rót ra nh÷ng kh¼ng ®Þnh ®óng
®¾n nh: mét lµ sù ph¸t triÓn cu¶ x· héi lµ sù ®i lªn, hai lµ qu¸ tr×nh
ph¸t triÓn cña lÞch sö cã tÝnh kÕ thõa, lÞch sö lµ tÝnh thèng nhÊt
gi÷a tÝnh kh¸ch quan vµ chñ quan trong ho¹t ®éng cña con ngêi.
Cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng Hªghen ®· cã c«ng x©y dùng mét hÖ
thèng c¸c ph¹m trï vµ quy luËt cña phÐp biÖn chøng nh lµ nh÷ng c«ng
cô cña t duy biÖn chøng. MÆc dï trong hÖ thèng triÕt häc cña Hªghen
chøa ®ùng nh÷ng t tëng biÖn chøng s©u s¾c th× c¸ch tr×nh bµy cña
«ng l¹i mang tÝnh duy t©m b¶o thñ, thÓ hiÖn ë: Sù vËn ®éng cña x·
héi lµ do sù vËn ®éng cña t duy (ý niÖm tuyÖt ®èi) sinh ra. Do ®ã mµ
C.M¸c gäi phÐp biÖn chøng cña Hªghen lµ: "PhÐp biÖn chøng ®i lén
®Çu xuèng ®Êt". Do vËy, ®Æt nã ®øng b»ng hai ch©n trªn m¶nh ®Êt
hiÖn thùc, nghÜa lµ trªn quan ®iÓm duy vËt.
2. PhÐp biÖn chøng M¸c - xit
a) §iÒu kiÖn ra ®êi cña phÐp biÖn chøng duy vËt
Sù ra ®êi cña phÐp biÖn chøng duy vËt g¾n liÒn víi sù ra ®êi
cña chñ ngh·i M¸c. Nã ra ®êi trong ®iÒu kiÖn ph¬ng thøc s¶n xuÊt t
b¶n chñ nghÜa ®ang ph¸t triÓn, dùa trªn c¸c tiÒn ®Ò sau:
TiÒn ®Ò thùc tiÔn rÊt quan träng cho sù ra ®êi cña phÐp biÖn
chøng duy vËt lµ sù ph¸t triÓn cña khoa häc tù nhiªn, cuéc ®Êu tranh
giai cÊp gi÷a v« s¶n vµ t s¶n.
TiÒn ®Ò cña phÐp biÖn chøng M¸c xÝt lµ phÐp biÖn chøng duy
t©m cña Hªghen. M¸c, ¡nghen ®· t¸ch ra c¸i h¹t nh©n hîp lý vèn cã cña
phÐp biÖn chøng Hªghen lµ phÐp biÖn chøng vµ vøt bá c¸i vá ngoµi
lµ c¸ch gi¶i thÝch hiÖn tîng tù nhiªn x· héi vµ t duy mét c¸ch thÇn th¸nh
ho¸ kho¸c lªn cho nã vá ngoµi duy vËt gi¶i thÝch c¸c hiÖn tîng tù nhiªn
theo thùc tiÔn vµ nh÷ng quy luËt kh¸ch quan hay nãi c¸ch kh¸c lµ M¸c -
¡nghen ®· c¶i t¹o mét c¸ch duy vËt phÐp biÖn chøng duy t©m cña
Hªghen.
PhÐp biÖn chøng duy vËt lµ sù thèng nhÊt gi÷a chñ nghÜa duy
vËt vµ phÐp biÖn chøng, trong khi ®ã c¸c häc thuyÕt triÕt häc tríc
®©y duy vËt nhng siªu h×nh (TriÕt häc cËn ®¹i) hoÆc biÖn chøng nh-
ng duy t©m (cæ ®iÓn §øc). PhÐp biÖn chøng duy vËt kh«ng chØ duy
vËt trong tù nhiªn mµ ®i ®Õn cïng trong lÜnh vùc x· héi, do ®ã c¸c «ng
®· x©y dùng s¸ng lËp ra chñ nghÜa duy vËt lÞch sö.
b) Néi dung chÝnh cña phÐp biÖn chøng duy vËt
Theo C.M¸c: BiÖn chøng kh¸ch quan lµ c¸i cã tríc, cßn biÖn
chøng chñ quan (t duy biÖn chøng) lµ c¸i cã sau vµ lµ ph¶n ¸nh cña
biÖn chøng kh¸ch quan, ®©y lµ sù kh¸c nhau gi÷a phÐp biÖn chøng
duy vËt cña «ng víi phÐp biÖn chøng duy t©m cña Hªghen. C.M¸c cho
r»ng «ng chØ lµm c¸i c«ng viÖc lµ ®Æt phÐp biÖn chøng duy t©m
cña Hªghen "®øng trªn hai ch©n cña m×nh" tøc lµ ®øng trªn nÒn t¶ng
duy vËt.
Theo C.M¸c th× phÐp biÖn chøng chÝnh lµ "khoa häc vÒ mèi
liªn hÖ phæ biÕn trong tù nhiªn x· héi vµ tù nhiªn, trong t duy". Theo
Lªnin th× phÐp biÖn chøng lµ "häc thuyÕt vÒ sù ph¸t triÓn ®Çy ®ñ,
s©u s¾c vµ toµn diÖn nhÊt, häc thuyÕt vÒ tÝnh t¬ng ®èi cña sù vËt".
PhÐp biÖn chøng duy vËt ®· ®a ra ba mèi liªn hÖ chñ yÕu trong
phÐp biÖn chøng duy vËt lµ: Thø nhÊt lµ: Mèi liªn hÖ cïng tån t¹i vµ
ph¸t triÓn; Thø hai lµ: Mèi liªn hÖ th©m nhËp lÉn nhau tuy cã sù kh¸c
nhau nhng vÉn cã sù gièng nhau; Thø ba lµ: Mèi liªn hÖ vÒ sù
chuyÓn ho¸ vËn ®éng vµ ph¸t triÓn. C¸c mèi liªn hÖ ®îc cô thÓ ho¸
b»ng hai nguyªn lý c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt lµ nguyªn lý
vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn vµ nguyªn lý vÒ sù ph¸t triÓn. Nã cßn ®îc cô
thÓ ho¸ thµnh 3 quy luËt c¨n b¶n lµ: Quy luËt chuyÓn ho¸ tõ nh÷ng sù
thay ®æi vµ lîng thµnh nh÷ng sù thay ®æi vÒ chÊt vµ ngîc l¹i, quy luËt
thø hai lµ quy luËt thèng nhÊt vµ ®Êu tranh gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp vµ
quy luËt thø ba lµ quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh. C¸c nguyªn lý vµ
quy luËt trªn cña thÕ giíi kh¸ch quan kh«ng chØ ®îc kh¸i niÖm kh¸i
qu¸t ho¸ mµ nã cßn ®îc c¸c nhµ s¸ng lËp ra chñ nghÜa M¸c t×m ra tiÒn
®Ò lý luËn, c¸c tÝnh chÊt vµ rót ra c¸c ph¬ng ph¸p luËt. Ngoµi c¸c
nguyªn lý vÒ quy luËt trªn ®îc rót ra tõ 3 mèi liªn hÖ th× tõ 3 mèi liªn
hÖ nµy c¸c nhµ triÕt häc cßn ®a ra 6 cÆp ph¹m trï ®ã lµ: cÆp ph¹m
trï nguyªn nh©n - kÕt qu¶; c¸i riªng - c¸i chung; cÆp ph¹m trï tÊt nhiªn
vµ ngÉu nhiªn; néi dung - h×nh thøc; b¶n chÊt - hiÖn tîng vµ cÆp
ph¹m trï kh¶ n¨ng vµ hiÖn thùc.
LÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö triÕt häc, M¸c ®· c«ng khai tÝnh giai
cÊp cña ®Ó b¶o vÖ lîi Ých cña giai cÊp c«ng nh©n vµ toµn thÓ nh©n
d©n lao ®éng. Trong khi ®ã c¸c nÒn triÕt häc tríc M¸c che dÊu lîi Ých
cña nã, b¶o vÖ lîi Ých cña giai cÊp thèng trÞ, cña mét nhãm ngêi
thiÓu sè trong x· héi.
H¬n thÕ n÷a triÕt häc C.M¸c lµ mét hÖ thèng s¸ng t¹o, lµ mét hÖ
thèng më, kh«ng ngõng ®îc bæ sung, ®îc lµm phong phó thªm bëi
chÝnh thùc tiÔn vµ ph¸t triÓn. Cïng víi chÝnh sù ph¸t triÓn thùc tiÔn,
häc thuyÕt cña C.M¸c lµ kim chØ nam cho ngêi lao ®éng.
Tãm l¹i, phÐp biÖn chøng duy vËt M¸c - xÝt lµ kÕt qu¶ cña sù
chÝn muåi vÒ mÆt lÞch sö cña nhËn thøc khoa häc vµ cña thùc tiÔn
x· héi. Sù ra ®êi cña nã ®¸p øng nhu cÇu vÒ mÆt lý luËn cña giai cÊp
c«ng nh©n. Giai ®o¹n míi trong sù ph¸t triÓn cña phÐp biÖn chøng
g¾n víi tªn tuæi cña V.I.Lªnin ®· vËn dông thµnh c«ng phÐp biÖn
chøng M¸c-xÝt trong cuéc c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa th¸ng Mêi Nga
n¨m 1917. Sù ph¸t triÓn cña V.I.Lªnin vÒ phÐp biÖn chøng duy vËt
thÓ hiÖn trong lý luËn c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa nh lµ mét c«ng cô
s¾c bÐn ®Ó c¶i t¹o thÕ giíi mét c¸ch c¸ch m¹ng nhÊt.
III. KÕt luËn
B»ng viÖc tr×nh bµy lÞch sö ph¸t triÓn cña phÐp biÖn chøng trong
triÕt häc, cã thÓ kh¼ng ®Þnh: Xuyªn suèt chiÒu dµi lÞch sö nhiÒu
thÕ kû h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn tõ phÐp biÖn chøng tù ph¸t, th« s¬
cæ ®¹i cho ®Õn phÐp biÖn chøng duy t©m Hªghen cña triÕt häc cæ
®iÓn §øc vµ ®¹t ®Õn ®Ønh cao lµ phÐp biÖn chøng duy vËt m¸c -
xÝt th× phÐp biÖn chøng lu«n lµ c«ng cô s¾c bÐn, lµ ch×a kho¸ gióp
con ngêi nhËn thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi ®Ó phôc vô nhu cÇu chÝnh b¶n
th©n con ngêi.
HiÖn nay, ®Êt níc ta ®ang tiÕp tôc thùc hiÖn c«ng cuéc ®æi míi,
tiÕn hµnh c«ng nghiÖp ho¸ - hiÖn ®¹i ho¸, th× viÖc nghiªn cøu phÐp
biÖn chøng mét c¸ch cã hÖ thèng, nhÊt lµ viÖc n¾m v÷ng c¸c nguyªn
t¾c vµ vËn dông nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy
vËt lµ mét yªu cÇu bøc thiÕt ®Ó ®æi míi t duy, lµ ®Þnh híng t tëng vµ
mang l¹i cho chóng ta c«ng cô t duy s¾c bÐn ®Ó ®Êu tranh chèng l¹i
t duy siªu h×nh, b¶o thñ l¹c hËu vµ thùc hiÖn th¾ng lîi môc tiªu XHCN
cña c¸ch m¹ng níc ta.
Tµi liÖu tham kh¶o
1. Gi¸o tr×nh TriÕt - M¸c - Lªnin (Dïng trong c¸c trêng ®¹i häc vµ cao
®¼ng. NXB ChÝnh trÞ quèc gia)
