Tìm hiểu về khoa học nghịch lý: Phần 2

Chương 3<br /> <br /> TRỰC GIÁC VÀ DUY LÝ<br /> BIẾT NHƯNG KHÔNG HIỂU RÕ<br /> <br /> Chúng ta đang tiếp cận một trong những nghịch lý bí ẩn nhất trong<br /> hoạt động khoa học. Trong chương trước, bạn đọc đã biết rằng sự<br /> phát triển của khoa học là sự thay thế hệ tín điều, các phương pháp<br /> và hình thái tư duy. Việc mô tả quá trình thay thế vừa nói bằng các<br /> phép logic là hoàn toàn không thích hợp. Hệ tín điều sau bao giờ<br /> cũng phủ nhận hệ tín điều trước và xác lập những hệ quả hoàn toàn<br /> khác, vì thế không thể suy luận cái sau từ cái trước.<br /> Nói cách khác, nếu các phát kiến khoa học diễn ra dễ dàng theo<br /> kiểu học sinh trung học giải một bài tập lý thông thường - tức chỉ<br /> việc điền số liệu cho trước vào các công thức, viện dẫn các định lý,<br /> làm một vài phép suy đoán - thì khoa học chỉ còn rặt những sự trùng<br /> lặp mà thôi.<br /> Lối suy nghĩ theo những quy tắc nhất định bao giờ cũng đưa ra<br /> những kết quả hoàn toàn có thể dự đoán được. Có thể so sánh lối<br /> suy nghĩ đó với nguyên tắc nước chảy từ chỗ cao tới chỗ thấp, tức<br /> là người ta hoàn toàn có thể biết trước kết quả của hoạt động tư<br /> duy. Thế nhưng, chỉ những ý tưởng mới mẻ, xuất hiện hoàn toàn<br /> 93<br /> <br /> bất ngờ, không thể và không hề được dự đoán trước mới có thể có<br /> giá trị đối với việc đưa khoa học tới những chân trời mới. Những<br /> ý tưởng này xuất hiện và tồn tại bất chấp việc chúng hoàn toàn vô<br /> lý theo quan niệm đương thời. Trở lại cách so sánh vừa kể trên,<br /> điều này giống như ai đó tuyên bố rằng nước chảy tự nhiên từ chỗ<br /> thấp tới chỗ cao.<br /> Rõ ràng, tư duy logic chẳng thể giúp chúng ta trong việc khám phá<br /> bí mật của tự nhiên, vậy cách nào để tìm ra chúng? Đó chính là các<br /> phương pháp tìm tòi nhờ trực giác. Ở đây trực giác có nghĩa là khả<br /> năng trực tiếp tiếp cận chân lý không cần bất cứ sự lý giải hay chứng<br /> minh nào. Nó xảy ra đột ngột tới mức bản thân nhà nghiên cứu cũng<br /> không biết làm thế nào mình lại có trong tay lời giải đáp cho vấn đề<br /> và không thể đưa ra các chứng cớ xác nhận sự tồn tại của quá trình<br /> sáng tạo. "Tôi không thể nói được việc phát minh diễn ra như thế nào<br /> bởi vì chẳng ai biết gì quá trình này" - G. Polia viết.<br /> Tuy phát minh ra điều mới lạ nhưng nhà khoa học cũng không đủ<br /> khả năng chứng minh nó, tức là dùng các quy tắc logic học trình bày<br /> lại quá trình hình thành kết quả của sự sáng tạo từ các luận điểm khoa<br /> học, các sự kiện và các định lý đã được chấp nhận K. Gauss từng ghi<br /> nhận rằng mặc dù ông đã thu được kết quả từ lâu nhưng ông vẫn luôn<br /> tự hỏi (và không nhận được câu trả lời) bằng con đường nào ông lại<br /> nắm được chúng trong tay.<br /> Thông thường, mỗi phát minh khoa học sẽ được trình bày qua một<br /> hệ thống các khái niệm, các quy luật. Thế nhưng, sau khi nhà khoa<br /> học thu được kết quả nghiên cứu nhờ sự giúp sức của trực giác thì<br /> anh ta lại không có được một hệ thống như thế để trình bày kết quả.<br /> 94<br /> <br /> Dĩ nhiên, vì vấn đề quá mới nên cần phải có những khái niệm hoàn<br /> toàn mới, chưa hề tồn tại. Vì thế để diễn tả phát minh của mình các<br /> nhà khoa học thường nhờ tới những hình ảnh, cảm nhận có sẵn trong<br /> kinh nghiệm của họ, tức tạm sử dụng những khái niệm cũ để diễn đạt<br /> cái mới. Điều tất yếu là cách diễn đạt như vậy sẽ khá mơ hồ, không<br /> rõ ràng. Người ta kể lại rằng V. Thompson đã hình dung trường ánh<br /> sánh như bọt xà bông. Hồi đầu thế kỷ 20, nhà toán học J. Hadamard<br /> và nhà tâm lý học T. Ribot đã tiến hành phỏng vấn một loạt nhà toán<br /> học lớn với yêu cầu kể lại quá trình sáng tạo của mình. Nhiều người<br /> trả lời rằng họ tư duy bằng những hình ảnh và khi trình bày kết quả<br /> trên giấy thì họ dùng các ký tự. Bản thân Hadamard không thích dùng<br /> các con số trong lúc chứng minh các định lý số học mà lại nhờ tới<br /> các ký hiệu riêng như dấu chấm, dấu khuyên và cả những hình thù<br /> kỳ dị do ông tự nghĩ ra.<br /> Vào một thời điểm thích hợp nội dung của phát minh sẽ được trình<br /> bày lại qua hệ thống các khái niệm, công thức mới. Tuy nhiên, người<br /> ta vẫn cho rằng cách diễn đạt như vậy không rõ ràng bằng những hình<br /> tượng mà trực cảm cung cấp.<br /> Khi nói tới phép logic, người ta muốn chỉ hoạt động suy nghĩ của<br /> não được kiểm soát bởi nhận thức của con người, tức là con người có<br /> thể kể lại, diễn đạt bằng lời theo một trình tự nào đó. Ví dụ để nhân<br /> 15 với 17, người ta biết rõ trình tự từng bước hoạt động của bộ não<br /> cho tới khi thu được kết quả. Ngược lại, với trực cảm người ta không<br /> thể tái hiện lại được trình tự làm việc của não để dẫn đến kết quả.<br /> Thông thường khi linh tính mách bảo một điều gì đó thì chẳng ai có<br /> thể diễn đạt lại những gì đã diễn ra trong đầu.<br /> 95<br /> <br /> Hãy xem xét một câu hỏi đơn giản: "Thế nào là biết?". Khi ta nói<br /> "Tôi biết số điện thoại của ông X.?" thì chữ "biết" này có nghĩa là<br /> gì? Có nhiều cách định nghĩa, nhưng có lẽ định nghĩa phù hợp nhất<br /> là như sau: "biết" là khả năng gán một ký hiệu nào đó cho một đối<br /> tượng (hay vật) cụ thể. Ví dụ, nếu bạn dùng chữ "ngôi sao" nhiều lần<br /> để ám chỉ cùng một vật thì có nghĩa bạn biết ngôi sao là gì. Nhưng để<br /> "biết" đối tượng nào đó thì cũng phải mô tả được nó bằng lời. Ví dụ,<br /> nếu một sinh viên khi đi thi nói rằng: "Nói chung em biết, nhưng em<br /> không thể nào diễn đạt thành lời" thì có thể xem người sinh viên này<br /> là thực sự "biết" hay không? Cho nên "biết" cũng có nghĩa là "hiểu"?<br /> Mặt khác, "hiểu" cũng có nhiều mức độ. Mức độ đầu tiên là theo<br /> dõi được bài giảng, không để mất mạch logic. Mức độ thứ hai là "trả<br /> bài" được, tức trình bày được sự "biết" của mình. Và mức độ thứ ba là<br /> phản bác được. Ví dụ, nếu một sinh viên tranh cãi với giáo sư về bản<br /> chất một vấn đề nào đó hoặc phản bác một lập luận nào đó thì hẳn là<br /> anh (chị) ta phải hiểu biết tương đối sâu vấn đề. Mặt khác nữa, "biết"<br /> cũng gắn với kinh nghiệm hoạt động thực tế, với việc hình dung cụ<br /> thể đối với công việc. Một người, trước khi xây nhà, hình dung sẵn<br /> trong đầu hình dáng của ngôi nhà tưởng tượng thì có nghĩa là anh ta<br /> cũng "biết" phần nào căn nhà của mình.<br /> Cuối cùng thì "biết" cũng có nghĩa là "tự nhận thức", nói cách khác<br /> là nhận thức về cái "tôi" của mình. Ví dụ, trẻ em (khoảng từ 2 đến<br /> 2,5 tuổi) thường không nói về mình ở ngôi thứ nhất. Thay vì nói "con<br /> muốn uống nước", các em sẽ nói "Bi muốn uống nước".<br /> Và bây giờ, chúng ta hãy tìm hiểu quá trình tư duy của các nhà<br /> bác học (và chính chúng ta nữa).<br /> 96<br /> <br /> CHUẨN BỊ<br /> <br /> Trước tiên là giai đoạn chuẩn bị, lúc người ta xác định chương trình<br /> làm việc, xác định vấn đề cần giải quyết. Thế nhưng "vấn đề" là cái<br /> gì? Đó chính là những vùng trắng trên tấm bản đồ tri thức của nhân<br /> loại. Vâng, mọi điểm trên tấm bản đồ này xem ra rất rõ ràng dưới ánh<br /> sáng của những lý thuyết hiện hành ngoại trừ những vùng trắng nói<br /> trên. Những cố gắng nhằm tìm hiểu bản chất của những vùng trắng<br /> bằng những công cụ và phương cách nhìn nhận truyền thống đều tỏ ra<br /> vô vọng. Khi bạn nhận thức được điều này cũng chính là lúc bạn xác<br /> định được vấn đề cần giải quyết, bởi như người ta thường nói, "vấn<br /> đề" chính là sự hiểu biết về những điều chưa biết. Nói cách khác, xác<br /> định được vấn đề tức là phân định rạch ròi giới hạn giữa những điều<br /> bạn am hiểu và những gì còn mù mờ, dự cảm được những điều thú<br /> vị mà công cuộc nghiên cứu sẽ mang lại. Vấn đề thường xuất hiện<br /> trong những tình huống cụ thể khiến cho những tìm tòi của bạn phải<br /> phải diễn ra trong phạm vi cụ thể và giải quyết được những mâu<br /> thuẫn cụ thể.<br /> Người ta thường nói nếu sau khi giải quyết được một vấn đề lại<br /> nảy sinh vấn đề mới thì giải pháp đó mới chỉ là gần đúng. Thế nhưng,<br /> nếu sau khi giải quyết xong một vấn đề mà lại không thấy xuất hiện<br /> những vấn đề mới thì cái đặt ra ban đầu chưa phải là vấn đề đúng<br /> nghĩa. Quá trình xử lý một vấn đề thực sự đúng nghĩa của chữ "vấn<br /> đề" sẽ sinh ra vô số các vấn đề khác theo lối dây chuyền.<br /> Tất cả những điều trên cho thấy sự hiện diện của giai đoạn chuẩn<br /> bị là bắt buộc và quá trình chuẩn bị đòi hỏi phải tập trung trí tuệ<br /> nhằm nắm bắt thấu đáo tình huống cụ thể mà trong đó nảy sinh vấn<br /> 97<br /> <br />