Luận án Tiến sĩ Văn hóa học: Tín ngưỡng thờ mẫu Liễu Hạnh ở phủ giày qua tư liệu Hán Nôm

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH

VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM

Nguyễn Đạt Thức

TÍN NGƢỠNG THỜ MẪU LIỄU HẠNH Ở PHỦ GIÀY QUA TƢ LIỆU HÁN NÔM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC

Hà Nội - 2020

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH

VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM

Nguyễn Đạt Thức

TÍN NGƢỠNG THỜ MẪU LIỄU HẠNH Ở PHỦ GIÀY QUA TƢ LIỆU HÁN NÔM

Chuyên ngành: Văn hóa học Mã số: 9229040

LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:

GS.TS. KIỀU THU HOẠCH

Hà Nội - 2020

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan:

- Luận án này là kết quả nghiên cứu bƣớc đầu của riêng tôi dƣới sự hƣớng

dẫn tận tình của ngƣời hƣớng dẫn khoa học, chƣa đƣợc công bố trong các công trình

nghiên cứu của những ngƣời đi trƣớc.

- Luận án đƣợc tiến hành nghiên cứu một cách nghiêm túc, cầu thị.

- Kết quả nghiên cứu của các công trình nghiên cứu trƣớc đã đƣợc luận án

tiếp thu hết sức cẩn trọng và chân thực.

Tôi xin chịu trách nhiệm về lời cam đoan này.

Tác giả luận án

Nguyễn Đạt Thức

MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................................. i DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ............................................................................. iv MỞ ĐẦU .......................................................................................................................... 1 Chƣơng 1. TỔNG QUAN VỀ LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN .................................................................................................................... 6 1.1. Tổng quan về lịch sử nghiên cứu .............................................................................. 6 1.1.1. Một số nghiên cứu cơ bản ...................................................................................... 6 1.1.2. Một số tập hợp, giới thiệu tư liệu và tiếp cận qua tư liệu Hán Nôm ................... 13 1.2. Cơ sở lý luận và thực tiễn ....................................................................................... 22 1.2.1. Cơ sở lý luận ........................................................................................................ 22 1.2.2. Cơ sở thực tiễn ..................................................................................................... 29 1.3. Một số khái niệm liên quan đến tín ngƣỡng thờ Mẫu qua tƣ liệu Hán Nôm .......... 30 1.3.1. Mẫu ..................................................................................................................... 30 1.3.2. Đồng ..................................................................................................................... 30 1.3.3. Cốt ........................................................................................................................ 30 1.3.4. Bóng ..................................................................................................................... 30 1.3.5. Chính tự ................................................................................................................ 31 1.3.6. Phủ ....................................................................................................................... 31 1.3.7. Tam phủ ................................................................................................................ 32 1.3.8. Tứ phủ .................................................................................................................. 32 Tiểu kết .......................................................................................................................... 32 Chƣơng 2. TƢ LIỆU HÁN NÔM VỀ TÍN NGƢỠNG THỜ MẪU LIỄU HẠNH Ở PHỦ GIÀY VÀ MẪU TAM PHỦ, TỨ PHỦ............................................................................. 34 2.1. Khái lƣợc về nguồn tƣ liệu Hán Nôm gắn với tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày và Mẫu Tam phủ, Tứ phủ ............................................................................... 34 2.1.1. Tư liệu Hán Nôm về tín ngưỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày và Mẫu Tam phủ, Tứ phủ tại Viện Thông tin khoa học xã hội ............................................................ 34 2.1.2. Tư liệu Hán Nôm về tín ngưỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày và Mẫu Tam phủ, Tứ phủ qua di sản Hán Nôm - Viện Nghiên cứu Hán Nôm ........................... 37 2.1.3. Tư liệu Hán Nôm về tín ngưỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày và Mẫu Tam phủ, Tứ phủ tại một số cơ sở lữu trữ khác ............................................................... 43 2.1.4. Tư liệu Hán Nôm về tín ngưỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở khu vực phủ Giày ................... 46 2.2. Hƣớng tiếp cận nội dung tƣ liệu Hán Nôm về tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày và Mẫu Tam phủ, Tứ phủ theo loại hình văn bản .......................................... 64 2.2.1. Nhóm tư liệu Hán Nôm trên giấy ......................................................................... 65 2.2.2. Nhóm tư liệu văn khắc tại di tích ......................................................................... 75

iii

2.3. Giá trị lịch sử - văn hóa của tƣ liệu Hán Nôm về tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày và Mẫu Tam phủ, Tứ phủ ............................................................................... 75 Tiểu kết .......................................................................................................................... 78 Chƣơng 3. NHẬN DIỆN TÍN NGƢỠNG THỜ MẪU LIỄU HẠNH Ở PHỦ GIÀY QUA TƢ LIỆU HÁN NÔM .......................................................................................... 80 3.1. Lịch sử địa chính và không gian văn hóa phủ Giày ................................................ 80 3.1.1. Lịch sử địa chính liên quan tới khu vực phủ Giày ............................................... 80 3.1.2. Không gian văn hóa liên quan tới khu vực phủ Giày và danh hiệu phủ Giày ..... 95 3.2. Tam vị Thánh Mẫu phủ Giày qua tƣ liệu Hán Nôm ............................................. 103 3.2.1. Thuyết Mẫu giáng sinh thời Lý Nam Đế ............................................................ 104 3.2.2. Thuyết Mẫu giáng sinh thời Lý .......................................................................... 105 3.2.3. Thuyết Vỉ Nhuế - Ghi trong Cát thiên tam thế thực lục ..................................... 107 3.2.4. Thuyết Kẻ Giày ................................................................................................... 108 3.2.5. Thuyết Nội đạo tràng ......................................................................................... 110 3.3. Lịch sử kiến trúc phủ Giày qua tƣ liệu Hán Nôm ................................................. 113 3.4. Hội phủ Giày và một số sinh hoạt văn hóa liên quan đến tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh qua tƣ liệu Hán Nôm .......................................................................................... 117 3.4.1. Hội phủ Giày Vân Cát và một số sinh hoạt văn hóa liên quan đến tín ngưỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh qua tư liệu Hán Nôm.......................................................................... 118 3.4.2. Hội phủ Giày Tiên Hương và một số sinh hoạt văn hóa liên quan đến tín ngưỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh qua tư liệu Hán Nôm ................................................................... 120 Tiểu kết ........................................................................................................................ 123 Chƣơng 4. BÀN LUẬN THÊM VỀ MỘT SỐ VẤN ĐỀ VĂN HÓA LIÊN QUAN TỚI TÍN NGƢỠNG THỜ MẪU LIỄU HẠNH Ở PHỦ GIÀY VÀ MẪU TAM PHỦ, TỨ PHỦ QUA TƢ LIỆU HÁN NÔM ............................................................................... 125 4.1. Câu chuyện tiếp cận văn hóa quanh tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày qua khảo chứng Vân Cát Thần nữ truyện .................................................................... 125 4.2. Hành trạng thế tục của Tam vị Thánh Mẫu phủ Giày ........................................... 131 4.3. Vai trò của các cộng đồng làng xã trực tiếp liên quan trong việc phụng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giầy .................................................................................................. 137 4.4. Vấn đề Tam phủ, Tứ phủ và Tam tòa Tứ phủ ............................................................ 143 Tiểu kết ........................................................................................................................ 159 KẾT LUẬN .................................................................................................................. 160 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ .................................. 164 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................ 165 PHỤ LỤC ..................................................................................................................... 185

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

Nxb: Nhà Xuất bản

TPHCM: Thành phố Hồ Chí Minh

KHXH: Khoa học xã hội

H: Hà Nội

GS: Giáo sƣ

PGS: Phó Giáo sƣ

TS: Tiến sĩ

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Có thể nói, trong văn hóa dân gian của ngƣời Việt, không nhiều tín ngƣỡng

thu hút đƣợc sự quan tâm đặc biệt của giới nghiên cứu trong và ngoài nƣớc nhƣ tín

ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh. Đặc biệt, sau khi di sản văn hóa phi vật thể Thực hành

tín ngƣỡng Thờ Mẫu Tam phủ của ngƣời Việt chính thức đƣợc UNESCO vinh danh

tại Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại (2016), tín ngƣỡng

thờ Mẫu Liễu Hạnh càng nhận đƣợc sự quan tâm đặc biệt của xã hội và giới nghiên

cứu… Chỉ tính riêng với tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh, đến nay, đã có hàng ngàn

công trình sƣu tầm, nghiên cứu lần lƣợt đƣợc công bố, xuất bản.

Với một khối lƣợng công trình nghiên cứu đồ sộ nhƣ vậy, rất khó có thể điểm

lại nội dung tất cả các công trình, bài viết về tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh. Đặc

biệt, khi tiếp cận tìm hiểu những vấn đề Mẫu Liễu Hạnh cũng không thể bỏ qua

những tƣ liệu Hán Nôm có liên quan. Vì vậy, nghiên cứu sinh lựa chọn hƣớng kế

thừa thành tựu tập hợp, phân tích của những ngƣời đi trƣớc và điểm lại một số công

trình nghiên cứu tiêu biểu, mang tính chất nghiên cứu cơ bản, cùng một số nghiên

cứu trực tiếp giải quyết vấn đề liên quan tới tín ngƣờng thờ Mẫu Liễu Hạnh và thông

qua tƣ liệu Hán Nôm để góp phần làm rõ thêm một số vấn đề nghiên cứu để đƣa ra

hƣớng tiếp cận phù hợp, từ một giới hạn tƣơng đối hẹp - tiếp cận tín ngƣỡng thờ Mẫu

Liễu Hạnh ở phủ Giày qua tƣ liệu Hán Nôm.

Đến nay, tuy các công trình nghiên cứu về tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh dù

rất phong phú, với khối lƣợng lớn nhƣ vậy nhƣng chƣa có tác giả nào dày công tập

hợp, khảo cứu để tiếp cận nghiên cứu tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày qua

tƣ liệu Hán Nôm với góc nhìn văn hóa học, trong khi nguồn tƣ liệu này lại vô cùng đa

dạng, với khối lƣợng lớn, cũng có thể nói là cực lớn mà theo nghiên cứu sinh bƣớc

đầu tìm hiểu thì có những vấn đề trƣớc nay các công trình nghiên cứu trƣớc chƣa giải

đáp một cách thỏa đáng, nhƣ vấn đề tên gọi phủ Giày, vấn đề lịch sử phủ Giầy, vấn

đề Tam phủ, Tứ phủ, vấn đề đặc trƣng giới trong Tam phủ, Tứ phủ, vấn đề Tam tòa

Tứ phủ, vấn đề vị trí và vai trò của Mẫu Liễu Hạnh trong hệ thần Tứ phủ,… Theo đó,

nếu đầu tƣ khảo cứu, biện giải qua tƣ liệu Hán Nôm và tiếp cận vấn đề dƣới góc nhìn

văn hóa học thì những vấn đề này đều có thể giải đáp đƣợc trên cơ sở khoa học.

Vì những lý do trên, nghiên cứu sinh coi đây là tính cấp thiết và hƣớng mở của

đề tài và xác định việc tìm hiểu tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày qua tƣ

liệu Hán Nôm làm tên đề tài luận án nhƣ một hƣớng tiếp cận hẹp.

Tuy nhiên, cũng cần phải giới thuyết rằng, những vấn đề liên quan tới tín

ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày đƣợc công bố trong công trình này mới chỉ là

kết quả thu đƣợc bƣớc đầu từ một hƣớng tiếp cận hẹp (chỉ thông qua tƣ liệu Hán

Nôm) nên mức độ bao quát đối với từng khía cạnh cụ thể của tín ngƣỡng thờ Mẫu

Liễu Hạnh ở phủ Giày ắt sẽ có chỗ tỏ tƣờng, đậm nhạt khác nhau, tùy thuộc vào mức

độ phản ánh của tƣ liệu và điều kiện, khả năng thu thập, khai thác tƣ liệu. Mặt khác,

cũng do sự quy định bởi góc nhìn hẹp, những kết quả nghiên cứu đƣợc công bố trong

công trình này tƣơng đối phù hợp khi đƣợc xem xét trong bối cảnh lịch sử xã hội từ

khi tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày đƣợc định hình (khoảng thế kỷ XVI)

đến năm 1945 (niên điểm giới hạn khai thác tƣ liệu Hán Nôm, đồng thời cũng là mốc

lịch sử văn tự Hán Nôm chính thức kết thúc sứ mệnh lịch sử với tƣ cách là hệ văn tự

chính thống lƣu hành trong xã hội quân chủ Việt Nam thời trung đại).

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

2.1. Mục đích nghiên cứu

Thông qua việc tìm hiểu về giá trị của tƣ liệu Hán Nôm gắn với tín ngƣỡng thờ

Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày, đặt tín ngƣỡng này trong không gian văn hóa liên quan và

môi cảnh văn hóa chung của tín ngƣỡng thờ Mẫu Tam phủ, Tứ phủ để khảo lại lịch sử

địa chính và văn hóa khu vực phủ Giày quanh việc phụng thờ Mẫu Liễu Hạnh, qua đó,

nhận diện tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày trƣớc năm 1945 trên các phƣơng

diện cơ bản (hệ thần đƣợc thờ, thần điện và không gian thực hành tín ngƣỡng, các thực

hành văn hóa tín ngƣỡng) và một số vấn đề lịch sử - văn hóa liên quan từ góc nhìn văn

hóa học, nhằm củng cố cơ sở cho việc nghiên cứu tín ngƣỡng này cũng nhƣ tín ngƣỡng

thờ Mẫu Tam phủ, Tứ phủ trong các bƣớc nghiên cứu tiếp theo…

Để làm rõ mục đích nêu trên, luận án sẽ tiến hành các theo tác nghiên cứu

nhằm tập trung giải đáp một số câu hỏi sau:

Thứ nhất, tƣ liệu Hán Nôm có giá trị gì trong lịch sử hình thành và phát triển

của tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày?

Thứ hai, di sản tƣ liệu Hán Nôm gắn với tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở

phủ Giày có tác dụng gì trong việc nghiên cứu văn hóa tín ngƣỡng này trong bối

cảnh hiện nay?

Thứ ba, thông qua tƣ liệu Hán Nôm liên quan lịch sử địa chính và văn hóa khu

vực Kẻ Giày quanh tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh đƣợc phản ánh chân thực ra sao?

Thứ tư, thông qua tƣ liệu Hán Nôm liên quan, các phƣơng diện văn hóa cơ

bản của tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày trƣớc năm 1945 đƣợc nhận diện

nhƣ thế nào?

Thứ năm, có thể thông qua nghiên cứu tƣ liệu Hán Nôm về tín ngƣỡng thờ

Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày và Mẫu Tam phủ, Tứ phủ để làm sáng tỏ những vấn đề

gì liên quan?

2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Từ mục đích nghiên cứu đặt ra, luận án sẽ thực hiện một số nhiệm vụ cụ thể sau:

Thứ nhất, kế thừa và tập hợp, hệ thống lại kết quả nghiên cứu của một số

công trình đi trƣớc, rút ra những chỉ dấu cần đƣợc kế thừa, tiếp tục nghiên cứu bổ

khuyết từ góc độ tƣ liệu Hán Nôm và văn hóa học;

Thứ hai, kế thừa kết quả nghiên cứu của ngƣời đi trƣớc, thông qua tƣ liệu

Hán Nôm xác lập một số khái niệm liên quan.

Thứ ba, kế thừa và tập hợp, hệ thống lại di sản tƣ liệu Hán Nôm gắn với tín

ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh và Mẫu Tam phủ, Tứ phủ, chỉ ra các mặt giá trị và

hƣớng tiếp cận khai thác.

Thứ tư, thông quan tƣ liệu Hán Nôm nhận diện các phƣơng diện cơ bản (hệ

thần đƣợc thờ, thần điện và không gian thực hành tín ngƣỡng, các thực hành văn

hóa tín ngƣỡng) và một số vấn đề lịch sử - văn hóa liên quan đến tín ngƣỡng thờ

Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày dƣới góc nhìn văn hóa học.

Thứ năm, phân tích, biện giải một số vấn đề, hiện tƣợng văn hóa liên quan

đang đặt ra quanh tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh và Mẫu Tam phủ, Tứ phủ.

3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở khu vực phủ Giày qua Tƣ liệu Hán Nôm từ

góc nhìn văn hóa học.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

Về nội dung: Thông qua tƣ liệu Hán Nôm, luận án nghiên cứu tín ngƣỡng thờ

Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày trƣớc năm 1945 trong không gian văn hóa liên quan và

môi cảnh văn hóa chung của tín ngƣỡng thờ Mẫu Tam phủ, Tứ phủ theo diễn trình

lịch sử.

Về không gian: Thông qua tƣ liệu Hán Nôm, luận án đặt đối tƣợng nghiên

cứu trong không gian văn hóa Kẻ Giầy, với vùng lõi là quần thể di tích phủ Giày,

bao gồm các di tích liên quan đến quần thể di tích này, nay thuộc địa bàn xã Kim

Thái, huyện Vụ Bản tỉnh Nam Định. Trong một số thao tác phân tích, so sánh, đối

chiếu, dẫn dụ…, cần thiết đặt đối tƣợng nghiên cứu trong phạm vi mở rộng, tƣơng

ứng với không gian văn hóa Bắc Bộ.

Về thời gian: Do hƣớng tiếp cận tƣơng đối nghiên cứu tƣơng đối hẹp (chỉ thông

qua tƣ liệu Hán Nôm để nhìn nhận về tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày). Theo

đó, về lý thuyết và lịch sử vấn đề, đối tƣợng nghiên cứu đƣợc đặt trong khung niên đại từ

khi tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày đƣợc định hình đến năm 1945 (đây cũng

là thời điểm văn tự Hán Nôm chính thức bị thay thế bởi chữ Quốc ngữ).

4. Phƣơng pháp nghiên cứu

Luận án tiếp cận đối tƣợng nghiên cứu dƣới góc độ tổng thể và liên ngành để

nhìn nhận, phân tích các hiện tƣợng văn hóa. Trong đó, hai hƣớng tiếp cận chính là

văn bản học và văn hóa học. Bên cạnh đó, cách tiếp cận liên ngành gồm sử học,

ngôn ngữ học, tôn giáo học… cũng sẽ đƣợc sử dụng trong các phân tích cụ thể…

5. Những đóng góp mới của luận án

- Kế thừa đƣợc thành tựu tập hợp tƣ liệu Hán Nôm của các tác giả đi

trƣớc, khảo sát, tập hợp bổ sung một cách có hệ thống và toàn diện nguồn tƣ

liệu Hán Nôm hiện có về tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày và Mẫu

Tam phủ, Tứ phủ. Đồng thời, chỉ ra đƣợc những giá trị cơ bản của hệ thống tƣ

liệu và hƣớng tiếp cận khai thác phục vụ cho nghiên cứu.

- Thông qua tƣ liệu Hán Nôm, đƣa ra đƣợc một số khái niệm liên quan

đến tín ngƣỡng thờ Mẫu.

- Khảo qua tƣ liệu Hán Nôm xác lập lại lịch sử địa chính và văn hóa khu

vực Kẻ Giày trong mối quan hệ phụng thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh, đồng thời, góp

phần cải chính một số chi tiết về lịch sử địa phƣơng.

- Thông qua tƣ liệu Hán Nôm, diễn giải một cách có hệ thống về tín

ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giầy trƣớc năm 1945 thông qua hệ thần đƣợc

thờ, thần điện và không gian thực hành tín ngƣỡng, các thực hành văn hóa tín

ngƣỡng. Kết quả nghiên đƣợc công bố có giá trị tham khảo, đối sánh, đặc biệt

trong việc nghiên cứu lịch sử, sự biến đổi và diễn biến của tín ngƣỡng thờ Mẫu

Liễu Hạnh ở phủ Giầy và Mẫu Tam phủ, Tứ phủ...

- Phân tích, biện giải về một số vấn đề lịch sử và văn hóa có liên quan đến tín

ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh và Mẫu Tam phủ, Tứ phủ đang đặt ra, nhƣ câu chuyện văn

hóa quanh tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày qua khảo chứng Vân Cát

Thần nữ truyện, hành trạng thế tục của Tam vị Thánh Mẫu phủ Giày, vai trò của các

cộng đồng làng xã trực tiếp liên quan trong việc phụng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ

Giầy trong lịch sử và vấn đề Tam phủ, Tứ phủ và Tam tòa Tứ phủ…

6. Bố cục của luận án

Ngoài phần Mở đầu (5 trang), Kết luận (3 trang), Tài liệu tham khảo (19

trang), Phụ lục (111 trang), nội dung chính của luận án gồm 4 chƣơng:

Chƣơng 1: Tổng quan về lịch sử nghiên cứu, cơ sở lý luận và thực tiễn (29 trang).

Chƣơng 2: Tƣ liệu Hán Nôm về tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày

và Mẫu Tam phủ, Tứ phủ (45 trang).

Chƣơng 3: Nhận diện tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày qua tƣ liệu

Hán Nôm (44 trang)

Chƣơng 4: Bàn luận thêm về một số vấn đề văn hóa liên quan tới tín ngƣỡng thờ

Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày và Mẫu Tam phủ, Tứ phủ qua tƣ liệu Hán Nôm (34 trang).

Chƣơng 1

TỔNG QUAN VỀ LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU,

CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN

1.1. Tổng quan về lịch sử nghiên cứu

1.1.1. Một số nghiên cứu cơ bản

Luận án Phó tiến sĩ Khoa học Lịch sử, Viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam, của

Nguyễn Minh San, bảo vệ thành công năm 1996. Có lẽ, đây là một trong những công

trình nghiên cứu trong nƣớc đề cập tƣơng đối toàn diện về việc phụng thờ Mẫu Liễu ở

phủ Giầy tƣơng đối sớm, mang tính khai phá và gợi mở, đặt nền móng cho nhiều công

trình nghiên cứu tiếp theo, cụ thể:

1. Từ việc nghiên cứu tổng hợp, luạn án đã phác dựng lên một hoạt động văn

hóa dân gian tổng thể qua truyền thuyết, di tích và điện thần, nghi lễ thờ cúng

và lễ hội ở phủ Giầy; bƣớc đầu đƣa ra những đặc trƣng của tín ngƣỡng thờ

Mẫu Liễu ở vùng đất này.

2. Bằng sự so sánh phủ Giầy với một số nơi thờ Mẫu khác của ngƣời Việt ở

Trung và Nam Bộ, luận án cho rằng, phủ Giầy với việc thờ cúng Mẫu Liễu, đã

hội tụ đầy đủ các yếu tố, xứng đáng là trung tâm tín ngƣỡng thờ Mẫu lớn nhất,

nơi phản ánh rõ nét nhất sự biến chuyển của một tín ngƣỡng dân gian tiến tới

một tôn giáo bản địa sơ khai; đồng thời đƣa ra những nhận xét bƣớc đầu về

quy luật vận động, phát triển, đặc tính cơ bản về tín ngƣỡng thờ Mẫu của ngƣời

Việt trên bƣớc đƣờng mở cõi về phía Nam.

3. Kết quả nghiên cứu việc thờ phụng Mẫu Liễu ở phủ Giầy đã góp một

tiếng nói vào việc bảo tồn, phát huy vốn văn hóa truyền thống ở một địa bàn

cụ thể, ở một lĩnh vực phức tạp, tế nhị khi kế thừa vốn di sản của các thế hệ

trƣớc để lại [48, tr. 4].

Tuy nhiên, việc khai thác tƣ liệu Hán Nôm để phục vụ nghiên cứu trong công

trình này cũng chỉ đƣợc coi nhƣ một nguồn tài liệu tham khảo, một số vấn đề về văn

bản học Hán Nôm và lịch sử địa chính - văn hóa, vai trò của từng cộng đồng trực tiếp

liên quan đến việc phụng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày trong lịch sử chƣa có điều

kiện bàn luận sâu.

Trƣớc tiên, xin đề cập tới công trình Việc phụng thờ Mẫu Liễu ở phủ Giầy,

Tiếp theo, phải kể đến Tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt - Những công trình

nghiên cứu, do Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Nam Định và Viện Văn hóa Nghệ

thuật quốc gia Việt Nam biên soạn, Nxb. Thế giới ấn hành năm 2019 [50].

Đây là một quyển trong bộ 4 quyển: Tuyển tập những bài hát văn, Tín

ngưỡng thờ Mẫu của người Việt qua Tư liệu Hán Nôm, Tín ngưỡng thờ Mẫu

của người Việt - Những công trình nghiên cứu, Tín ngưỡng thờ Mẫu của người

Việt - Những công trình của các tác giả nước ngoài, do Sở Văn hóa, Thể thao

và Du lịch tỉnh Nam Định và Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam biên

soạn “Nhằm phục vụ cho việc tìm hiểu, nghiên cứu và quảng bá giá trị di sản

văn hóa tín ngƣỡng thờ Mẫu của ngƣời Việt, trên cơ sở ấy góp phần vào công

cuộc xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc

văn hóa dân tộc” [50, tr. 9].

Theo thống kê trong công trình này, tại thời điểm xuất bản và công bố, đã

thống kê đƣợc 658 tài liệu sƣu tầm, nghiên cứu về tín ngƣỡng thờ Mẫu của ngƣời

Việt ở khu vực Bắc Bộ. Đây là một công trình biên soạn công phu, đã tập hợp và hệ

thống tƣơng đối đầy đủ các công trình nghiên về tín ngƣỡng thờ Mẫu của ngƣời

Việt ở Bắc Bộ của các nhà nghiên cứu trong nƣớc, đề cập đến hều hết nhiều khía

cạnh liên quan đến tín ngƣỡng thờ Mẫu của ngƣời Việt. Tuy nhiên, những nghiên

cứu tiếp cận từ góc độ Hán Nôm đƣợc tuyển chọn lại hết sức khiêm tốn. Điểm qua

nội dung các nghiên cứu đƣợc tuyển chọn trong sách, có thể nhận thấy, hầu hết các

tác giả thƣờng dẫn tƣ liệu Hán Nôm nhƣ một nguồn tài liệu tham khảo và mặc

nhiên thừa nhận về giá trị nội dung trích dẫn, trong khi các công trình nghiên cứu từ

góc tiếp cận hẹp - “Nhìn nhận tín ngƣỡng thờ Mẫu” hoặc vấn đề liên quan qua tƣ

liệu Hán Nôm chƣa mấy đƣợc chú trọng hoặc ít ngƣời tiếp cận.

Về nghiên cứu nền mang tính nguyên lý khi tìm hiểu văn hóa Việt nói chung,

phải kể đến “Nguyên lý Mẹ của nền văn hóa Việt Nam” của tác giả Trần Quốc Vƣợng

đƣợc tập hợp trong sách. Qua các thao tác nghiên cứu và lập luận, ông khẳng định:

“Nền văn hóa truyền thống Việt Nam đã từng có NGUYÊN LÝ MẸ”. Đây là

một phát hiện đặc biệt quan trọng, có tính chất chỉ dẫn và gợi mở khi tiếp cận lịch

sử - văn hóa truyền thống Việt Nam, đặc biệt là đối với tín ngƣỡng thờ Mẫu.

Một nghiên cứu nền tiêu biểu khác cũng mang đậm dấu ấn của tác giả Trần

Quốc Vƣợng (viết cùng Nguyễn Hồng Kiên) cũng đƣợc tập hợp trong Tín ngƣỡng

thờ Mẫu của ngƣời Việt - Những công trình nghiên cứu, đó là: “Vị thế và bản sắc

địa - văn hóa của khu vực phủ Giầy”. Trong nghiên cứu này, ông đã đƣa ra một số

nhận xét mang tính kết luận về vị thế và bản sắc địa - văn hóa “cổ truyền” vùng quê

Mẫu dƣới cái nhìn địa - khảo cổ và địa - lịch sử hết sức độc đáo. Theo đó, ông

khẳng định, khu vực phủ Giày có bề dày lịch sử - văn hóa đáng kể trong tiến trình

lịch sử dân tộc:

1. Từ cuối thời đá mới, cách đây 4000 năm, con ngƣời đã xuất hiện ở

khu vực Kẻ Giầy, dấu tích vật chất còn lƣu lại ở chân núi Lê, núi Ngăm

ở Tiên Hƣơng, nhƣng chủ nhân của nó chủ yếu là dân chài ven biển hơn

là dân ruộng vƣờn.

2. Đã từng phát hiện đƣợc 6 trống đồng Đông Sơn ở chân núi Gôi dƣới thời

Pháp thuộc. Các trống này đều mang niên đại cách đây hơn 2000 năm. Trong

nền cảnh đƣơng thời, Kẻ Giầy và toàn miền xung quanh (khu vực Ninh Bình,

Nam Định ngày nay) vẫn là một miền ven biển, dân Việt cổ Đông Sơn mới tụ

cƣ ở chân đồi núi giáp biển.

3. Vùng Kẻ Giầy vẫn có dân tụ cƣ dƣới thời Bắc thuộc qua chứng tích

mộ Hán rải rác trên sƣờn núi, đồi cát. Bằng chứng tinh thần là huyền tích

về thời Lý Nam Đế - Triệu Quang Phục chống quân Bắc thuộc vào

khoảng thế kỷ VI.

4. Vùng này tiếp tục đƣợc khai khẩn dƣới thời Lý - Trần. Chứng cứ là

đền thờ Minh Không - Không Lộ, Chùa Keo trên - dƣới, cùng những

“vết chân ông Khổng Lồ” - Đó chính là hệ thủy lợi ao chuôm, đầm hồ

giữa những cánh đồng.

5. Trƣớc khi Mẫu ra đời, dòng họ Mẫu, gốc Trần tránh loạn (?) chạy về

Kẻ Giầy - Côi Sơn đổi sang họ Lê (Song, sau đó, dòng họ này vẫn mang

tên chính thức là họ Trần Lê. Đa phần dân Tiên Hƣơng và Vân Cát đều

thuôc dòng họ Trần Lê). Sau đó, dòng họ này và các dòng họ khác tiếp

tục khai phá vùng này… Nếu tạm tin Mẫu giáng trần vào năm 1557 thì

dòng họ Mẫu đã tới vùng này vào khoảng cuối thế kỷ XV… Khi ấy, văn

hóa làng, văn minh dân giã cùng các tín ngƣỡng tính linh, đa thần giáo,

Phật giáo… đều phát triển.

6. Vào khoảng nửa đầu thế kỷ XVI, các cố đạo Thiên Chúa giáo thuộc dòng

Tên đã truyền đạo ở vùng Quần Anh, Ninh Cƣờng (Hải Hậu), Trà Lũ, Hoành

Nha (Giao Thủy) ở miệt biển Hà Nam, Ninh Bình, mang theo bà Maria và

Chúa Jésus Chritst…

7. … Tại vùng Kẻ Giầy, ngoài thờ Mẫu Liễu, Mẫu Thƣợng Ngàn ở trên

núi Tiên Hƣơng, cùng hệ thống đền, miếu thờ các Mẫu, Tôn Ông, Chầu

Bà, Quan Lớn, các Cô… của đạo Tam phủ, Tứ phủ của Việt Nam, vẫn

tồn tại hệ thống thờ thần Mây, Mƣa, Sấm, Gió của ngƣời dân trồng lúa

nƣớc từ thời Nguyên Thủy…

8. Kẻ Giầy thờ “Thánh Khổng Minh Không” tại đình với tƣ cách là vị

Thành hoàng... [50, tr. 166 - 170].

Cũng trong mạch tìm hiểu, nghiên cứu về Kẻ Giày, phủ Giày, đi vào vấn đề

chi tiết hơn, rất đáng chú ý là: Trên Tạp chí Văn hóa dân gian, số 4 (76) - 2001,

trong bài “Vì sao Vân Cát - Tiên Hƣơng là một hồi sau tách đôi và rồi đã đang lần

kết đôi?” [77] (sau đƣợc tuyển chọn in trong Theo dòng lịch sử, Những vùng đất,

thần và tâm thức người Việt [79]), tác giả Trần Quốc Vƣợng đã rất khéo rào trƣớc,

đón sau quanh câu hỏi do ông tự đặt ra, cũng là nhan đề bài viết. Thừa nhận, “Đây

là MỘT VẤN - NẠN (câu hỏi khó khăn) đặt ra: trƣớc toàn thể nhân dân hai làng

Vân Cát và Tiên Hƣơng, trƣớc các nhà lãnh đạo địa phƣơng và Trung ƣơng, trƣớc

các nhà khoa học mong và muốn tìm hiểu SỰ THẬT LỊCH SỬ ở vùng ĐẤT PHỦ

GIẦY - KẺ GIÀY của MẪU LIỄU HẠNH” [79, tr. 398].

Từ cách đặt vấn đề:

Bất cứ ai, khi đến hành hƣơng hay tham quan vùng Phủ Giầy đều thấy:

Lạ một điều, sao chỉ có một PHỦ GIẦY mà lại, từ một vài thế kỷ trƣớc

cho đến hôm nay, thấy là hai phủ.

- Phủ Vân Cát (với phức hợp Tứ phủ Công đồng) bằng nhau, với đền

Đức Vua Lý Nam Đế - anh hùng dân tộc thế kỷ VI - …

- Phủ Tiên Hương (cùng với cả một phức hợp đền vua Lý Nam đế, phủ

Chúa (chúa Liễu), đền Công núi (đền Quan lớn Đệ tam ở chân núi

Ngăm), đình Công đồng (thờ thần Sấm - tả Lôi công), đình Ông Khổng

(thờ Thành hoàng - thần làng - KHỔNG LỒ - KHÔNG LỘ - KHỔNG

MINH KHÔNG)…

Phủ Vân Cát, thì dân ta cứ gọi tắt là PHỦ VÂN.

Nhƣng PHỦ TIÊN HƢƠNG - thì có nhiều ngƣời cứ gọi là PHỦ CHÍNH.

Mà có chính (chánh) thì sẽ có phụ (phó). Vậy PHỦ VÂN là PHỦ PHỤ

của Mẫu Liễu hay sao? [79, tr. 398 - 399].

Sau khi đi điền dã và tham khảo sách của bà Đoàn Thị Điểm, ông đƣa ra một

giả thuyết khoa học về Kẻ Giày nhƣ sau:

Xã Vân Cát vốn có cơ cấu 4 giáp: Đông, Tây, Nam, Bắc - là bốn gò

(cồn) cát ven biển xƣa. Sau đó, hai giáp Tây, Nam tách ra thành thôn,

(làng) An Thái trong cơ cấu "nhất xã, nhị thôn", rồi sau đó nữa (không đã

chắc phải ở thế kỷ XV (Mẫu xuất hiện sau hai ông nghè Vân Cát - An

Thái 100 năm và trƣớc bà Hồng Hà nữ sử họ Đoàn 150 năm. Thời hai cụ

nghè chƣa hề có phủ Mẫu Vân Cát - Tiên Hƣơng) nhƣng cũng không quá

thế kỷ XVIII (đầu thế kỷ XVIII, bà Đoàn nói Mẫu "giáng trần" ở thôn

An Thái xã Vân Cát, thế kỷ XIX đã có tên An Thái), An Thái đã chạy

biệt xã [79, tr. 404].

Giả thiết về câu chuyện địa chính giữa Vân Cát và Tiên Hƣơng trong mối

quan hệ thờ chung Mẫu Liễu Hạnh do giáo sƣ đặt ra cũng chính là một nguồn cảm

hứng chủ đạo dẫn dắt nghiên cứu sinh thực hiện đề tài này.

Trong “Tục thờ Mẫu và những truyền thống văn hóa dân gian ở Việt Nam”,

cũng đƣợc tập hợp trong sách Tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt - Những công

trình nghiên cứu, qua những phân tích, tác giả Đinh Gia Khánh đã đƣa ra một nhận

định hết sức tinh tế: “Tục thờ Mẫu đầy sức sống đã dựng nên hình tƣợng Mẫu Liễu

Hạnh, tức chúa Liễu Hạnh và đã kéo thần linh (mà đạo Tam phủ bắt đầu đẩy lên

cao, xa vời đối với con ngƣời) trở về với cõi nhân gian, với muôn mặt đời thƣờng”

[50, tr. 33]… Và “Tục thờ Mẫu gắn với những truyền thống văn hóa dân gian của

nhân dân ta từ buổi đầu dựng nƣớc, trải qua trƣờng kỳ lịch sử cho tới tận ngày nay.

Và, đến nay, đó vẫn là một hiện tƣợng đầy sức sống…” [50, tr. 34].

Tác giả Ngô Đức Thịnh nổi tiếng với nhiều công trình riêng về tín ngƣỡng thờ

Mẫu, trong nghiên cứu Đạo Mẫu Việt Nam (Từ thờ Nữ thần, Mẫu thần đến Mẫu Tam

phủ, Tứ phủ), cũng đƣợc tập hợp trong Tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt - Những

công trình nghiên cứu, đã đƣa ra những khái quát về lịch sử các hình thức thờ Mẫu của

ngƣời Việt. Theo ông, lịch sử này khởi nguồn từ việc thờ Nữ thần, qua các bƣớc phát

triển, hệ Mẫu thần đƣợc xác lập, và, đỉnh cao của sự phát triển đạt tới mức độ khái quát

là hệ Mẫu Tam, Tứ phủ. Đây là dạng thức thờ Mẫu tiêu biểu của ngƣời Việt ở khu vực

Bắc Bộ, bên cạnh dạng thức thờ Mẫu Trung Bộ, Mẫu Nam Bộ… [50, tr.35 - 67]. Thực

chất, đây là quan điểm xuyên suốt trong nhiều công trình đã công bố trƣớc đó, đƣợc

nhiều ngƣời đón nhận, tham khảo và trích dẫn… [61], [62], [63], [64].

Cũng trong nghiên cứu này, tác giả Ngô Đức Thịnh khẳng định:

Thoát thai từ đạo thờ Thần và chịu ảnh hƣởng của Đạo giáo Trung Quốc,

Đạo Mẫu với tƣ cách là một biến thể của Đạo giáo Việt Nam đã và đang

thâm nhập và ảnh hƣởng tới các tín ngƣỡng tôn giáo khác.

Cùng một loại hình Đạo giáo, Đạo Mẫu rất gần gũi với đạo thờ Thần

Tiên trong cả quan niệm, thần điện và nghi thức thờ cúng. Hơn thế nữa,

vị thần chủ Đạo Mẫu là Liễu Hạnh đồng thời là một vị Tiên tiêu biểu của

Việt Nam. Đấy là chƣa kể các hình thức nghi lễ cầu Tiên, luyện đồng

giáng bút của hai loại đạo này cũng có rất nhiều nét vay mƣợn của

nhau… [50, tr. 64].

Cũng thuộc nghiên cứu cơ bản về địa danh - từ hƣớng tiếp cận ngữ âm học,

diễn giải về ý nghĩa của từ Kẻ Giầy, trong nghiên cứu “Về tên đất Kẻ Giầy, phủ

Giầy”, tác giả Cao Xuân Hạo, Trần Thúy Anh, với sự cộng tác của tác giả Trần

Quốc Vƣợng, đã tổng hợp đƣợc 3 thuyết dân gian có đề cập đến ngữ nghĩa và

nguồn gốc của từ Kẻ Giầy, cụ thể nhƣ sau:

1. Năm 21 tuổi (1557), khi Mẫu Liễu Hạnh trở lại “thƣợng giới” có để lại

dƣới Trần gian một chiếc Hài (Giầy).

2. Vua (Lê?) hay chúa (Trịnh?) đã đi qua làng Mẫu đã nhặt đƣợc chiếc

Hài (GIẦY) của Mẫu để lại trần gian.

3. Vùng này có nghề bánh GIẦY - GIÒ nổi tiếng. Nay mỗi khi hội phủ

Giầy tháng Ba lịch Trăng, mọi con nhang đệ tử và khách thập phƣơng

vẫn mua bánh giầy (dân chợ Dần (Giầy) giã mang bán) [79, tr. 329].

Qua những phân tích và dẫn dụ, cuối cùng, ông đã đƣa ra một giả thuyết

khoa học: “Kẻ Giầy chính là Kẻ Trần, vùng của họ Trần” [79, tr. 332].

Đây là một chỉ dẫn quan trọng cho nghiên cứu sinh tiếp tục tìm hiểu thêm về

ý nghĩa lịch sử - văn hóa của vùng đất Kẻ Giầy.

Một nghiên cứu cơ bản khác nhƣng lại đƣợc triển khai từ góc độ khảo cứu tƣ

liệu Hán Nôm, đó là “Đối thoại với Hát Văn và Hầu đồng” của GS. Kiều Thu

Hoạch, cũng đƣợc tập hợp trong Tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt - Những công

trình nghiên cứu [50]. Với không khí “đối thoại” hiếm hỏi nhƣng lại rất cởi mở, qua

khảo cứu tƣ liệu Hán Nôm, phân tích và diễn giải, ông đi đến một số nhận định trên

cơ sở tƣ liệu:

Tín ngƣỡng thờ Mẫu thuộc loại hình tín ngƣỡng Vu Hích (Đồng Cốt)…

Qua tƣ liệu Hán Nôm, tín ngƣỡng Đồng Cốt mới chỉ thấy xuất hiện từ

thời Lý… Nhiều tƣ liệu Hán Nôm đều cho thấy, tín ngƣỡng thờ Mẫu

đƣợc quy tự vào Thánh Mẫu Liễu Hạnh từ thời Lê Trịnh (thế kỷ XVII).

Và, nếu nhìn từ tín ngƣỡng Vu Hích thì Liễu Hạnh cũng có thể coi nhƣ

một nữ vu (magicienne)… [50, tr. 648].

Đây cũng là một trong những chỉ dẫn mang tính căn lề cho nghiên cứu sinh

triển khai các bƣớc trong đề tài này.

Đặc biệt, trong “Tiếp cận thực hành tín ngƣỡng Tam phủ của ngƣời Việt từ

góc nhìn lịch sử”, tác giả Kiều Thu Hoạch, từ một hƣớng tiếp cận độc đáo, ông đã

khẳng định: Việt vu là nguồn gốc của tục lên đồng của ngƣời Việt, đồng thời, ông

cũng chỉ ra tiến trình lịch sử của lên đồng. Theo đó, lên đồng cần phải đƣợc tiếp cận

trong bức tranh tổng thể và toàn cảnh, bao gồm các hoạt động vu thuật/ma thuật của

tín ngƣỡng này, cụ thể nhƣ phù kê/phụ tiên giáng bút, bói toán [29]…

Một nghiên cứu khác cũng rất đáng quan tâm, đó là Cult, Culture and

Authority Princess Liễu Hạnh in Vietnamese Hítory của Olga Dror, một học giả

ngƣời gốc Nga, hiện đang định cƣ tại Mỹ, nguyên bản tiếng Anh, đã đƣợc Viện Văn

hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam tuyển dịch. Tiếp cận nguồn tƣ liệu trên diện

rộng, gồm cả tƣ liệu Hán Nôm, truyền thuyết dân gian, ghi chép của các học giả đi

trƣớc, Olga Dror đã khảo rất kỹ về nguồn gốc và thời điểm định hình tín ngƣỡng

thờ Mẫu Liễu Hạnh ở khu vực phủ Giầy qua một loạt giả thuyết để đi đến khẳng

định, thế kỷ XVI là tƣơng đối thích hợp cho thời điểm định hình tín ngƣỡng này.

Ngoài ra, cũng trong công trình này, Olga Dror còn đƣa ra nhiều nhận xét khá thú vị

khác, nhƣ về tính chất đặc trƣng giới nữ trong tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh và

cho rằng, Mẫu Liễu Hạnh là một vị thần đƣợc sáng tạo bởi những ngƣời bình dân…

1.1.2. Một số tập hợp, giới thiệu tư liệu và tiếp cận qua tư liệu Hán Nôm

Trƣớc tiên, phải đề cập tới nguồn tƣ liệu Hán Nôm liên quan tới hệ thống di

tích thờ Mẫu Liễu Hạnh tiêu biểu trên địa bàn Nam Định, đã đƣợc sƣu tầm, chỉnh

lý, phiên âm, dịch nghĩa, chú thích với sự đầu tƣ công sức của các tác giả Dƣơng

Văn Vƣợng, Trần Việt Anh, Nguyễn Xuân Cao, sau đƣợc Bảo tàng Nam Định tập

hợp thành những tập tài liệu phục vụ cho công tác quản lý, nghiên cứu, bảo tồn và

phát huy giá trị di tích. Đây là bộ tài liệu sƣu tầm tƣơng đối toàn diện và đầy đủ

nguồn tƣ liệu Hán Nôm tại di tích phủ Giày và phủ Nấp. Trong khuôn khổ phối hợp

thực hiện việc biên soạn cuốn sách Tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt qua Tư

liệu Hán Nôm (Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Nam Định và Viện Văn hóa

Nghệ thuật quốc gia Việt Nam biên soạn, Nxb. Thế giới ấn hành năm 2019), tác

giả luận án cùng nhóm thực hiện đã đƣợc Bảo tàng tỉnh Nam Đinh, cung cấp cho

một số tệp tài liệu Hán Nôm (bản đánh máy) có giá trị tham khảo, cụ thể:

- Kết quả nghiên cứu các đạo sắc phong tại phủ Tiên Hƣơng, xã Kim Thái,

huyện Vụ Bản, tập hợp 14 đạo sắc lƣu tại phủ Tiên Hƣơng, với sắc sớm nhất có

niên đại năm Vĩnh Khánh 2 (1730), sắc muôn nhất có niên đại năm Khải Định 9

(1924) - Ngoài phần nguyên văn, phiên âm, dịch nghĩa, mỗi sắc đều có phần khảo tả

ngắn gọn về đặc điểm, hiện trạng. Phần phiên âm, dịch nghĩa do Nguyễn Xuân Cao,

cán bộ Bảo tàng Nam Định thực hiện.

- Lăng Công chúa liễu Hạnh, sƣu tầm, tập hợp văn khắc Hán Nôm tại lăng

Thánh Mẫu Liễu Hạnh, do Dƣơng Văn Vƣợng dịch nghĩa và chú giải.

- Phủ Tiên Hương, thôn Tiên Hương, xã Kim Thái, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam

Hà, với nội dung tập hợp tƣ liệu Hán Nôm tại phủ Tiên Hƣơng (ngoại trừ sắc

phong), do Dƣơng Văn Vƣợng dịch nghĩa và chú thích.

- Phủ Vân Cát, xã Kim Thái, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Hà, với nội dung tập

hợp tƣ liệu Hán Nôm tại phủ Vân Cát, do Dƣơng Văn Vƣợng dịch nghĩa và chú

thích.

- Tƣ liệu Hán Nôm tại di tích phủ Quảng Cung, xã Yên Đồng, huyện Ý Yên,

Nam Định, tập hợp tƣ liệu Hán Nôm tại phủ Quảng Cung, do Trần Việt Anh phiên

âm, dịch nghĩa, chú giải.

Những tài liệu này đã đƣợc chỉnh lý và tập hợp, giới thiệu trong sách Tín

ngưỡng thờ Mẫu của người Việt qua Tư liệu Hán Nôm [51], chú thích rõ nguồn

gốc và tác giả.

Một công trình tập hợp, giới thiệu tƣ liệu theo nhóm, cần đƣợc điểm tới là

Tuyển tập những bài hát văn [49], do Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Nam

Định và Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam biên soạn, Nxb. Thế giới ấn

hành năm 2017. Đây cũng là một quyển trong bộ 4 quyển: Tuyển tập những bài hát

văn, Tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt qua Tư liệu Hán Nôm, Tín ngưỡng thờ

Mẫu của người Việt - Những công trình nghiên cứu, Tín ngưỡng thờ Mẫu của người

Việt - Những công trình của các tác giả nước ngoài, do Sở Văn hóa, Thể thao và

Du lịch tỉnh Nam Định và Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam biên soạn.

Sách tập hợp 225 bản hát Văn (có phần phụ lục: cờn oán, hát dọc, xá cờn,

phú dầu) gắn với tín ngƣỡng thờ Mẫu của ngƣời Việt, đƣợc tập hợp từ nhiều nguồn.

Trong đó, có nhiều bài bản hát văn đƣợc tuyển chọn từ bản phiên dịch từ nguyên

bản Hán Nôm có niên đại vào khoảng đầu thế kỷ XX, nhƣ Trần Triều hiển thánh

tán văn, ký hiệu thƣ viện Hán Nôm A.900, do giáo sƣ Kiều Thu Hoạch thực hiện,

Chư vị tán văn toàn tập, ký hiệu thƣ viện Hán Nôm AB601, do nghiên cứu sinh

thực hiện. Đây là nguồn tài liệu tham khảo quan trọng phục vụ cho việc nghiên cứu

tín ngƣỡng thờ Mẫu, trong đó có lĩnh vực âm nhạc gắn với tín ngƣỡng thờ Mẫu, hệ

thần gắn với tín ngƣỡng thờ Mẫu, ngôn ngữ, văn học dân gian và nhiều khía cạnh

khác liên quan khác [49].

Cũng từ góc độ tập hợp, giới thiệu tƣ liệu về tín ngƣỡng thờ Mẫu của

ngƣời Việt, có lẽ, Tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt qua Tư liệu Hán Nôm

[51], do Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Nam Định và Viện Văn hóa Nghệ

thuật quốc gia Việt Nam biên soạn, Nxb. Thế giới ấn hành năm 2019 là xuất bản

phẩm tập hợp và công bố đƣợc lƣợng tƣ liệu Hán Nôm đáng kể nhất. Đây cũng

là một quyển trong bộ 4 quyển: Tuyển tập những bài hát văn, Tín ngưỡng thờ

Mẫu của người Việt qua Tư liệu Hán Nôm, Tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt -

Những công trình nghiên cứu, Tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt - Những công

trình của các tác giả nước ngoài, do Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Nam

Định và Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam biên soạn, tập hợp và hệ

thống tƣơng đối về tƣ liệu Hán Nôm liên quan tới tín ngƣỡng thờ Mẫu của ngƣời

Việt, mặc dù trƣớc đó có một số sách khác đã tập hợp nhƣng chƣa thực sự thành

hệ thống.

Sách đã bƣớc đầu tập hợp và công bố bản dịch tiếng Việt tƣơng đối đầy đủ

các mảng tƣ liệu Hán Nôm liên quan tới tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở Nam

Định, gồm thần tích, sắc phong, văn bia và gia phả. Tuy nhiên, về cơ bản, đây mới

chỉ là cuốn sách mới sƣu tầm, tuyển chọn và giới thiệu đƣợc một số tƣ liệu Hán

Nôm liên quan tới tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở Nam Định, có giá trị về mặt tài

liệu tham khảo nghiên cứu. Tuy nhiên, những tƣ liệu hán Nôm Nôm liên quan đến

các vị Thánh Mẫu khác và hệ thần liên quan đến tín ngƣỡng thờ Mẫu chƣa có điều

kiện tập hợp, đặc biệt là những vấn đề, nhƣ nhìn nhận, đánh giá, kết luận về các vấn

đề liên quan tới “Tín ngƣỡng thờ Mẫu của ngƣời Việt qua Tƣ liệu Hán Nôm” hoặc

đánh giá về giá trị, nội dung tƣ liệu Hán Nôm, hƣớng khai thác tƣ liệu Hán Nôm

cũng chƣa có điều kiện đề cập đến tới [51].

Trƣớc đây, xóc thẻ, rút thẻ, xem thẻ là một trong những hoạt động tín

ngƣỡng khá phổ biến trong các đền, chùa, miếu, quán, phủ… ở nƣớc ta. Với tín

ngƣỡng thờ Mẫu, ấn phẩm Thánh Mẫu linh thiêm, do Olivier Tessier (Tổ chức biên

soạn), Phạm Văn Ánh, Nguyễn Thị Hiệp (dịch vào giới thiệu), là một ấn phẩm tập

hợp, giới thiệu tƣ liệu tƣ liệu rất đáng chú ý. Bộ sách giới thiệu khá đầy đủ chi tiết

về tục bói thẻ, đặc biệt đã công bố toàn văn (dạng ảnh chụp) và phần phiên âm, dịch

nghĩa chú giải cho từng quẻ... [45].

Từ góc tiếp cận Hán Nôm, quanh tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ

Giày, Dƣơng Văn Vƣợng là tác giả có công rất lớn trong việc sƣu tầm, tập hợp tƣ

liệu Hán Nôm. Trên nền tảng này, hầu hết các nghiên cứu liên quan của ông thƣờng

dựa trên việc khảo cứu tƣ liệu Hán Nôm để phân định - Xin lấy ra một dẫn dụ liên

quan để cùng thấy đƣợc điều này: Trong “Tìm hiểu lịch sử Mẫu Liễu qua một số

thơ văn cổ”, cũng đƣợc tập hợp trong Tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt - Những

công trình nghiên cứu [50]. Trên nền tảng tƣ liệu, ông đã tìm cách đặt và giải quyết

vấn đề lịch sử Mẫu Liễu rất đáng chú ý:

Từ câu đối của Giám sát Ngự sử Đồng Công Viện, viết năm Vĩnh Thịnh

thứ 8 (1712) tại chùa Hải Lạng, huyện Đại An nói về ba kiếp giáng sinh

của Thánh Mẫu Liễu Hạnh, bằng những kinh nghiệm điền dã và dịch

thuật Hán Nôm, ông tin và lần lƣợt diễn giải về ba lần giáng sinh xuống

trần của thánh Mẫu Liễu Hạnh nhƣ sau:

- Lần thứ nhất, Mẫu giáng sinh tại Vỉ Nhuế (Đại An).

- Lần thứ hai, Mẫu giáng sinh ở Yên Thái (Thiên Bản).

- Lần thứ ba, Mẫu giáng sinh ở Tây Mỗ (Nga Sơn)…

Điểm thú vị là khi đề cập tới Vân Cát thần nữ truyện (trong Truyền kỳ Tân phả),

ông đƣa ra khẳng định, Vân Cát thần nữ truyện nguyên do Trần Mại từng đỗ Đệ Tam

giáp đồng Tiến sĩ xuất thân khoa Tân Sửu, niên hiệu Bảo Thái thứ 2 - 1721, làm quan

chức Công bộ Thị Lang viết. Theo ông, ghi chép của Trần Mại nhƣ sau:

Ở Yên Thái có bà con gái linh thiêng, hiển hiện nói cùng dân thôn và thân

nhân trong những đêm trăng sáng dƣới khu gò Đa, nơi có xác phàm, rằng

mình là con gái của Thƣợng đế bị trích xuống trần vào nhà họ Lê ở xóm

Vân Cát, lấy chồng là Trần Duy Đào, sinh đƣợc một trai, một gái, năm 21

tuổi về trời. Dân sở tại thấy cô chỉ bảo giúp địa phƣơng tìm lành tránh dữ,

nên lập miếu thờ. Em trai của cô là Lâm thay cô phụng dƣỡng hai thân,

dòng dõi họ Trần giữ gìn hiếu nhân tín nghĩa [50, tr. 224 - 225].

Tuy nhiên, một điểm đáng tiếc là ông chƣa chú thích rõ “Theo ghi chép của

Trần Mại” là theo tƣ liệu nào, tính xác thực lịch sử và văn bản của tƣ liệu ra sao.

Bên cạnh đó, cần thiết phải đặt vấn đề tính xác thực cửa tƣ liệu hoặc bản dịch khi

xét lại chi tiết (lời ông Trần Mại) cho rằng: “Ở Yên Thái có bà con gái linh thiêng,

hiển hiện nói cùng dân thôn và thân nhân trong những đêm trăng sáng dƣới khu gò

Đa” - Nếu hiểu, “dân thôn” trong câu này là dân thôn Yên/An Thái thì nguồn tƣ liệu

chƣa hẳn đã chính xác, bởi qua khảo cứu và đối chiếu nguồn tƣ liệu Hán Nôm, đặc

biệt là qua các tài liệu gốc mang tính chân xác cao, nhƣ sắc phong (hiện lƣu tại nhà

thờ họ Trần Lê và phủ Tiên Hƣơng), địa bạ lập năm Gia Long thứ 4 - 1805 (hiện

lƣu tại Trung tâm Lƣu trữ quốc gia 1, Cục Văn thƣ và Lƣu trữ nhà nƣớc - Bộ

Nội vụ), xã An/Yên Thái, bản xác thực của Bộ Lễ triều Nguyễn, tục lệ xã Tiên

Hƣơng, do hội đồng chức dịch xã Tiên Hƣơng (trƣớc là An/Yên Thái) lập năm Tự

Đức thứ 3 - 1850) chƣa thấy khi nào An/Yên Thái ở đây giữ tƣ cách là một

xóm/thôn.

Cũng theo Dƣơng Văn Vƣợng:

Trần Mại không đề cập tới tiền thân và hậu thân của Mẫu. Tuy nhiên,

Đoàn Thị Điểm và em trai của bà là Đoàn Doãn Luân đều là học trò của

Trần Mại sau khi ông trí sĩ về hƣu sớm. Đoàn Thị Điểm tiếp thu đƣợc

chuyện này đã thêm phần trên dƣới có sự linh dị, làm sống thêm cuộc

đời, sự nghiệp thơ văn, hiển thánh ra oai tác phúc…. Tuy nhiên, khi đến

Giá Sơn Kiều Oánh Mậu (ngƣời xã Đông Sàng, huyện Phúc Thọ) biên

tập lại, có đƣa cho Khiếu Năng Tĩnh xem, sau khắc bản in vào năm Canh

Tuất (1910), đã chú trọng đến việc thánh Mẫu chống trọi với quan triều

đình nhƣ còn thấy trong tác phẩm này [50, tr. 225 - 226].

Tiếp theo, dẫn lời của Lý Văn Phức (ngƣời xã Hồ Khẩu, huyện Vĩnh Thuận,

đỗ Hƣơng Cống năm Gia Long 18 - 1819), ông để đi đến khẳng định: “Bà Điểm là

ngƣời yếu ớt, biết phụng sự chồng, nuôi nấng con cháu, là ngƣời học hành uyên bác

nhƣng chẳng dám đi đâu, nên tập biên mã vàng công chúa đã thiếu mất tiền thân và

hậu thế” [50, tr. 226].

Cũng trong nghiên cứu này, Dƣơng Văn Vƣợng khẳng định:

Ông từ Trần Đắc Tuyên, trong một lần ngồi đồng năm Gia Long thứ 15

(1806), đã viết: Ta (Mẫu Liễu) tiền kiếp ở Vỉ Nhuế - Đại An, trung khiếp ở

An Thái - Thiên Bản, hậu kiếp ở Tây Mỗ - Nga Sơn, đều có từ 20 đến 40

năm nơi trần thế, việc trinh hiếu là nhân bản không thể thiếu, việc du ngoạn

là việc cảnh tỉnh lũ ô trọc, há lại cho là vô bổ, còn việc họa xƣớng ở Tây Hồ

là loài hồ yêu mê hoặc không nên gán ghép cho ta… [50, tr. 226].

Đó là một chi tiết khá thú vị, để qua đó có thể đặt ra một giả thiết để làm việc là:

Phải chăng, trƣớc đây, ngoài mục đích thông linh (con đồng bắc cầu để con ngƣời và

thần linh giao tiếp với con ngƣời), “lên đồng phán truyền” còn đƣợc sử dụng với mục

đích xây dựng, đắp bồi hành trạng, thân thế của Mẫu và thần linh?

Sau khi dẫn thêm tƣ liệu sắc phong, Dƣơng Văn Vƣợng khẳng định:

Trong mối quan hệ với Mẫu, ông Lê Công Tiên là bố đẻ và bà Từ Huệ

(Trần Thị Phúc) là mẹ đẻ, ông Lê Công Lâm là em ruột, bà Sâm, tức Duy

Tiên phu nhân là em dâu, bà Liên tức Quế Anh hay Quế Hoa là cháu.

Về phía chồng, ở xóm Vân Đình (Giáp Nhì) đều có bài vị thờ ở phủ Tiên

Hƣơng, mà đời cho là quê chồng mới, là nơi có cửa nhà và nơi gửi xác.

Mộ phát tích thì tại xứ Cây Đa Bóng, có mộ cha đẻ tại xứ La Hào (Giáp

ba) là mộ tổ tứ đại, còn cồn cây Đa là mộ Mẫu, nơi chôn cất xác phàm,

nơi sau này ba chị em họ Lê thuộc hội Đào Chi (Huế) đã xây lăng đá

năm Mậu Dần (1938) [50, tr. 229].

Cuối cùng, ông đƣa ra nhận định:

Có thể nói vị đàn bà mà thời xƣa phong là chúa Liễu, về nguồn gốc là

ngƣời thực việc thực, có ba giai đoạn, mà kết hợp lại thì do lời của ông

đồng bà cốt, thần thánh hóa uy đức của ngƣời phụ nữ.

Về thực chất có ba ngƣời phụ nữ ở ba vùng, lần thì không lấy chồng, lần

thì có chồng con, đều nêu cao tính chất nhân từ nhu thuận, treo gƣơng

trinh hiếu, mà các quan lại là chồng, là thần thích, nên đã vì vợ, em, ngƣời

yêu quý, góp tay xây dựng tô điểm, để bà thành vị nữ thần đệ nhất thời

Việt Nam đầy biến cố [50, tr. 235].

Nhƣ vậy, tạm bỏ qua những tiểu tiết, có thể nhận thấy, qua khảo cứu, Dƣơng

Văn Vƣợng đã phần nào khẳng định, với Mẫu Liễu, ngoài “hành trạng Thần Tiên”,

còn có một “hành trạng thế tục”. Tuy nhiên, một điều đáng tiếc là ông chƣa khai

thác nguồn tƣ liệu sắc phong để củng cố cho nhận định này. Vậy có hay không một

motif hành trạng Mẫu, vốn từ ngƣời thực chết thiêng, sau đƣợc huyền thoại hóa để

mang những yếu tố thần kỳ. Và, phải chăng, đây là một xu hƣớng “thần thánh hóa”

con ngƣời bên cạnh xu hƣớng nhân hóa thần linh trong tín ngƣỡng truyền thống

Việt? Đó là những câu hỏi nhỏ cũng đƣợc nghiên cứu sinh đặt ra và thử tìm câu trả

lời trong luận án này?

Trong Luận văn thạc sĩ Hán Nôm, Đại học Quốc gia Hà Nội, với đề tài Văn bản

Truyền kỳ tân phả và mối quan hệ với các thần tích, bảo vệ thành công năm 2011, Lê

Tùng Lâm đã rất dày công điểm lại lịch sử nghiên cứu và dịch thuật Truyền kỳ tân phả,

trong đó có truyện Vân Cát Thần nữ. Qua đó, một số vấn đề văn bản và truyền bản văn

bản này đã đƣợc làm rõ. Với thao tác tập hợp tƣ liệu theo thiên hƣớng khảo cứu, bƣớc

đầu tác giả đã thống kê đƣợc 29 văn bản thần tích liên quan tới Vân Cát Thần nữ. Sau

phân tích văn bản, tác giả đã khái quát về hình tƣợng và hành trạng của Thánh Mẫu

Liễu Hạnh qua Truyền kỳ Tân phả và các bản thần tích dƣới các góc độ: danh hiệu, tên

trên thiên đình, tục danh và sự giáng sinh, thần hiệu, ngày sinh và ngày mất, quê

hƣơng, bố mẹ, anh em, chồng con… và đƣa ra một nhận xét khá thú vị là:

Đoàn Thị Điểm đã thu thập nhiều tích truyện trong dân gian để viết nên Vân

Cát Thần nữ theo motip tài tử giai nhân. Truyện có sức lan tỏa mạnh mẽ,

khi thâm nhập vào khắp các miền quê lại có thay đổi ít nhiều cho phù hợp

điều kiện mới. Và, để thống nhất thần quyền, cầu cho vận nƣớc dài lâu,

triều đĩnh đã ban sắc, dựng đền đƣa vào hàng quốc tế. Theo đó, ảnh hƣởng

của tín ngƣỡng thờ Mẫu ngày càng lớn mạnh… [37].

Tuy nhiên, một điều đáng tiếc, là khi khảo văn bản Vân Cát thần nữ lục và tham

khảo các bản dịch trƣớc đó, cách diễn giải “truyền thống” vô tình vẫn bóp méo sự thật

lịch sử vẫn chƣa đƣợc phát lộ, nên trong các diễn giải về đất giáng sinh của Mẫu Liễu

Hạnh vẫn đƣợc cho là ở Thôn/làng An Thái, thuộc xã Vân Cát, trong khi trong cấu trúc

câu “An Thái Vân Cát Thiên Bản chi danh hƣơng…, về quan hệ địa chính giữa Vân

Cát và An Thái tại thời điểm định bản Vân Cát Thần nữ lục trong Truyền kỳ tân phả

khắc năm Gia Long 10 (1811) thì Vân Cát chính là một thôn của xã An Thái. Trong

khi đó, nhiều bản thần tích liên quan do chính tác giả công bố trong phụ lục lại mô tả

đúng, là khi ấy, thôn Vân Cát, thuộc xã An Thái. Và, sự kiện một số văn bản ghi năm

Gia Long thứ 4 (1805) xã An Thái đƣợc đổi tên thành xã Tiên Hƣơng cũng mặc nhiên

đƣợc thừa nhận nhƣng trong khi thực tế đây là câu chuyện lịch sử vào cuối thờ Thiệu

Trị - đầu thời Tự Đức. Về vấn đề này, nghiên cứu sinh xin đƣợc làm rõ trong chƣơng 3

khi đề cập đến biến đổi địa chính khu vực Kẻ Giày trong lịch sử.

Một điểm đóng góp đáng kể nữa của luận văn này là tác giả đã công bố khá

nhiều bản dịch dị bản truyện Vân Cát Thần nữ, trong đó có Nội Đạo tràng và các bản

thần tích: AE.A2/86, AE.A2/48, ghi Mẫu Liễu Hạnh giáng sinh từ thời Lý… [37].

Có lẽ, một tác giả có công lớn nhất trong việc đặt tiền đề khai phá tìm hiểu Tín

ngưỡng thờ Mẫu (tác giả công trình này gọi là Đạo Mẫu) ở Việt Nam qua tƣ liwwuj

Hán Nôm, phải kể đến là thạc sĩ Đinh Thị Lệ Huyền, với luận văn thạc sĩ Hán Nôm

mang tên Đạo Mẫu từ nguồn tư liệu Hán Nôm, Đại học Khoa học xã hội và nhân văn,

bảo vệ thành công năm 2007.

Đây là công trình có đóng góp về khía cạnh tập hợp, chỉ dẫn tƣ liệu Hán Nôm

và khảo cứu dị bản các văn bản liên quan tới tục thờ Mẫu trên phạm vi cả nƣớc. Qua

khảo sát tƣ liệu, tác giả đã thống kê (dù chỉ qua sách thƣ mục) đƣợc 85 đầu mục tƣ liệu

Hán Nôm liên quan tới tín ngƣỡng thờ Mẫu nói chung qua Thư mục đề yếu, kèm theo

các thông cơ bản về tên văn bản, ký hiệu, niên đại, tác giả, ngôn ngữ nội dung (khái

lƣợc) và ghi chú. Riêng với nhóm thần tích, tác giả cũng đã thống kê đƣợc 31 đơn vị tài

liệu, với các thông tin cơ bản về tên văn bản, ký hiệu, hiệu duệ tôn thần, niên đại và tác

giả, địa danh lƣu trữ thần tích và ghi chú về số tờ, văn tự đƣợc thể hiện trên văn bản.

Đáng chú ý, công trình này đã công bố danh mục 220 bản khai thần tích - thần sắc của

các chức dịch làng xã kê khai năm 1938, hiện đang lƣu tại Viện Thông tin khoa học xã

hội, Viện Hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam, với các thông tin khái quát về số đăng

ký, nơi có thần tích và sắc phong, duệ hiệu tôn thần, số lƣợng, số ký hiệu [36].

Qua các tổng hợp phân tích văn bản, phân loại văn bản theo nhóm loại hình, tác

giả đã đƣa ra một số nhận xét về lịch sử văn hóa rất đáng lƣu tâm, cụ thể:

- Về thời gian, quá trình văn bản hóa truyền thuyết về Mẫu ở nƣớc ta đƣợc

bắt đầu từ thời Lê Trung hƣng, dƣới thời vua Lê Anh Tông (1571 - 1573),

sau đƣợc kế tục qua các triều đại sau.

- Điểm đáng chú ý là bên cạnh ghi chép bằng chữ Hán, với sự ra đời và phát

triển hình thức ghi chép bằng chữ Nôm, đã góp phần giúp cho điều kiện

truyền bá, phổ cập tín ngƣỡng thờ Mẫu dễ dàng hơn.

- Tính dị bản trong các văn bản Hán Nôm về tín ngƣỡng thờ Mẫu là hệ quả

tất yếu của việc tƣờng lƣợc bất đồng (chỗ mờ chỗ tỏ).

- Nguồn tƣ liệu Hán Nôm về tín ngƣỡng thờ Mẫu trực tiếp phản ánh nhiều

mặt về đời sống tín ngƣỡng thờ Mẫu… [36].

Nhân đây, xin nói rõ thêm, là quá trình văn bản hóa truyền thuyết về Mẫu ở nƣớc ta

đƣợc bắt đầu từ thời Lê Trung hƣng, dƣới thời vua Lê Anh Tông (1571 - 1573), sau đƣợc

kế tục qua các triều đại sau, thực chất là việc “văn bản hóa” mang tính chất quan phƣơng,

do triều đình thực hiện nhằm “điều chỉnh” một số nội dung mà triều đình cho là nhảm nhí.

Ngoài mặt tích cực và tiện dụng cho việc quản lý bách thần, thì việc làm này cũng là một

tác nhân trực tiếp can thiệp vào sự đa dạng văn hóa dân gian, dần biến thần tích của các vị

thần thành/theo một motip chung nhƣ chúng ta còn thấy hiện nay.

Bên cạnh đó, còn thể kể tới một số công trình khác nhƣ: Nghiên cứu kinh giáng

bút của thiện đàn cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX - Luận án tiến sĩ Hán Nôm của

Trần Quang Huy [32], Quốc văn Nôm trong kinh giáng bút của phong trào thiện

đàn đầu thế kỷ XX, Luận văn thạc sĩ Hán Nôm của Trần Quang Huy [33], Đức

thánh Trần qua kinh giáng bút, Luận văn thạc sĩ của Nguyễn Thị Hiền [24]… và

nhiều công trình khác nữa, nhƣ của các tác giả Nguyễn Minh San, [50, tr. 210 -

219], Chu Xuân Giao [50, tr. 237 - 276], Bùi Văn Tam [50, tr. 315 - 319], Nguyễn

Duy Hinh [50, tr. 346 - 358]…

Điểm qua một số kết quả nghiên cứu của những công trình đi trƣớc, có thể nhận

thấy, mỗi nghiên cứu, với phƣơng pháp riêng, cách tiếp cận riêng, lý luận riêng, biện

giải riêng sẽ cho ra một kết quả “tƣơng đối riêng” nhƣng nhất định không có “vấn đề

cũ”. Tạm hợp các mảnh ghép lại, ắt sẽ tạo nên một bức tranh đa sắc về tín ngƣỡng thờ

Mẫu Liễu Hạnh từ lịch sử đến đƣơng đại nhƣng vẫn có những điểm nhƣ vừa mờ, vừa

tỏ. Những thành tựu nghiên cứu trên, đặc biệt là những nghiên cứu cơ bản và tập hợp

tƣ liệu là tiền đề quan trọng để nghiên cứu sinh tiếp thu, kế thừa và triển khai đề tài

này. Theo đó, có thể nhận thấy, từ việc tập hợp, khảo cứu văn bản học Hán Nôm trong

điều kiện hiện nay, vấn đề lịch sử địa chính và văn hóa khu vực Kẻ Giày quanh tín

ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh cần thiết phải đƣợc diễn giải lại để làm sáng tỏ thêm. Trên

nền này, kết hợp với khai thác giá trị của tƣ liệu Hán Nôm dƣới góc nhìn văn hóa học,

những vấn đề cụ thể, nhƣ tên gọi Kẻ Giày, phủ Giày, hệ thần đƣợc thờ, thần điện và

không gian thực hành tín ngƣỡng, các thực hành văn hóa tín ngƣỡng liên quan, vai

trò của các cộng đồng chủ thể sáng tạo văn hóa, tƣ cách chính tự và một số vấn đề

khác nữa… quanh tín ngƣỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh ở phủ Giày cần đƣợc diễn giải và

phân tích làm sáng tỏ hơn…

1.2. Cơ sở lý luận và thực tiễn

1.2.1. Cơ sở lý luận

Thừa hƣởng kết quả nghiên cứu của ngƣời đi trƣớc, một số thành tựu nghiên cứu

đã điểm qua sẽ đƣợc nghiên cứu sinh lựa chọn tiếp thu, trong đó có những lý luận khái

quát từ góc nhìn địa - văn hóa, nguyên lý mẹ trong văn hóa Việt Nam của GS. Trần

Quốc Vƣợng; nguyên tắc diễn giải ngữ âm dân gian trong việc tìm hiểu về địa danh của

GS. Cao Xuân Hạo; lý luận mang tính khái quát về các bƣớc phát triển, các dạng thức

thờ Mẫu trong tín ngƣỡng thờ Mẫu của ngƣời Việt của GS. Ngô Đức Thịnh...

Luận án sử dụng hai cách tiếp cận chính, đó là văn bản học và văn hóa học.

Bên cạnh đó, cách tiếp cận liên ngành gồm sử học, ngôn ngữ học, tôn giáo học… sẽ

đƣợc sử dụng trong các phân tích cụ thể.

Về văn bản học, theo các chuyên gia Hán Nôm thì bộ môn lý luận văn bản

học của Nga (Liên Xô cũ), một nƣớc có nền văn bản học tiếng Nga cổ rất phù hợp

để áp dụng nghiên cứu văn bản học Hán Nôm. Hiện nay, Viện Nghiên cứu Hán

Nôm vẫn đang lƣu bản dịch về văn bản học của Likhatsop, ký hiệu DT.108, có giá

trị tham khảo nhất định đối với những ngƣời nghiên cứu văn bản học Hán Nôm.

Về thuật ngữ, văn bản học tiếng Nga là “Textologhi” (phiên âm tiếng Pháp là

“Textologi”). Ở Tây Âu không có thuật ngữ tƣơng đƣơng, thƣờng đƣợc gọi là phê

phán văn bản (“Critique de textes”). Ở Trung Quốc, văn bản học từ đời Thanh đã

rất phát triển, thƣờng đƣợc định danh bằng thuật ngữ “Bản bản học” (版本學).

Ở Việt Nam, nhà bác học Lê Quý Đôn cũng rất quan tâm đến việc nghiên

cứu phê phán văn bản. Chẳng hạn, khi phê phán văn bản Lam Sơn thực lục, ông cho

rằng, văn bản này đƣợc sao chép có nhiều chữ sai, không rộng tìm các bản mà chỉ

tùy ý sửa đổi, thêm bớt, làm mất tính chân thực của bản gốc.

Sách giả ở Trung Quốc rất nhiều, ở Việt Nam cũng không phải không có.

Chẳng hạn: Quanh sách Lĩnh Nam dật sử của Trần Nhật Duật, đã có nhiều ý kiến

phân tích, tuy nhiên, ở nƣớc ta, lĩnh vực văn bản học chƣa đƣợc định hình để trở

thành khoa “Biện ngụy học” nhƣ ở Trung Quốc. “Theo Đại bách khoa toàn thƣ Liên

Xô, Văn bản học là một ngành của khoa học ngữ văn, nghiên cứu các tác phẩm có

văn tự, các tác phẩm văn học và văn học dân gian nhằm mục đích kiểm tra có phê

phán, xác định và tổ chức các văn bản để tiếp tục nghiên cứu để lý giải công bố”

[dẫn theo 17, tr.271].

Từ định nghĩa này, có thể xác định, văn bản học hán nôm đảm đƣơng những

nhiệm vụ cơ bản sau: “Giám định, phân tích hiệu chỉnh các văn bản Hán Nôm.

Nghiên cứu lịch sử phát triển, lƣu truyền văn bản nhằm khôi phục lại bộ mặt

nguyên bản sơ, khi các tác giả văn bản tạo ra” [17, tr. 271].

Từ lý thuyết này có thể khẳng định, nghiên cứu văn bản học là một trong

những thao tác không thể bỏ qua khi tiếp xúc và khai thác văn bản Hán Nôm. Trong

phạm vi xử lý tƣ liệu Hán Nôm trực tiếp liên quan của đề tài. Riêng với trƣờng hợp

Vân Cát thần nữ truyện trong Truyền kỳ tân phả cũng có nhiều vấn đề về văn bản,

nhƣng may mắn là đã đƣợc một số nhà thƣ tịch học phân tích khai phá. Nghiên cứu

sinh cơ bản dựa trên kết luận của học giả Trần Văn Giáp để lựa chọn bản Vân Cát

Thần nữ truyện đƣợc tập hợp trong Truyền kỳ tân phả [223], do Lạc Thiện đƣờng khắc

năm Gia Long thứ 10 (1811) làm bản nền để nghiên cứu, so sánh, đối chiếu để tìm hiểu

về hành trạng Mẫu Liễu Hạnh và một số vấn đề liên quan đến văn bản học nhƣ một

trƣờng hợp dẫn dụ áp dụng lý thuyết…

Về hƣớng tiếp cận văn hóa, tiến hóa luận và nhân học sinh thái nửa sau thế kỷ

XX là một thuyết sẽ đƣợc nghiên cứu sinh áp dụng để biện giải về quá trình hình

thành hệ thần Tam phủ, Tứ phủ nhƣ một giả thiết để làm việc.

Theo đó:

Nhân học sinh thái liên quan tới mối quan hệ giữa con ngƣời và môi

trƣờng sinh thái. Môi trƣờng tự nhiên bao gồm không chỉ cây cối và

động vật cần thiết cho sự tồn tại của con ngƣời, mà còn là những con

sông, hồ nƣớc, khí hậu cũng nhƣ kỹ thuật và phƣơng tiện vật chất khác

do con ngƣời tạo nên để sử dụng các cơ sở vật chất có trong môi trƣờng.

Cơ sở của mỗi nền văn hóa là công cụ, máy móc, kỹ thuật, thực hành.

Thông qua khoa học kỹ thuật, mỗi nền văn hóa có quan hệ tƣơng tác với

môi trƣờng vật chất của nó để có thực phẩm, chất đốt, và các hình thức

sử dụng nhiên liệu khác. Kỹ thuật và văn hóa giúp cho cộng đồng con

ngƣời chống lại dã thú, bệnh tật, sự quá khắc nghiệt của khí hậu… [44,

tr. 545].

Qua hƣớng tiếp cận này sẽ phần nào thấy đƣợc:

Những mối liên hệ mới giữa môi trƣờng tự nhiên, kỹ thuật, kinh tế, tổ

chức xã hội, các mô hình định cƣ, phân bố dân cƣ, và lịch sử. Sự tập

trung dân số và các mô hình định cƣ là một phần cơ sở của sự phân tích

của Steward về các nhóm săn bắn theo họ cha và sự tiến hóa của ngƣời

da đỏ Pueblo ở Hoa Kỳ. Ông tranh luận rằng dân số tăng lên có thể là do

sự căng thẳng về môi trƣờng sinh thái làm tăng các tổ chức dòng họ

trong các vùng của ngƣời da đỏ Pueblo. Tỉ lệ tăng dân số cũng là chiếc

chìa khóa để giải thích sự phát triển và tan rã của các nhà nƣớc và đế chế

cổ đại [44, tr. 547]…

Và,

Tiến hóa xã hội phân biệt với tiến hóa sinh học ở chỗ tiến hóa sinh học

liên quan tới sự thay đổi, cạnh tranh và chọn lọc. Trong khi tiến hóa xã

hội thể hiện sự tƣơng đồng nhƣ là sự đa dạng, thích nghi, duy trì, tái

sinh, và định hƣớng. Trong cả quá trình tiến hóa có sự tƣơng đồng nhƣng

lại khác nhau về nội dung. Tiến hóa xã hội diễn ra thông qua hữu thức và

vô thức của con ngƣời, dựa vào ngôn ngữ và văn hóa mà loài ngƣời có

đƣợc. Tiến hóa sinh học mang tính di truyền và không có mặt ý thức của

con ngƣời [44, tr. 548].

- Nhân học giải thích:

Nhân học giải thích áp dụng một cách tiếp cận đặc biệt, nghĩa là nghiên

cứu những trƣờng hợp đơn lẻ mà những trƣờng hợp đó có thể đƣa ra

những hiểu biết sâu sắc và bao hàm nhiều ý nghĩa. Đối với việc nghiên

cứu một trƣờng hợp riêng lẻ trong một xã hội cụ thể, nhân học theo

phƣơng pháp giải thích không xem xét con ngƣời ứng xử nhƣ thế nào,

cũng không đi sâu vào các ý nghĩa hành động và thái độ của con ngƣời.

Giải thích luận cho rằng thế giới vật chất và xã hội của con ngƣời có thể

hiểu một cách tốt nhất bằng cách hiểu con ngƣời sống trong xã hội đó tự

lý giải và tự hiểu các thể chế và tập quán của họ. Nhiệm vụ của nhà nhân

học là giải mã những lý giải của ngƣời bản địa.

Clifford Geertz là một nhà nhân học theo phƣơng pháp giải thích, nhƣng

không phải là nhà sáng lập ra phƣơng pháp tiếp cận nhân học này. Ông

cho rằng nhân học không thể là một ngành khoa học nhƣ ngành vật lý

với các quy luật và sự tổng quát dựa vào các số liệu thực tế và thực

nghiệm. Nhân học cần phải dựa vào hiện thực cụ thể của một xã hội,

nhƣng phải là ý nghĩa của chúng do con ngƣời sống trong xã hội đó hiểu,

chứ không phải là những phán đoán chủ quan của nhà nghiên cứu dựa

vào số liệu thực tế. Đối với Geertz, nhân học cần dựa vào các nguyên tắc

nhân văn, sự miêu tả, thi pháp, văn học, thần thoại, biểu tƣợng, và các

đặc tính khác của loài ngƣời phân biệt với các loài sinh vật khác.

Quan điểm của Geertz về tầm quan trọng của trƣờng hợp đơn lẻ không

phải là hoàn toàn mới, mà Boas, Malinowski, và Radcliffe – Brown đã

từng nghiên cứu chuyên sâu một nền văn hóa đơn lẻ để nêu ra các chức

năng của các thể chế trong xã hội loài ngƣời. Quan điểm chống lại thuyết

vị chủng và ủng hộ hội nhập của tất cả các nền văn hóa, khuynh hƣớng

tìm hiểu các nền văn hóa khác từ quan điểm của ngƣời bản địa là một

điểm mạnh trong nhân học của các học giả tiền bối này.

Phƣơng pháp tiếp cận của Geertz tìm hiểu ý nghĩa dựa vào những lý giải

của ngƣời bản địa mang tính tƣơng đối. Điều cốt lõi trong các công trình

nghiên cứu của Geertz là liên kết các quá trình tự biết, tự nhận thức, tự

hiểu của ngƣời bản địa với sự hiểu biết của nhà nghiên cứu về văn hóa

của họ. Cuốn sách cuối cùng của ông Tri thức bản địa (Local

Knowledge) đề cập đến cái đặc biệt, cái cụ thể, trƣờng hợp cá thể, tri

thức bản địa và sự kết hợp tri bản địa với hiểu biết của nhà nghiên cứu.

Quan niệm của Geertz trong nhân học có thể đƣợc gọi là nhân văn hay

giải thích, với nghĩa là ông hƣớng vào việc giải thích các vấn đề văn hóa

mà vẫn giữ đƣợc đặc thù cá nhân và sự phức hợp của thái độ con ngƣời

đối với hình thức văn hóa của họ.

Quan niệm nhân học truyền thống cho rằng nếu nhà nghiên cứu muốn

hiểu các nền văn hóa của dân tộc khác, họ phải đảm nhiệm vai trò của

những ngƣời bản địa. Malinowski cho rằng chỉ bằng cách nghiên cứu

thực tế, trực tiếp quan sát những hiện tƣợng văn hóa của ngƣời bản địa

mới có thể hiểu đƣợc ý nghĩa của những yếu tố văn hóa của họ. Geertz

ủng hộ quan niệm “giải thích của ngƣời bản xứ” nhƣ là con đƣờng dẫn

tới hiểu biết văn hóa của một dân tộc trong nhân học văn hóa. Theo cách

tiếp cận này, các điều lý giải đƣợc tập hợp lại bao gồm phiên bản của văn

bản, lời nói, hành động so sánh với những hình thức tƣơng ứng khác,

hoặc một tập hợp những nhận thức của ngƣời bản địa so sánh với những

nhận thức khác của họ. Sau đó là những nhận thức và tri thức của con

ngƣời nghiên cứu kết hợp với nhận thức của ngƣời bản địa về chính văn

hóa của họ. Với việc tập hợp những lý giải các văn bản, hành động, biểu

tƣợng, các hình thức xã hội, các hiện tƣợng bằng cách đi từ cụ thể tới cái

chung và ngƣợc lại, sự hiểu biết và ý nghĩa của một nền văn hóa sẽ từ từ

hiện ra. Phƣơng pháp nghiên cứu này còn đƣợc gọi là “miêu tả sâu”.

Trong khi miêu tả, nhà nghiên cứu phải thay đổi đi thay đổi lại từ quan

niệm khác, từ mức độ này tới mức độ khác, và cuối cùng dẫn tới một sự hiểu biết sâu sắc về một nền văn hóa cụ thể [44, tr. 555 - 557].

Trong luận án này, nhân học giải thích sẽ đƣợc áp dụng nhƣ một cách tiếp

cận đặc biệt, tức xem xét một số hiện tƣợng văn hóa đơn lẻ nhƣng qua đó lại có thể

đƣa ra những hiểu biết sâu sắc và bao hàm nhiều ý nghĩa.

- Quan niệm tôn giáo của nữ giới và các vai trò giới:

Theo quan niệm này:

Tôn giáo cá nhân là sự kết hợp hết sức ý nghĩa mang tính chất cá nhân

của các niềm tin, giá trị, và thực hành có liên quan đến thế giới quan của

nhóm lớn hay mà cá nhân đó quy thuộc. Trong quá trình hội nhập, cá

nhân tiếp nhận nhiều niềm tin, giá trị và thực hành này từ các vị đại diện

của nhóm lớn hơn đó nhƣ cha mẹ và thầy cô. Cá nhân tiếp thu đƣợc

nhiều điều trong hệ thống ý nghĩa đƣợc tiếp nhận này và chúng trở thành

một phần trong cách nghĩ của cá nhân về căn tính của mình và của những

ngƣời khác. Trong hệ thống ý nghĩa mà cá nhân tiếp nhận đó là hình

thành nhiều niềm tin, hình ảnh và quy chuẩn mà nhóm định nghĩa về

nam giới và nữ giới. Tất cả tôn giáo đều đề cập đến chủ đề về bản năng

giới tính của con ngƣời và các vai trò về giới bởi vì bản năng giới tính có

một sức ảnh hƣởng đến sức mạnh mẽ trong đời sống con ngƣời và giới

tính, trong hầu hết các xã hội, là một nhân tố chính quyết định sự phân

tầng xã hội.

Trƣớc tiên, các nhà xã hội học tập trung nghiên cứu tôn giáo của nữ giới

ảnh hƣởng nhƣ thế nào đến các vai trò về giới và căn tính của họ. Thứ

hai, các nhà xã hội cho chúng ta thấy tại sao việc chỉ chú trọng vào tôn

giáo và tính tôn giáo chính thức thì đôi khi bị sai lạc. Khi tôn giáo trở

thành một lĩnh vực đƣợc khu biệt về mặt định chế, nhiều vai trò và thể

hiện tôn giáo của phụ nữ bị loại trừ khỏi tôn giáo chính thức, và tiếp tục,

thì chúng đƣợc lƣu giữ và bảo vệ trong các hình thái phi chính thức nhƣ

tín ngƣỡng chữa lành, tín ngƣỡng dân gian, lên đồng, phù thủy và hỗ trợ

tâm linh khác. Các nhà xã hội học nên xem xét về các nền tảng về mặt

cấu trúc xã hội đối với địa vị của phụ nữ; từ góc độ lịch sử, các định chế

tôn giáo chính thức điển hình cho việc đàn áp phụ nữ về phƣơng diện cơ

chế và hệ tƣ tƣởng. Từ đó, việc hợp thức hóa vai trò của nữ giới về mặt

tôn giáo đƣa ra các câu hỏi thú vị về tính tôn giáo của phụ nữ. Chứng cứ

lịch sử gây ấn tƣợng sâu sắc cho thấy tôn giáo phi chính thức là một

phƣơng tiện nhằm khẳng định các vai trò tôn giáo khác nhau của nữ giới

[44, tr. 557 - 558].

Ngoài ra, dƣới góc độ lý luận văn hóa tôn giáo, tín ngƣỡng, luận án còn vận

dụng quan điểm về tôn giáo của nữ giới và các vai trò giới. Theo đó: