Tính tất yếu của tư duy phức hợp

TÝNH TÊT YÕU CñA T¦ DUY PHøC HîP<br /> <br /> PH¹M KHI£M ÝCH(*)<br /> <br /> T− duy vµ nghiªn cøu t− duy nh©n kinh tÕ, lµm n¶y sinh ra th× nh©n tè<br /> lÞch sö ®ã còng cã thÓ t¸c ®éng trë l¹i ®Õn<br /> T− duy cã vai trß ®Æc biÖt trong ®êi<br /> m«i tr−êng cña nã, vµ thËm chÝ ®Õn nh÷ng<br /> sèng. T− duy ¶nh h−ëng quyÕt ®Þnh ®Õn<br /> nguyªn nh©n ®· t¹o ra nã” (1, tr. 778).<br /> hµnh ®éng. “Mäi ho¹t ®éng cña con ng−êi<br /> ®−îc thùc hiÖn th«ng qua t− duy”. Vµo BÊt chÊp nh÷ng lêi c¶nh b¸o cña F.<br /> cuèi ®êi, F. Engels ®· x¸c nhËn nh− thÕ Engels, ngµy nay nhiÒu ng−êi vÉn nghiªn<br /> trong bøc th− göi Franz Mehring ngµy cøu t− duy theo quan ®iÓm cò, quan ®iÓm<br /> 14/7/1893 (1, tr.776). Trong bøc th− cã ý quyÕt ®Þnh luËn duy vËt tÇm th−êng, phñ<br /> nghÜa ®Æc biÖt nµy F. Engels thõa nhËn nhËn sù t−¬ng t¸c, tÝnh phøc hîp cña t−<br /> “c¶ K. Marx vµ t«i ®Òu ph¶i chÞu tr¸ch duy vµ tån t¹i. (*)<br /> nhiÖm” v× trong t¸c phÈm cña m×nh Marx Edgar Morin ®· ®−a l¹i mét quan<br /> còng nh− t«i “®Òu nhÊn m¹nh tr−íc hÕt niÖm míi vÒ t− duy vµ nghiªn cøu t− duy:<br /> r»ng nh÷ng kh¸i niÖm chÝnh trÞ, ph¸p lý “T− duy lµ ph−¬ng thøc cao nhÊt cña<br /> vµ nh÷ng kh¸i niÖm t− t−ëng kh¸c vµ nh÷ng ho¹t ®éng tæ chøc cña tinh thÇn,<br /> nh÷ng hµnh ®éng do c¸c kh¸i niÖm Êy mµ b»ng vµ qua ng«n ng÷, nã thiÕt lËp<br /> quy ®Þnh, lµ b¾t nguån tõ nh÷ng sù kiÖn quan niÖm vÒ thùc t¹i vµ vÒ c¸ch nh×n thÕ<br /> kinh tÕ, c¬ së cña nh÷ng kh¸i niÖm Êy”. giíi cña nã” (2, tr.286).<br /> Lµm nh− vËy lµ ®· coi nhÑ nh÷ng ph−¬ng<br /> Edgar Morin lu«n g¾n t− duy víi ho¹t<br /> ph¸p vµ ph−¬ng thøc nhê ®ã nh÷ng kh¸i<br /> ®éng “tæ chøc tri thøc” (3, PhÇn III,<br /> niÖm nµy ®· h×nh thµnh. H¬n n÷a chóng<br /> tr.323-523), ho¹t ®éng s¸ng t¹o, n¨ng lùc<br /> “®· ®−îc h×nh thµnh mét c¸ch ®éc lËp<br /> ®Æt vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. ¤ng nhÊn m¹nh<br /> trong t− duy cña nh÷ng thÕ hÖ tr−íc vµ<br /> nh÷ng ®Æc ®iÓm næi bËt cña t− duy: “T−<br /> ®· tr¶i qua mét lo¹t qu¸ tr×nh ph¸t triÓn<br /> duy bao qu¸t vµ ph¸t huy nhiÒu lo¹i h×nh<br /> ®éc lËp trong t− duy cña nh÷ng thÕ hÖ nèi<br /> hay ph−¬ng thøc kh¸c nhau cña trÝ th«ng<br /> tiÕp nhau”. F. Engels nhÊn m¹nh: “KhÝa<br /> minh, nh−ng v−ît lªn tÊt c¶ nhê tÇm<br /> c¹nh Êy cña vÊn ®Ò, t«i cho r»ng tÊt c¶<br /> quan träng cña thµnh phÇn ph¶n t−,<br /> chóng ta ®Òu ®· kh«ng chó träng ®óng<br /> n¨ng lùc tæ chøc vµ s¸ng t¹o cña m×nh.<br /> møc... vµ bao giê còng lµm xong råi míi<br /> TrÝ th«ng minh gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. T− duy<br /> thÊy sai” (1, tr. 778).<br /> còng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, nh−ng cßn ®Æt ra<br /> Thùc chÊt cña sai lÇm nµy lµ ë ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò s©u s¾c, tæng qu¸t, nã<br /> quan niÖm ®¬n gi¶n ho¸ vÒ t− duy vµ tån tù ®Ò xuÊt c¸c vÊn ®Ò kh«ng cã lêi gi¶i,<br /> t¹i, coi ®ã lµ hai cùc ®èi lËp víi nhau mét trong ®ã cã nh÷ng vÊn ®Ò siªu h×nh häc<br /> c¸ch cøng nh¾c, “hoµn toµn kh«ng thÊy (mÐtaphysique – siªu vËt lý); tõng lóc nã<br /> ®−îc sù t¸c ®éng qua l¹i, cè ý quªn r»ng<br /> mét nh©n tè lÞch sö mét khi ®−îc nh÷ng<br /> nh©n tè kh¸c, xÐt tíi cïng lµ nguyªn (*)<br /> PGS., ViÖn Khoa häc x· héi ViÖt Nam<br /> 16 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 1.2010<br /> <br /> còng tù ®Æt vÊn ®Ò vÒ hiÖu lùc gi¸ trÞ cña tÝnh phøc hîp cña thùc t¹i, do ®ã dÉn tíi<br /> b¶n th©n vµ giíi h¹n cña hiÖu lùc ®ã. T− “trÝ tuÖ mï lßa” (5, tr.7) (*).<br /> duy cµng ph¸t triÓn th× cµng gi¶i quyÕt MÆt kh¸c, vµo cuèi thÕ kØ XX ®· cã<br /> ®−îc c¸c vÊn ®Ò, cµng ®Æt vÊn ®Ò th× cµng kh¶ n¨ng vµ trªn thùc tÕ ®· h×nh thµnh<br /> tù ®Æt vÊn ®Ò vÒ chÝnh b¶n th©n m×nh” (4, mét ph−¬ng thøc t− duy kh¸c ®ñ m¹nh ®Ó<br /> phÇn II). v−ît qua sù th¸ch thøc cña thùc t¹i, ®èi<br /> Nh− mäi ho¹t ®éng cña tinh thÇn, t− tho¹i vµ th−¬ng thuyÕt víi nã. Edgar<br /> duy ph¸t triÓn trong vµ b»ng viÖc vËn Morin viÕt: “BÖnh lý hiÖn ®¹i cña t©m trÝ<br /> dông ng«n ng÷, trÝ th«ng minh, logic häc, n»m ë viÖc siªu ®¬n gi¶n hãa ®ang che<br /> ý thøc, vµ nã còng bao gåm c¶ n¨ng khiÕu kÝn tÝnh phøc hîp cña thùc t¹i... ChØ duy<br /> vÒ quan niÖm, h×nh dung. Nh− vËy lµ nhê cã t− duy phøc hîp míi khai hãa ®−îc tri<br /> t− duy, trÝ th«ng minh con ng−êi ®Æt ra thøc cña chóng ta mµ th«i”.<br /> nh÷ng c©u hái vµ tù ®Ò xuÊt cho m×nh Lµ ng−êi “cha ®Î cña t− duy phøc<br /> nh÷ng vÊn ®Ò, t×m kiÕm lêi gi¶i, ph¸t hîp” (6, tr.28), Edgar Morin ®· kÓ l¹i qu¸<br /> minh, qua ®ã ®¹t tíi n¨ng lùc s¸ng t¹o. tr×nh h×nh thµnh t− duy phøc hîp tõ cuèi<br /> nh÷ng n¨m 1960, d−íi sù t¸c ®éng cña lý<br /> Nghiªn cøu t− duy chñ yÕu lµ nh»m thuyÕt th«ng tin, ®iÒu khiÓn häc, lý<br /> ph¸t huy n¨ng lùc s¸ng t¹o ®ã, ph¸t triÓn thuyÕt hÖ thèng vµ lý thuyÕt tù - tæ chøc<br /> t− duy phª ph¸n vµ s¸ng t¹o. §©y lµ c«ng nh− thÕ nµo. §Ó x¸c lËp c¬ së v÷ng ch¾c<br /> viÖc cña c¶ triÕt häc lÉn khoa häc. T− duy cho t− duy phøc hîp, «ng ®· tËp trung<br /> vèn thuéc lÜnh vùc triÕt häc, nh−ng kh«ng mäi nç lùc vµo viÖc “triÓn khai mét lý<br /> n»m gän trong triÕt häc, mµ cã ë mäi lÜnh thuyÕt, mét logic, mét tri thøc luËn vÒ tÝnh<br /> vùc khoa häc, kü thuËt, ®êi th−êng, cã c¶ phøc hîp ®Ó cã thÓ nhËn biÕt con ng−êi”<br /> ë nhµ b¸c häc, nhµ t− t−ëng, còng nh− ë (5, tr.21-22). Môc tiªu trung t©m cña t−<br /> ng−êi mï ch÷. duy phøc hîp lµ nhËn biÕt con ng−êi –<br /> Trong thÕ kû XX ng−êi ta chøng kiÕn mét siªu phøc hîp cña tiÕn hãa vò trô.<br /> sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t− duy phøc Quan niÖm vÒ tÝnh phøc hîp<br /> hîp. T− duy phøc hîp (pensÐe complexe), TÝnh phøc hîp, hay c¸i phøc hîp (la<br /> hay lµ t− duy vÒ tÝnh phøc hîp (penser la complexitÐ, le complexus) ®−îc hiÓu nh−<br /> complexitÐ) g¾n liÒn víi tªn tuæi cña lµ nh÷ng g× liªn kÕt l¹i víi nhau, ®an dÖt<br /> Edgar Morin vµ HiÖp héi do «ng s¸ng lËp cïng nhau. TÝnh phøc hîp liªn quan ®Õn<br /> (HiÖp héi T− duy phøc hîp – APC, Paris). khèi l−îng khæng lå nh÷ng t−¬ng t¸c gi÷a<br /> ¤ng ®· dµy c«ng nghiªn cøu t− duy phøc c¸c bé phËn cÊu thµnh dÞ biÖt, g¾n bã h÷u<br /> hîp trong nhiÒu t¸c phÈm, ®Æc biÖt lµ c¬ víi nhau, t¹o nªn “tÊm dÖt chung”<br /> trong cuèn s¸ch NhËp m«n t− duy phøc (tissu commun) kh«ng thÓ ph©n c¸ch vµ<br /> hîp (5) vµ trong bé Ph−¬ng ph¸p (La quy gi¶n ®−îc. Bé n·o ng−êi lµ mét siªu<br /> MÐthode, gåm 6 tËp) – t¸c phÈm chñ yÕu phøc hîp, gåm h¬n 10 tû tÕ bµo. Mäi hÖ<br /> cña Edgar Morin. “Ph−¬ng ph¸p” mµ «ng thèng tù - tæ chøc, kÓ c¶ nh÷ng tæ chøc<br /> nãi tíi chÝnh lµ ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn tÝnh ®¬n gi¶n nhÊt còng ®Òu ®−îc kÕt hîp bëi<br /> phøc hîp, ph−¬ng ph¸p gióp chóng ta cã mét sè l−îng rÊt lín c¸c ®¬n vÞ vµ t−¬ng<br /> kh¶ n¨ng t− duy vÒ tÝnh phøc hîp. t¸c cña chóng, lín ®Õn møc th¸ch ®è kh¶<br /> T− duy phøc hîp lµ tÊt yÕu trong thêi n¨ng tÝnh to¸n cña chóng ta.<br /> ®¹i ngµy nay. Mét mÆt t− duy ®¬n gi¶n<br /> hãa ngµy cµng béc lé nh÷ng bÊt cËp, (*)<br /> Trong bµi nµy c¸c ®o¹n trÝch dÉn ®Òu lÊy ë<br /> nh÷ng h¹n chÕ vµ sai lÇm cña nã, khiÕn cuèn "NhËp m«n t− duy phøc hîp" nÕu kh«ng cã<br /> cho con ng−êi bÊt lùc kh«ng nhËn ra ®−îc chó thÝch riªng (P.K.I.)<br /> TÝnh tÊt yÕu cña t− duy … 17<br /> <br /> H·y nh×n tÊm tranh th¶m. Nã ®−îc luËn phøc hîp (ÐpistÐmologie complexe),<br /> dÖt bëi nh÷ng sîi lanh, t¬, b«ng, len, mÇu hay tri thøc luËn vÒ tÝnh phøc hîp<br /> s¾c ®ñ lo¹i. Muèn hiÓu ®−îc tÊm th¶m (ÐpistÐmologie de la complexitÐ). Tri thøc<br /> nµy rÊt cÇn hiÓu biÕt c¸c ®Þnh luËt vµ luËn th−êng ®−îc ®Þnh nghÜa nh− lµ sù<br /> nguyªn t¾c liªn quan ®Õn mçi lo¹i sîi. kh¶o s¸t triÕt häc vÒ tri thøc con ng−êi<br /> Nh−ng tæng céng mäi tri thøc vÒ tõng lo¹i nãi chung vµ tri thøc khoa häc nãi riªng.<br /> sîi vÉn kh«ng ®ñ ®Ó nhËn thøc ®−îc chÊt V× vËy tri thøc luËn lµ “lÜnh vùc gi¸p<br /> l−îng vµ ®Æc tÝnh cña tÊm dÖt. ë ®©y c¸c ranh” gi÷a triÕt häc víi khoa häc.<br /> sîi kh«ng ph¶i ®−îc bè trÝ ngÉu nhiªn mµ Trong cuéc täa ®µm gi÷a Edgar<br /> ®−îc tæ chøc theo mét ph¸c th¶o, mét tæng Morin víi b¶y vÞ gi¸o s− Bå §µo Nha<br /> thÓ thèng nhÊt mµ tõng bé phËn ph¶i thuéc c¸c bé m«n kh¸c nhau (triÕt häc,<br /> h−íng vµo c¸i tæng thÓ. Gi÷a bøc tranh vµ vËt lý häc, sinh häc, sö häc, t©m lý häc x·<br /> ng−êi s¶n xuÊt, doanh nghiÖp, cã quan hÖ héi, v¨n häc) ng−êi ta hái: «ng lµ ai mµ l¹i<br /> h÷u c¬. Khi s¶n xuÊt hµng hãa, doanh kh«ng cã tªn trong danh s¸ch c¸c nhµ<br /> nghiÖp ®ång thêi tù s¶n xuÊt b¶n th©n triÕt häc, còng kh«ng ®Ých thùc lµ nhµ<br /> m×nh. §Êy lµ thùc chÊt cña tÝnh phøc hîp. khoa häc? Edgar Morin tr¶ lêi: b¶n th©n<br /> Cã hai c¸ch hiÓu kh«ng ®óng vÒ tÝnh t«i cÇn ®¶m ®−¬ng vÞ trÝ trung gian gi÷a<br /> phøc hîp: khoa häc vµ triÕt häc, kh«ng ®øng h¼n<br /> mét bªn nµo, nh−ng ®i tõ bªn nµy sang<br /> Mét lµ cho r»ng tÝnh phøc hîp dÉn tíi bªn kia, nç lùc thiÕt lËp mét ho¹t ®éng<br /> viÖc lo¹i bá tÝnh ®¬n gi¶n hãa. ThËt ra, giao l−u cho t«i, ë t«i vµ do t«i. T«i hoµn<br /> lµm nh− vËy chØ dÉn tíi sù ®¬n gi¶n hãa toµn ®øng ngoµi cöa nh÷ng phßng nghiªn<br /> kh¸c mµ th«i. H¬n n÷a t− duy ®¬n gi¶n cøu khoa häc chuyªn ngµnh, nh−ng rÊt<br /> hãa ®· tõng nu«i d−ìng nh÷ng b−íc tiÕn quan t©m ®Õn nh÷ng ý t−ëng bao hµm,<br /> lín lao cña khoa häc ph−¬ng T©y tõ thÕ hay tiÒm Èn trong c¸c lý thuyÕt khoa häc.<br /> kû XVII ®Õn cuèi thÕ kû XIX. Bëi vËy viÖc<br /> ®¬n gi¶n hãa lµ cÇn thiÕt, cè nhiªn ph¶i §øng ë vÞ trÝ ®Æc biÖt ®ã, Edgar<br /> t−¬ng ®èi hãa nã. T− duy phøc hîp t×m Morin cã ®iÒu kiÖn ph©n tÝch sù biÕn ®æi<br /> c¸ch tÝch hîp c¸c ph−¬ng thøc t− duy ®¬n vÒ tri thøc luËn, d−íi sù t¸c ®éng cña<br /> gi¶n hãa, nh−ng lu«n kh−íc tõ nh÷ng hÖ khoa häc thÕ kû XX.<br /> qu¶ mang tÝnh c¾t xÐn, quy gi¶n, phiÕn Khëi ®Çu lµ hai ®ét ph¸ khÈu trong<br /> diÖn, che khuÊt tÝnh phøc hîp cña thùc khu«n khæ tri thøc luËn cña khoa häc cæ<br /> t¹i. ®iÓn. §ét ph¸ khÈu vËt lý häc vi m« khai<br /> Hai lµ ®ång nhÊt tÝnh phøc hîp víi th«ng mèi liªn hÖ phøc hîp gi÷a ng−êi<br /> tÝnh toµn vÑn (complÐtude). ThËt ra tri quan s¸t vµ c¸i ®−îc quan s¸t. §ét ph¸<br /> thøc toµn vÑn lµ kh«ng thÓ cã ®−îc. CÇn khÈu vËt lý häc vÜ m« lµm cho quan s¸t<br /> chÊp nhËn nguyªn lý bÊt toµn vµ bÊt ®Þnh phô thuéc vµo vÞ trÝ vµ tèc ®é cña ng−êi<br /> cña tri thøc. ChÊp nhËn tÝnh phøc hîp quan s¸t, phøc hîp hãa c¸c mèi quan hÖ<br /> còng lµ chÊp nhËn m©u thuÉn. T− duy gi÷a kh«ng gian vµ thêi gian.<br /> phøc hîp mong muèn ®¹t ®Õn mét tri Cïng víi vËt lý häc, sù ph¸t triÓn cña<br /> thøc ®a chiÒu, chó träng liªn kÕt tri thøc, lý thuyÕt hÖ thèng, ®iÒu khiÓn häc, lý<br /> kÕt nèi c¸i mét víi c¸i nhiÒu, thèng nhÊt thuyÕt th«ng tin, ®Æc biÖt lµ lý thuyÕt tù-<br /> trong ®a d¹ng (unitas multiplex). tæ chøc ®· ®−a l¹i nh÷ng biÕn ®æi c¸ch<br /> m¹ng vÒ tri thøc luËn, h×nh thµnh tri<br /> Tri thøc luËn vÒ tÝnh phøc hîp<br /> thøc luËn phøc hîp. Edgar Morin h×nh<br /> Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t− duy dung sù ph¸t triÓn nµy nh− mét tªn löa<br /> phøc hîp ®ßi hái ph¶i ph¸t triÓn tri thøc ba tÇng: Quan ®iÓm hÖ thèng vµ ®iÒu<br /> 18 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 1.2010<br /> <br /> khiÓn häc gièng nh− tÇng ®Çu tiªn, cho logic. Thùc vËy, tÊt c¶ nh÷ng bÊt ®Þnh<br /> phÐp khëi ®éng mét tÇng tiÕp theo lµ lý ®−îc chóng ta ®Ò cËp ®Òu ph¶i mang ra<br /> thuyÕt tù-tæ chøc, råi lý thuyÕt nµy ®Õn ®èi chøng víi nhau, chØnh lý lÉn nhau,<br /> l−ît m×nh l¹i ch©m ngßi cho mét tÇng thø tõng c¸i mét ®èi tho¹i víi nhau, mÆc dï<br /> ba, mang tÝnh tri thøc luËn - tÇng cña chí bao giê hi väng dïng thø b¨ng keo t−<br /> nh÷ng mèi quan hÖ gi÷a chñ thÓ vµ ®èi t−ëng ®Ó bÞt kÝn hÕt lç hæng cuèi cïng.<br /> t−îng. Mèi quan hÖ nµy kh«ng cã tÝnh nhÞ<br /> ChuÈn thøc cña tÝnh phøc hîp<br /> nguyªn, ®−îc thÓ hiÖn b»ng sù chia t¸ch,<br /> chèi bá, lo¹i trõ lÉn nhau, nh− trong tri ChuÈn thøc cã vai trß ®Æc biÖt trong<br /> thøc luËn cæ ®iÓn. nhËn thøc vµ t− duy cña con ng−êi. Mçi<br /> c¸ nh©n ®Òu nhËn thøc, t− duy, hµnh<br /> NhÊn m¹nh quan ®iÓm tri thøc luËn ®éng tïy theo nh÷ng chuÈn thøc ®· ¨n<br /> phøc hîp, Edgar Morin viÕt: “Nh− vËy s©u trong hä. NÕu t− duy ®¬n gi¶n hãa<br /> quan ®iÓm cña chóng ta võa hµm ®Þnh chÞu sù chi phèi cña chuÈn thøc vÒ tÝnh<br /> thÕ giíi, võa c«ng nhËn chñ thÓ. H¬n n÷a, gi¶n ®¬n (paradigme de simplicitÐ) th× t−<br /> nã ®Æt c¸i nµy vµ c¸i kia trong thÕ t−¬ng duy phøc hîp h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn<br /> hç, g¾n liÒn víi nhau: thÕ giíi chØ cã thÓ trong khu«n khæ cña chuÈn thøc vÒ tÝnh<br /> hiÖn h÷u nh− nã h»ng hiÖn h÷u. Tøc lµ phøc hîp (paradigme de complexitÐ).<br /> ch©n trêi réng më cña mét hÖ sinh th¸i vÒ<br /> hÖ sinh th¸i, ch©n trêi cña tù tÝnh sù vËt ChuÈn thøc lµ thuËt ng÷ cña nhµ b¸c<br /> (physis), khi cã mét chñ thÓ t− duy (sujet häc Thomas S. Kuhn (paradigm, còng<br /> pensant), nÊc thang ph¸t triÓn sau cïng dÞch lµ mÉu h×nh, khu«n mÉu, hÖ chuÈn)<br /> cña tÝnh phøc hîp tù-tæ chøc. Nh−ng mét trong c«ng tr×nh næi tiÕng “The Structure<br /> chñ thÓ nh− vËy ®· chØ cã thÓ xuÊt hiÖn of Scientific Revolutions” (7). Theo<br /> trong mét qu¸ tr×nh vËt lý - víi hµng Thomas S. Kuhn, chuÈn thøc thÓ hiÖn<br /> ngh×n c«ng ®o¹n bÞ chi phèi bëi mét hÖ “toµn bé tËp hîp nh÷ng niÒm tin, nh÷ng<br /> sinh th¸i ngµy cµng phong phó vµ táa gi¸ trÞ, nh÷ng kÜ thuËt v.v... mµ c¸c thµnh<br /> réng - bao hµm trong ®ã sù ph¸t triÓn cña viªn cña mét céng ®ång nhÊt ®Þnh cïng<br /> hiÖn t−îng tù-tæ chøc. Do ®ã chñ thÓ vµ chia sΔ (7, tr.339). ChuÈn thøc xuÊt hiÖn<br /> ®èi t−îng biÓu lé nh− hai sù xuÊt hiÖn cùc råi bÞ thay thÕ bëi mét chuÈn thøc míi.<br /> h¹n kh«ng thÓ t¸ch rêi nhau cña mèi C¸ch m¹ng khoa häc chÝnh lµ sù thay ®æi<br /> quan hÖ gi÷a hÖ tù-tæ chøc / hÖ sinh th¸i”. chuÈn thøc ®ã, còng lµ sù thay ®æi c¸i<br /> nh×n vÒ thÕ giíi.<br /> §Æc ®iÓm quan träng cña tri thøc<br /> Sö dông thuËt ng÷ “chuÈn thøc”,<br /> luËn phøc hîp lµ tÝnh nhÊt qu¸n vµ tÝnh<br /> Edgar Morin cho r»ng thuËt ng÷ nµy<br /> h−íng më cña nã. T− duy phøc hîp ®ßi<br /> “chøa ®ùng nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n, hay<br /> hái ph¶i cã tri thøc luËn më vµ ng−îc l¹i.<br /> nh÷ng ph¹m trï chñ ®¹o cña lý tÝnh,<br /> Trong thêi ®¹i mµ tri thøc luËn mang<br /> cïng víi lo¹i h×nh nh÷ng quan hÖ logic vÒ<br /> tÝnh sen ®Çm (ÐpistÐmologie gendarme)<br /> hót/®Èy (phÐp héi, phÐp tuyÓn, phÐp kÐo<br /> nh− hiÖn nay, ph¶i nhÊn m¹nh r»ng tri<br /> theo, hay c¸c phÐp tÝnh kh¸c) gi÷a nh÷ng<br /> thøc luËn kh«ng ph¶i lµ cø ®iÓm chiÕn<br /> kh¸i niÖm hay ph¹m trï Êy” (3, tr.441).<br /> l−îc cÇn chiÕm lÜnh nh»m ®Æt mäi tri thøc<br /> d−íi quyÒn kiÓm so¸t tèi cao, lo¹i bá mäi Cã thÓ lÊy “chuÈn thøc lín cña<br /> lý thuyÕt ®èi nghÞch, vµ n¾m ®éc quyÒn vÒ ph−¬ng T©y” lµm vÝ dô tiªu biÓu. ChuÈn<br /> kiÓm chøng vµ do ®ã c¶ vÒ ch©n lý. Tri thøc nµy do Descartes (1596-1650) x¸c<br /> thøc luËn kh«ng ph¶i lµ gi¸o chñ mµ còng lËp vµ ®· bÞ ¸p ®Æt bëi nh÷ng chÆng<br /> kh«ng ph¶i lµ tßa ¸n, nã cïng lóc lµ n¬i ®−êng ph¸t triÓn cña lÞch sö ch©u ¢u tõ<br /> tró ngô cña c¸i bÊt ®Þnh vµ cña ®èi hîp thÕ kû XVII. ChuÈn thøc Descartes t¸ch<br /> TÝnh tÊt yÕu cña t− duy … 19<br /> <br /> rêi chñ thÓ víi kh¸ch thÓ, mçi bªn cã mét quy vµ nguyªn t¾c toµn h×nh (principe<br /> lÜnh vùc riªng, mét bªn lµ triÕt häc vµ dialogique, principe rÐcursif, principe<br /> nghiªn cøu ph¶n t−, bªn kia lµ khoa häc hologrammatique) (5, tr.112-117).<br /> vµ nghiªn cøu kh¸ch quan. KiÓu t¸ch rêi<br /> T− duy phøc hîp do Edgar Morin<br /> theo lèi nhÞ nguyªn nµy cø nèi dµi thªm<br /> khëi x−íng. Nh−ng xÐt ®Õn cïng th× ®©y<br /> m·i, xuyªn suèt mäi bé phËn kh¾p vò trô:<br /> lµ s¶n phÈm cña c¶ mét chÆng ®−êng<br /> chñ thÓ - kh¸ch thÓ, linh hån - thÓ x¸c,<br /> ph¸t triÓn lÞch sö, v¨n hãa, v¨n minh<br /> tinh thÇn - vËt chÊt, chÊt l−îng - sè l−îng,<br /> nh©n lo¹i. Nã thÓ hiÖn mét tæng thÓ c¸c<br /> môc ®Ých - nguyªn nh©n, t×nh c¶m - lý trÝ,<br /> quan niÖm míi, tÇm nh×n míi, kh¸m ph¸<br /> tù do - tÊt yÕu, tån t¹i - b¶n chÊt.<br /> míi, suy t− míi vµ mong −íc cña t¸c gi¶<br /> ChuÈn thøc trªn ®©y cña Descartes lµ “t×m kiÕm sù thèng nhÊt gi÷a khoa häc vµ<br /> chuÈn thøc ®¬n gi¶n hãa. Nã quy ®Þnh c¸c lý thuyÕt vÒ tÝnh phøc hîp nh©n b¶n ë<br /> kh¸i niÖm chñ ®¹o theo tinh thÇn ®èi lËp tr×nh ®é rÊt cao”.<br /> vµ x¸c lËp quan hÖ logic chia t¸ch theo<br /> phÐp tuyÓn (disjonction), tøc lµ døt kho¸t TµI LIÖU THAM KH¶O<br /> chän mét trong hai, lo¹i trõ mäi kh¶ n¨ng<br /> thø ba. ChuÈn thøc ®¬n gi¶n hãa lµ 1. M¸c - ¡ng Ghen TuyÓn tËp. TËp VI.<br /> chuÈn thøc thiÕt lËp mét kû c−¬ng, mét H.: Sù thËt, 1984.<br /> trËt tù kh¾p vò trô. ChuÈn thøc nµy cñng 2. Edgar Morin. Ph−¬ng ph¸p 3. Tri thøc<br /> cè t− duy c¬ giíi, ph¸ vì nh÷ng khèi tæng vÒ tri thøc. Nh©n häc vÒ tri thøc. Lª<br /> thÓ h÷u c¬ vµ tá ra mï lßa tr−íc tÝnh Diªn dÞch, Ph¹m Khiªm Ých biªn tËp<br /> phøc hîp cña thùc t¹i. vµ giíi thiÖu. H.: §¹i häc Quèc gia Hµ<br /> §· ®Õn lóc cÇn cã cuéc c¸ch m¹ng vÒ Néi, 2006, 471tr.<br /> chuÈn thøc: “Chóng ta ®ang b−íc vµo thêi<br /> 3. Edgar Morin. Ph−¬ng ph¸p 4. T−<br /> kú ®Ých thùc cña cuéc c¸ch m¹ng chuÈn<br /> t−ëng. N¬i c− tró, cuéc sèng, tËp tÝnh,<br /> thøc s©u xa, cã thÓ nãi cßn cÊp tiÕn h¬n c¶<br /> tæ chøc cña t− t−ëng. Chu TiÕn ¸nh<br /> cuéc c¸ch m¹ng thÕ kû XVI – XVII” (5, tr.<br /> dÞch, Ph¹m Khiªm Ých biªn tËp vµ giíi<br /> 178). Cuéc c¸ch m¹ng nµy x¸c lËp chuÈn<br /> thiÖu. H.: §¹i häc Quèc gia Hµ Néi,<br /> thøc vÒ tÝnh phøc hîp. Mét trong nh÷ng<br /> 2008, 570tr.<br /> néi dung c¬ b¶n cña chuÈn thøc nµy lµ<br /> ph¶i cã mét ph−¬ng thøc vËn dông logic 4. Edgar Morin. Ph−¬ng ph¸p 5. Nh©n<br /> häc mét c¸ch phøc hîp, nh»m kh¾c phôc lo¹i vÒ nh©n lo¹i. B¶n s¾c nh©n lo¹i.<br /> nh÷ng ®èi chän cæ ®iÓn theo kiÓu “hoÆc lµ Chu TiÕn ¸nh dÞch, Ph¹m Khiªm Ých<br /> hoÆc lµ”. NÕu t− duy ®¬n gi¶n hãa dùa biªn tËp vµ giíi thiÖu. H.: Tri thøc,<br /> trªn quyÒn ngù trÞ cña hai lo¹i phÐp tÝnh 2010.<br /> logic lµ phÐp tuyÓn (disjonction) vµ phÐp<br /> quy gi¶n (rÐduction) mµ c¶ hai vèn lµ tµn 5. Edgar Morin. NhËp m«n t− duy phøc<br /> b¹o vµ m¸y mãc, th× c¸c nguyªn t¾c cña hîp. Chu TiÕn ¸nh vµ Chu Trung Can<br /> t− duy phøc hîp nhÊt thiÕt sÏ lµ nguyªn dÞch, Ph¹m Khiªm Ých biªn tËp vµ giíi<br /> t¾c ph©n biÖt, phÐp héi vµ phÐp kÐo theo thiÖu. H.: Tri Thøc, 2009.<br /> (principe de distinction, de conjonction et 6. Ph¹m Khiªm Ých. Edgar Morin vµ triÕt<br /> d’implication). häc gi¸o dôc. T¹p chÝ Th«ng tin<br /> Cïng víi viÖc vËn dông c¸c phÐp tÝnh KHXH, sè 8, 2008<br /> logic häc cæ ®iÓn, Edgar Morin nªu lªn ba 7. Thomas S. Kuhn. CÊu tróc c¸c cuéc<br /> nguyªn t¾c míi cña t− duy phøc hîp: c¸ch m¹ng khoa häc. Chu Lan §×nh<br /> nguyªn t¾c ®èi hîp logic, nguyªn t¾c håi dÞch. H.: Tri thøc, 2008.<br />