Tổng quan mô hình xếp hạng tín dụng nội bộ cho khách hàng doanh nghiệp tại Việt Nam

Toång quan moâ hình xeáp haïng<br /> tín duïng noäi boä cho khaùch haøng<br /> doanh nghieäp taïi Vieät Nam<br /> ThS. Lê Thị Ngọc*<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> N<br /> hững năm gần đây, sau khi phải đối mặt với những rủi ro lớn gây tổn thất cho ngân hàng,<br /> đặc biệt là các rủi ro tín dụng xảy ra với tần suất khá cao, giá trị lớn, việc xây dựng hệ<br /> thống xếp hạng tín dụng (XHTD) nội bộ theo các tiêu chuẩn quốc tế đang là tâm điểm của<br /> các ngân hàng thương mại (NHTM). Hệ thống XHTD nội bộ đóng vai trò quan trọng đối<br /> với các cấp quản trị ngân hàng trong việc định giá cho vay và các quyết định về quản trị rủi ro tín dụng<br /> cũng như việc trích lập dự phòng rủi ro của khoản vay.<br /> Tuy nhiên, hiệu quả của hệ thống XHTD nội bộ thực tế còn nhiều hạn chế, do thị trường tài chính Việt<br /> Nam còn sơ khai, chất lượng và độ tin cậy của thông tin không cao. Hơn nữa, mô hình XHTD đòi hỏi lượng<br /> cơ sở dữ liệu rất lớn, trong khi hệ thống lưu trữ thông tin của Việt Nam còn rất kém, đặc biệt cở sở dữ liệu<br /> của các NHTM chưa đủ lớn để xây dựng mô hình XHTD theo phương pháp thống kê. Do đó, việc hiểu rõ<br /> nguyên lý cơ bản để xây dựng mô hình XHTD là rất cần thiết.<br /> Vì vậy, bài viết sẽ không đi sâu vào việc phân tích và xây dựng mô hình XHTD cho riêng một NHTM<br /> nào, vì mỗi ngân hàng sẽ có một cơ sở dữ liệu cũng như hướng đến đối tượng khách hàng khác nhau, do đó<br /> việc lựa chọn biến để đưa vào mô hình XHTD cũng khác nhau. Trong bài viết này, tác giả sẽ khái quát về<br /> xây dựng mô hình toán cũng như nêu ra những hạn chế cho bộ XHTD tại các NHTM hiện nay, đồng thời<br /> bài báo đưa ra những giải pháp cho mô hình XHTD cho khách hàng doanh nghiệp.<br /> Từ khóa: Xếp hạng tín dụng, Ngân hàng thương mại, mô hình định lượng, mô hình định tính, báo<br /> cáo tài chính.<br /> Overview of the internal credit rating model for corporate clients in Vietnam<br /> In recent years, banking sector has faced with a lot of bad risks; especially credit risks have high frequency<br /> and high value, so the construction of internal credit rating in accordance with international standards is a<br /> crucial task in commercial banks. Credit rating system plays an important role in the banking management,<br /> both in loan pricing and credit risk model as well as provisioning for loan losses.<br /> However, the efficiency of the credit rating system is still limited, as financial market in Vietnam is still<br /> in its early stage, the quality and reliability of information is not high. Moreover, the proper credit rating<br /> model requires a great amount of databases, but the database of commercial banks has been not big enough<br /> for statistical model. Therefore, it is very necessary to understand the fundamental principle of contructing<br /> credit rating model.<br /> This paper would not go further in the analysis and construction of credit rating model for a particular<br /> commercial bank. The reason is each bank has its own database as well as aims at different customers, so<br /> that the credit rating models of that will choose different variables to build that model. Instead, the paper<br /> firstly outlines the mathematical models, then indicating the limitations of each credit rating model at the<br /> commercial banks now. Lastly, some solution for credit rating model would be mentioned at the end.<br /> Keyword: Credit ratings, commercial bank, qualitative model; quantitative model; financial<br /> statements.<br /> <br /> *Phòng Quản lý rủi ro Tín dụng, Ngân hàng Phương Đông<br /> <br /> NGHIÊN CỨU KHOA HỌC KIỂM TOÁN Số 117 - tháng 7/2017 51<br /> TÖØ LYÙ LUAÄN ÑEÁN THÖÏC TIEÃN<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Khái niệm và vai trò của hệ thống xếp hạng để xử lý rủi ro trong hoạt động của TCTD, cụ thể:<br /> tín dụng “Hệ thống XHTD nội bộ là hệ thống các bộ chỉ<br /> XHTD là việc đưa ra nhận định về mức độ tín tiêu tài chính và phi tài chính, các quy trình đánh<br /> nhiệm đối với trách nhiệm tài chính; hoặc đánh giá giá khách hàng trên cơ sở định tính và định lượng<br /> mức độ rủi ro tín dụng thuộc các yếu tố bao gồm về mặt tài chính, tình hình kinh doanh, quản trị, uy<br /> năng lực đáp ứng các cam kết tài chính, khả năng tín của khách hàng; Hệ thống XHTD nội bộ phải<br /> dễ bị vỡ nợ khi các điều kiện kinh doanh thay đổi, được xây dựng cho từng đối tượng khách hàng<br /> ý thức trả nợ của người đi vay... Thuật ngữ XHTD khác nhau, kể cả đối tượng bị hạn chế cấp tín dụng<br /> được Moody đưa ra năm 1909 trong cuốn “Cẩm và những người có liên quan của đối tượng này.<br /> <br /> nang chứng khoán đường sắt” khi tiến hành nghiên Hệ thống XHTD nội bộ phải được xây dựng<br /> cứu và phân tích và công bố bảng XHTD lần đầu theo các nguyên tắc sau: Một là, xây dựng trên cơ<br /> tiên cho 1500 trái phiếu của 250 công ty theo hệ sở số liệu, thông tin của tất cả khách hàng đã thu<br /> thống gồm 3 chữ cái ABC được xếp lần lượt là Aaa thập được trong thời gian ít nhất 1 năm liền kề<br /> đến C. trước năm xây dựng hệ thống XHTD nội bộ; hai<br /> là, ít nhất mỗi năm một lần, hệ thống XHTD nội<br /> Hiện nay, các NHTM Việt Nam đang thực hiện<br /> bộ phải được xem xét, sửa đổi, bổ sung trên cơ sở<br /> việc thẩm định và quyết định cho vay theo Điều 17<br /> số liệu, thông tin khách hàng thu thập được trong<br /> Thông tư số 39/2016/TT-NHNN quy định về hoạt<br /> năm; Ba là, có quy định các mức XHTD tương ứng<br /> động cho vay của các tổ chức tín dụng. Cụ thể, theo<br /> với mức độ rủi ro từ thấp đến cao.”<br /> Điều 17 Thông tư 39/2016/TT-NHNN, trong quá<br /> trình thẩm định, tổ chức tín dụng (TCTD) được Vai trò của XHTD nội bộ là hỗ trợ việc ra quyết<br /> sử dụng hệ thống XHTD nội bộ. Về cơ bản, định định cho vay, phân loại nợ, tạo lập và quản lý danh<br /> <br /> nghĩa hệ thống XHTD nội bộ đã được đưa ra theo mục tín dụng, cụ thể XHTD nội bộ có thể giúp các<br /> <br /> Điều 5 Thông tư số 02/2013/TT-NHNN quy định NHTM thực hiện các mục tiêu:<br /> <br /> về phân loại tài sản có, mức trích, phương pháp Một là, xây dựng chính sách, biện pháp phù<br /> trích lập dự phòng rủi ro và việc sử dụng dự phòng hợp với từng loại khách hàng về các điều kiện tín<br /> <br /> 52 Số 117 - tháng 7/2017 NGHIÊN CỨU KHOA HỌC KIỂM TOÁN<br /> dụng, biện pháp đảm bảo cho khoản tín dụng,... XHTD theo mô hình điểm số là phương pháp<br /> nhằm đảm bảo chất lượng, an toàn cho hoạt động khoa học kết hợp sử dụng dữ liệu nghiên cứu thống<br /> tín dụng đầu tư. kê và áp dụng mô hình toán học để phân tích, tính<br /> Hai là, giám sát và đánh giá khách hàng khi điểm cho các chỉ tiêu đánh giá trong mô hình<br /> khoản tín dụng đang còn dư nợ; thực hiện giám một biến hoặc đa biến. Các chỉ tiêu sử dụng trong<br /> sát diễn biến các khoản tín dụng trong những điều XHTD được xác lập theo nhóm bao gồm phân tích<br /> kiện kinh tế bình thường, cũng như các tình huống ngành, phân tích hoạt động kinh doanh, và phân<br /> xấu nhất để phát hiện sớm và xử lý các khoản nợ tích hoạt động tài chính. Sau đó đưa vào mô hình<br /> có vấn đề. để tính điểm theo trọng số và quy đổi điểm nhận<br /> <br /> Ba là, duy trì và phát triển một cơ cấu khách hàng được sang một biểu tượng xếp hạng tương ứng.<br /> bền vững, từ đó phát triển mạng lưới khách hàng có Mô hình chấm điểm XHTD nội bộ của các<br /> uy tín và chất lượng, phát triển chiến lược marketing NHTM tại Việt Nam hiện nay được xây dựng trên<br /> nhằm hướng tới các khách hàng có ít rủi ro. bộ các tiêu chí tài chính (còn được gọi là mô hình<br /> Bốn là, tạo lập cơ sở dữ liệu thống nhất, đồng định lượng) và bộ các tiêu chí phi tài chính (còn<br /> bộ về khách hàng vay vốn tín dụng đầu tư trong hệ được gọi là mô hình định tính). Mô hình tổng quát<br /> thống để tạo cơ sở ra quyết định cấp tín dụng. Hình các NHTM đang sử dụng hiện nay có sơ đồ chung<br /> thành hệ thống thông tin quản lý, cung cấp đầy đủ như sau:<br /> thông tin về cơ cấu và chất lượng danh mục tín dụng.<br /> <br /> Mô hình XHTD tại NHTM<br /> hiện nay<br /> <br /> Mô hình đơn giản nhất được sử<br /> dụng trong XHTD là mô hình một<br /> biến. Nhược điểm mô hình một<br /> biến số là kết quả dự báo không<br /> chính xác nếu thực hiện phân tích<br /> và cho điểm các chỉ tiêu đánh giá<br /> một cách riêng biệt. Hơn nữa, mỗi<br /> người có thể hiểu các chỉ tiêu đánh<br /> giá theo một cách khác nhau. Để<br /> khắc phục nhược điểm này, các nhà<br /> nghiên cứu đã phát triển những mô hình kết hợp Mô hình định tính bao gồm các thông tin cơ<br /> nhiều biến số thành một giá trị để dự báo khả năng bản của khách hàng vay, cũng như của các khoản<br /> vỡ nợ của khách hàng như mô hình phân tích hồi vay và tài sản đảm bảo, hay nói một cách khác mô<br /> quy, mô hình Logistic, phân tích phân biệt nhiều hình định tính sẽ xét đến các khía cạnh sau: thông<br /> biến số. Do tính chất khác nhau giữa các khách tin chung của khách như thời gian hoạt động, tiểu<br /> hàng, để chấm điểm tín dụng được chính xác, các sử cổ đông, tình hình hoạt động tài chính...; thông<br /> ngân hàng chia khách hàng có quan hệ tín dụng tin tài khoản; thông tin liên quan đến vỡ nợ; lịch<br /> thành: Khách hàng doanh nghiệp (KHDN), khách sử tín dụng; thông tin tài sản đảm bảo; thông tin<br /> hàng cá nhân và hộ kinh doanh.<br /> bảo lãnh.<br /> <br /> NGHIÊN CỨU KHOA HỌC KIỂM TOÁN Số 117 - tháng 7/2017 53<br /> TÖØ LYÙ LUAÄN ÑEÁN THÖÏC TIEÃN<br /> <br /> Mô hình định lượng gồm dữ liệu tài chính từ lượng và mô hình định tính) của hệ thống XHTD.<br /> bảng cân đối kế toán, báo cáo kết quả hoạt động Mô hình toán của hệ thống XHTD nội bộ ở các<br /> kinh doanh như hệ số khả năng thanh toán nhanh, NHTM có dạng: <br /> mức tổng nợ, lợi nhuận thuần từ hoạt động kinh<br /> α*∑ĐT + β*∑ĐL = ∑MH<br /> doanh, hệ số thu nhập trên nợ, vòng quay vốn hoạt<br /> động, tăng trưởng tổng tài sản, tổng tài sản, doanh Trong đó:<br /> thu thuần…<br /> α, β: lần lượt là trọng số của mô hình định tính và<br /> Bên cạnh các yếu tố định tính và định lượng mô hình định lượng và phải đảm bảo α + β = 100%<br /> được đưa vào mô hình định tính và mô hình định ∑ĐT, ∑ĐL: lần lượt là tổng điểm của mô hình<br /> lượng, mô hình XHTD cũng có thêm thông tin định tính và mô hình định lượng<br /> về các yếu tố hiệu chỉnh như: vi phạm pháp luật,<br /> ∑MH: tổng điểm mô hình XHTD<br /> doanh nghiệp có từng bị phạt hay không, xem xét<br /> về việc doanh nghiệp có đang bị kiện tụng hay từng Việc chia thang điểm của mô hình XHTD hoàn<br /> bị kiện tụng hay không... để xem xét và hiệu chỉnh toàn rất linh động, có ngân hàng sẽ lấy thang điểm<br /> <br /> hạng của khách hàng. Ví dụ khách hàng đang có từ 0 đến 100, và có ngân hàng lấy thang điểm từ 0<br /> <br /> hạng điểm C2 nhưng lại từng bị xử phạt vì gian lận đến 1000, điều này hoàn toàn phụ thuộc vào thang<br /> <br /> thuế thì có thể hiệu chỉnh xuống hạng C3. đo tổng thể mà ngân hàng đã chọn để XHTD. Các<br /> NHTM hiện nay đa phần đều cố định bộ trọng số<br /> Các yếu tố định tính và các yếu tố định lượng<br /> (α, β) tương ứng với 2 trường hợp BCTC đã được<br /> ảnh hưởng đến việc XHTD của một doanh nghiệp<br /> kiểm toán và không được kiểm toán. Ví dụ, với<br /> sẽ có rất nhiều, việc lựa chọn biến (các yếu tố định<br /> Ngân hàng Đầu tư và Phát triển Việt Nam (BIDV)<br /> lượng và các yếu tố định tính) nào để đưa vào mô<br /> và Ngân hàng Thương mại Cổ phần Công thương<br /> hình sẽ phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố: đầu tiên<br /> Việt Nam (Vietinbank):<br /> phải xét đến khả năng thu thập dữ liệu của yếu tố<br /> đó, nếu một yếu tố mà không thể thu thập được BCTC được BCTC chưa<br /> kiểm toán được kiểm toán<br /> thông tin thì ta không nên đưa yếu tố đó vào mô<br /> α 65% 70%<br /> hình. Hai là, các chuyên gia (bao gồm chuyên gia<br /> β 35% 30%<br /> tín dụng, chuyên gia tái thẩm định, chuyên gia phê<br /> duyệt tín dụng, hay các chuyên gia tài chính đầu Ưu điểm của mô hình XHTD này: mô hình<br /> <br /> ngành khác...) đánh giá như thế nào về vai trò của XHTD (kết hợp mô hình định tính và mô hình<br /> <br /> các yếu tố đó đến khả năng trả được nợ của khách định lượng) phản ánh được mức độ ảnh hưởng của<br /> <br /> hàng, từ đó quyết định nên đưa các yếu tố định nhóm yếu tố định tính và nhóm yếu tố định lượng<br /> <br /> lượng và các yếu tố định tính nào vào mô hình. đến khả năng trả được nợ của khách hàng<br /> <br /> Mỗi chuyên gia lại có một nhận định và đánh giá Nhược điểm của mô hình XHTD trên: Mô<br /> về các yếu tố một cách khác nhau để phù hợp với hình mới chỉ xét đến các yếu tố định lượng (các<br /> thông lệ của từng ngân hàng và đề phù hợp với cơ yếu tố được lấy ra trong BCTC) mà không quan<br /> sở dữ liệu tại ngân hàng đó, chính vì vậy trong bài tâm đến chất lượng của BCTC như BCTC đã được<br /> viết này sẽ không đề cập một cách cụ thể về các kiểm toán hay chưa được kiểm toán, BCTC kiểm<br /> yếu tố (các biến) được đưa vào trong mô hình định toán với ý kiến chấp nhận toàn phần hay từng<br /> lượng cũng như mô hình định tính mà chỉ quan phần. Mặt khác, trong BCTC còn rất nhiều các<br /> tâm đến mô hình hỗn hợp (kết hợp mô hình định thông tin tài chính khác của khách hàng, vì vậy<br /> <br /> 54 Số 117 - tháng 7/2017 NGHIÊN CỨU KHOA HỌC KIỂM TOÁN<br /> việc đưa một mô hình thể hiện chất lượng BCTC Trong khi đó, thực tế khi chấm điểm tín dụng<br /> vào mô hình sẽ hợp lý và phản ánh đầy đủ hơn khách hàng, đa phần các yếu tố định tính thường<br /> bản chất của khách hàng. có điểm cao hơn các yếu tố định lượng, vì điểm các<br /> yếu tố định tính thường do các cán bộ tín dụng<br /> Hơn nữa, việc cố định bộ trọng số cho 2 trường<br /> chấm cho khách hàng, thường mang tính chủ quan<br /> hợp BCTC được kiểm toán và BCTC chưa được<br /> và đôi khi khó kiểm soát cũng như đo lường chính<br /> kiểm toán sẽ xảy ra trường hợp mô hình XHTD của<br /> xác thông tin. Do đó, khi đưa mô hình trên vào<br /> khách hàng có BCTC được kiểm toán điểm lại thấp<br /> áp dụng thực tế thì sẽ gây ra lỗi ở một số trường<br /> hơn XHTD của khách hàng có BCTC chưa được<br /> hợp mà khách hàng có cùng điểm các yếu tố định<br /> kiểm toán trong khi khách hàng có cùng điểm các<br /> tính và các yếu tố định lượng nhưng khách hàng<br /> yếu tố định tính và các yếu tố định lượng. Điều này<br /> có BCTC được kiểm toán có điểm thấp hơn khách<br /> không đúng về mặt lý thuyết kinh tế - các khách<br /> hàng có BCTC không được kiểm toán.<br /> hàng có cùng điểm các yếu tố định tính và các yếu<br /> tố định lượng thì điểm khách hàng nào có BCTC Đề xuất mô hình XHTD<br /> đã được kiểm toán phải cao hơn điểm xếp hạng của Để khắc phục các trường hợp xảy ra khi chỉ<br /> khách hàng có BCTC chưa được kiểm toán. sử dụng mô hình XHTD là mô hình hỗn hợp của<br /> Thật vậy, giả sử mô hình trên hoàn toàn đảm mô hình định tính và mô hình định lượng, đồng<br /> bảo tính đúng đắn về mặt lý thuyết kinh tế, vậy thời phải đảm bảo được về mặt lý thuyết - với cùng<br /> chúng ta sẽ có: điểm các yếu tố định tính và điểm các yếu tố định<br /> lượng thì khách hàng có BCTC được kiểm toán<br /> 70% × ∑ĐT + 30% × ∑ĐL