Trò chuyện Triết học (Tập 6): Phần 1

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:114

Thêm vào BST

Báo xấu

37
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trò chuyện Triết học (Tập 6): Phần 1 trình bày các nội dung chính sau: Một triết lý giáo dục nhân bản: Dạy và học làm người; Bàn về tự do; Tương lai của khai minh; Tính liên-văn hóa: Một thái độ giáo dục;... Mời các bạn cùng tham khảo để nắm nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Trò chuyện Triết học (Tập 6): Phần 1

BUI VAN NAM SO'N YUT HUUNG DUUI DDT TRO 4' CHUYEN�· TRIET HOC • TAP SAU �o.l f1J CUNG TY SACH THOl DAI @ NHA XUAT BAN TRI THUG
N6IDUNG " ,t , , " ? + MOT TRIET LY GIAO Dl)C NHAN BAN: DAY VA HOC LAM NGUOl.....................................................7 + "BAN VE Tl) DO" .................................................................40 ? + TUdNG LAI CUA KHAI MINH ? ...........................................80 + TfNH LIEN-VAN HOA: MOT THAI E>Q GIAO Dl)C .............106 + KIM YEN vd1 "48 cu()c TR6 CHUY�N VE GIA TR! SONG" ............................................................114 + "M.E" vA £>61 THOAI TRIET HOC .....................................118 • xAv O SUV TU ..................................................................151 + "HOA PHUC HUU MOI..." ...................................................161 ' ? A � ,{ + "TRA DU TUU HAU" VE TRIET HOC .................................164 ? ' ? ,..' I '-' r A , + TRA Ldl PHONG VAN TAP CHI VAN HOA PHAT GIA0.... 175 , A A ,( A A A • TU HAU-Hl�N E>AI E>EN HAU HAU-Hl�N E>AI TRONG TU TUONG TON GIAO? .......................................184 + VAN CHUdNG TRONG VIEN TUONG ............................. 196
"EMILE HAY LA VE GIAO DUC" Mor TRIET LY GI.Ao Due NHAN BAN: . DAYVA . HOC. UM NGUOI "Vi¢c h9c tqp d£ch thtJc cua chung ta la h9c tqp ve' than phqn con nguc1t . . . J.J. Rousseau (Emile) 1. Triet gia lmmanual Kant (1724-1804), tac gia cua cau tra loi noi tieng ve "I(hai minh la gi"C2), c6 ky lu�t sinh hoq.t het sue nghiem ng?t: dung hon gio chieu moi ngay, ong ra kh6i nha, di dq.o, luon luon m9t mlnh, tren cung m9t l Cac trich dftn trong bai nay, trir khi dugc chu thich rieng, dSu tu ban djch "Emile hay la vJ giao dl:LC" cua Le H6ng Sam va Tr�n Qu6c Duong, NXB Tri thuc, 2008. 2 I. Kant: Tra Im cau hoi: Khai minh la gi? ( 1784): "'Khai minh la vi�c con ngucri di ra khoi sµ khong tnrong thailh do chinh minh n,r chu6c Iiy" ... ; Ausgewahte kleine Schriften, Meiner Verlag, 1999, tr. 20.
8 • BUI YAN NAM �ON con duong. Giai tho4i thuong ke: dan I(onigberg cho ong ra khoi nha de len day cot ho�c chinh dong ho! Va tu'.dng truyen chi c6 hai Ian Kant tre "thoi kh6a bieu" trong suot may mu'.di nam: nh�n duQ'c tac pham Emile cua J. ]. Rousseau va nghe tin D4i Cach m4ng Phap bung no. Hai sv ki�n each nhau ngot 30 nam ( 1762/1789 ), nhung voi I(ant, c6 le quyen sach nay ciing quan tr9ng khong kem CUQC each m4ng kia, neu kh6ng muon noi, cai sau chinh la ket qua cua cai truoc. Ta nho den loi ca tt;tng cua m9t trong cac lanh tv khet tieng cua Cach m4ng Phap, Robespierre: "Trong so nhung nha tu tu'.ong thi chi co Rousseau moi th�t xung dang voi danh hi�u la nguoi Thay cua nhan lo4i" ( dien van ngay 7.5.1794). Kant, suot doi song d9c than ( tuc khong c6 nhu cau giao d1=1c con cai! )' ciing da tro thanh m¢t nha d4i giao dt;tc tieu bieu cho thoi c�n d4i la nho chiu anh huong sau d� cua J. ]. Rousseau khi Kant noi: "Con nguoi la t40 v�t duy nhat can phai du'.Q'c giao dt;tc"(l) hay "Con nguoi chi co the tro thanh nguoi la nho giao dt;tc. 1 I. Kant. Toan t�p (Samtliche Werke), t�p 8, Kant n6i v� su ph�m h9c (K. Vorlander An hanh), tr. 193.
TRO CHUY(N TRlfT HOC • 9 Con ngu'oi la nhung gi duQ'c giao dvc t�o nen"(I)_ Van de (hi con la: nen giao dvc ay phai nhu the nao? D6i voi nuoc ta, J. J. Rousseau cung khong phai la m¢t ten tuoi xa 1�. Trong m¢t ve cua doi cau lien tren bia m¢ cua C\l Phan Chau Trinh do nhan clan Sai Gon phvng l�p nam 1926, ta da d9c thay tam chu: {{Trung hQc M
1 o + 801 VAN NAM �ON hay la ve'giao d�c, cong b6 cung nam v6'i quyen Khe' u6'c xa h9i ( 17 62), nhu'ng l�i du'qc ong xem la "quyen hay nhat va quan tn)ng nhat trong m9i tru'oc tac cua toi"(l). Quyen sach "hay nhat" la dieu de nh�n thay khi ta sap du'qc thu'ong thuc van tai ki�t xuat, noi tieng la cuon cuc)n nhu' nu'oc chay may troi cua Rousseau qua ban dich cong phu va tai hoa, th�t xung dang v6'i nguyen tac cua hai dich gia Le Hong Sam va Tran Qu6c Du'dng ma horn nay toi vinh h�nh duqc viet doi loi gioi thi�u. N6 cung la "quan tr9ng nhat" vi day la mc)t cong trinh triet lu�n do SQ Ve ban tfnh CUa con ngu'oi: ong d�t nhieu cau h6i triet h9c va chinh tri ve m6i quan h� gifia ca nhan va xa hc)i, nhat la cau h6i: lam sao ca nhan c6 the bao 11 ton cai thien chan" ( theo quan ni�m cua Rousseau ve "tinh ban thi�n tlj nhien" cua con ngu'oi) khi dan minh vao CUQC song XO bo va "doi b�i" khong tranh khoi cua xa hc)i. Trong Emile, thong qua cau chuy�n gia tu'ong ve c�u be Emile du'qc ngu'oi thay giao dl;lC tu hie m6'i chao doi cho den khi l�p gia dinh va tro thanh "nguoi cong clan ly tuong" thong qua nam giai doc}.n dao tc}.O, Rouseau phac h9a m¢t triet ly va phudng phap giao dvc giup cho "con nguo'i tlj nhien" ( duqc ong phac h9a trong Khe' uac xii. h9i) co du sue khoe the chat va nghi htc tinh than de dudng dau v6'i nhfing thu thach trong CUQC d6'i. Sau Cgng hoa, quyen VIII cua Platon, day la 1J. J. Rousseau: Confessions, ban ti�ng Anh cua J.M. Cohen. New York, Pengrain (1953, tr. 129-30.
TRO CHUY(H TRlfl HOC • 11 Cong trinh hoan chinh dau tien Ve triet ly giao dl;lC d phuong Tay, dong thoi cfing la lo�i hinh Bildungsroman ("tie'u thuye't giao d1:tc 11) dau tien, som hon quyen Wilhelm Meister noi tieng cua J. W. Goethe hon ba mu'.di nam. Kho c6 the n6i het ve tam anh huong rc)ng raiva sau d�m cua Rousseau d6ivoi h�u the. Trong khi h9c thuyet chinh tri cua ong, d�c bi�t khai ni�m "y chi pho bien" (volonte generale) gay nhieu nghi ng�i ve XU huong "toan tr( va chuyen che (phai chang d6 cfing la an y trong loi ca tl;lng cua Robespierre), thi cac b9 ph�n khac van con day sue hap dan. Neu each tiep c�n mang tinh chu the-cam xuc (trong tieu thuyet La Nouvelle Heloi·se va trong Confessions) cua ong da khong chi anh huong den trao luu van h6a lang m�n Phap ma ca den cac van hao Due nhu J. G. von Herder, J. W. Goethe, F. von Schiller; vi�c nhan m�nh den ttf do cua y chi va bac b6 quan ni�m co huu 6' phuong Tayve "t
12 • BUI YAN NAM �ON xa hc)i ma con la nha ly lu�n giao dvc; va vi�c ong la ca hai, dong thdi c6 anh hu6'ng sau d�m ngang nhau tren hai linh V\IC cho thay moi lien ket n9i t?i ch?t che gifia nhfing bien chuyen xa hc)i 6' the ky XVIII o Chau Au va vi�c ra ddi nen tan-giao dvc. Buoc ngo?t trong tu duy giao dvc duqc the hi�n day d?C trong tung trang sach khien ngu'.di dQC du'.dng nhu'. luon cam thay muon dung l?i, dung but de g?ch duoi hay to d�m hang lo?t nhfing cau d?C sac! Vuqt qua khoang each 250 nam, tu6'ng nhu Rousseau la ngudi song cung thdi voi chung ta, dang chia se nhung noi lo au va bat binh cua nhfing ngu'.di vua la thu ph?m vua la n?n nhan cua m9t nen giao dvc dang ph?m nhieu sai lam tu Cd So' triet ly, each thiet ke cho den phu'.dng phap SU ph?m VOi mQi h�u qua dang SQ cho ph\l huynh lan con cai. Ta hay thu nghe ong n6i: "Chung ta x6t thu'.dng cho so ph�n cua tuoi thd, the ma chinh so ph�n chung ta moi can x6t thudng. Nhung noi dau Ion nhat cua chung ta do chung ta ma ra". Vl dau nen noi? Vl "ngtioi ta khong he hieu biet tuoi thd: dlja tren nhung y tu'.ong sai lam cua ta ve tuoi thd thi cang di cang l?c loi ( ... ) HQ luon tim kiem ngudi Ion trong dua tre ma khong nghI ve hi�n tr?ng cua dua tre truoc khi n6 la ngudi Ion". N6i each khac, d6 la nen giao dvc khong he "nhin r6 chu the ma tren d6 ta can thao tac. V�y xin cac vi hay bat dau bang vi�c nghien cuu ky hdn cac h9c tro cua minh". Va cung vi khong hieu ro "chu the" cua giao dvc la ngu'.di h9c nen nguoi lon tha ho SU dt;tng phu'.dng
TRO CHUY(N TRlrT HOC • 13 phap ap d�t: "thay vi giup ta tim ra cac chung minh, ngudi ta d9c cho ta viet cac chung minh ayj thay vi d
14 • BUI YAN HAM �ON b¢, vua c6 khong it nhfing mau thuan, nghich ly nhu ban than CUQC doi va toan be) h9c thuyet cua ong. N6 "khieu khich" va bu9c ta phai suy nghI hdn la qua "trdn tru" de ta de dang nham mat nghe theo! 2. Rousseau, nha l
TRO CHUY(N TRIH HOC • 15 di hai cua Voltaire) sau khi trieu dinh Bourbons duqc khoi ph\lC! C6 the n6i hQc thuyet cua Rousseau bat nguon tu nhung trai nghi�m day cay dang va dan v�t cua ban than ong trong boi canh xa h9i dudng thoi. Bang vai net phac hQa, ta thu doi theo CUQC hanh trinh tu tuong CUa Rousseau dan den tac pham Emile: - Bai Luqn viin thu nhat (1750) Cac "philosophes" cua the ky Anh sang hoan nghenh QUIL'A RRl\lPORTR' AC A D H M Ill J,F. l RIX l sv tien b9 cua ky thu�t va sv DR DIJON, banh trudng cua thudng mai 17$ o. ,�,, ,.(III/lit pa lrnJ,neAcad mlt: va cong nghie.p khap Au Chau. 11rct11eQ,itRl np p o ro ofie r Si It rl11Uiffem,nt du S.it,1m (:, du Am • i ,ontril,,,,l J. (1uru ltt 111«ur1, HQ nhan m�nh rang con nguoi . Pu UN C1-roVkN PE Ouuv,. can SU d\lng ly tinh de vua hieu biet the gidi, vua hi�n d�i h6a chinh quyen va lu�t phap. HQ chong l�i mQi hinh thuc ap hue va kiem duy�t, tin tuong vao S\l'. . & lih tv do CUa tu tuong va cong lu�n. C.hcK HutUOT Phan ldn nhung tu tuong mdi cua cac "philosophes" deu bat nguon tu cac nha tu tuong tien phong cua nude Anh nhu Francis Bacon (1561-1626) va John Locke (1632-1704). Nhung cac "philosophes" Phap dung cam va quyet li�t hdn cac dong nghi�p nguoi Anh. Giao h9i o Phap cfing hung m�nh hdn, con nha nude bao hoang thi chuyen che hdn, vi the, sv phe phan doi vdi hai dinh
16 • 801 YAN NAM SON che ay doi h9 phai tra gia dat. Rut CtJC, Diderot, thu linh cua phong trao khai minh Phap bi tong giam vao ngtJc toi. Rousseau thuong di b9 tu Paris den Vincennes de tham Diderot, qua d6 c6 dip lam quen voi cac tri thuc khac nhu Friedrich Grimon va Baron d'Holbach. Tu nam 1746, Rousseau da tr& thanh m9t khuon m�t quan tr9ng trong doi song tri thuc 6' Paris. Trong m9t chuyen tham Diderot trong ngtJc that, Rousseau da d9t nhien c6 m9t stj "thuc nh�n'' moi me, bien chang nhq.c sI trung nien lang thang thanh m9t triet gia noi tieng the gioi. D6 la vao nam 1749, tren duong den Vincennes, Rousseau d9c bao thay tin Vi�n Han lam 6' Dijon treo giai cho CUQC thi viet ve de tai: "Phai chiing slj tien b9 cua cac nganh khoa h9c va ngh� thuJt da g6p phan lanh mq.nh h6a phong tZ:tc?". Ong ke lq.i: "Dung giay phut t6i d9c tin ay, toi da thay m9t the gioi khac va toi da trd thanh m9t con riguoi khac. D9t nhien long toi anh len hang nghin tia chop ... T6i xuc d9ng qua den noi phai ngoi nghi duoi goc cay suot nua tieng dong ho, va khi dung len, ca Vq.t ao toi da u'o't dam nu'oc mat!". Diderot, von thich tranh bi�n, g�p Rousseau trong tinh trq.ng bi kich d9ng cao d
TRO CHUY(H TRlfi HOC + 17 sot. Ong da hoai nghi tri�t de niem tin Cd ban cua phong trao Khai minh rang ly tinh la nguon goc kh6ng chi cua cai Chan ma ca cua cai Thi�n. Tuy nhien, Rousseau da lam nhli the bang chinh phlidng ti�n Va Cong C\l cua S\f khai minh, nghia la, dieu 6ng lam chinh la slj khai minh Ve' khai minh, tuc, m9t S\f khai minh CO S\f phan tli tg-phe phan. Lu�n diem trung tam: Rousseau phe phan mq.nh me cac hinh thuc xa h9i nhan t(ZO va gia t(ZO do ly tinh con nguoi l�p ra vi chinh chung da lam tha h6a ban tinh sau xa nhat cua con nguoi. - tat nhien, S\f phe phan-xa h9i cua ong trlioc het nham den xa h9i dudng thoi cua nen chuyen che quy t9c voi CUQC song va le th6i "cung dinh": "Le th6i cung dinh bu9c nguoi ta phai tuan theo quy lidc chu khong theo ban tinh cua chinh minh. Nguoi ta khong con dam ttj the hi�n la chinh minh, va, dudi slj cliong che thuong xuyen, con nguoi cua "xa h9i" nay la m9t bay dan lam gi6ng h�t nhau trong nhfing hoan canh gi6ng h�t nhau"( 1 >. - thu hai, Rousseau nhan m�nh rangvi�c ddn thuan SU d\lng ly tinh khong du de dam bao m9t CUQC song due hq.nh, tlidng ung vdi ban tinh con nguoi, vi ban tinh con nguoi tuy duqc quy dinh boi ly tinh nhung cung con boi ban tinh ttJ nhien (nature) nua. Ong chong lq.i 1 D�n theo Jorg Ruhloff, Problematising Critique in Pedagogy, 1998, tr. 97.
18 • BUI YAN NAM SON xa h9i duong thoi, vi no dva vao ly tinh de de nen ban tinh tv nhien cua con nguoi. Nhung, ong chong l4i cung bang each dtja vao ly tinh de giai ph6ng ban tinh con nguoi ra khoi nhung xieng xich ay. - Bai Lu4n van thu hai (1754) Nam 1754, Vi�n Han lam Dijon l4i thong bao m9t CUQC thi viet khac, VOi de tai: "Dau la nguo'n goc cua stJ bat binh dang giaa con nguifi va phai chiing no atl{ic bi�n minh bang phap quye'n tlj nhien"? NgQ y cua de tai: nhung sv bat binh dang xa h9i ( tang -: . . , A A. JI 8 1' ,.;. ('"� B A D A. JI,lop, giai cap ... ) khong gi � • khac hon la SU. the hien . ra hen Ola IIA'.llC ltlCREL Jut,•. \{.O K M D C C L r. ��\"\ ngoai Cua nhung Slj bat binh dang tlj nhien ( nhu chieu cao va sue m4nh). D6 la m9t an y khien Rousseau phan n9. Ong thu�t l4i: "Suot ngay toi lang thang trong rung, het to cho minh nghe: "Hoi b9n nguoi dien khung khong ngung trach m6c tlj nhien hay biet rang mQi t9i loi cua cac nguoi deu do chinh ban than cac nguoi gay ra ! ". Bai Lu�n viin thu hai cho thay Rousseau la m9t triet gia dich thljc chu khong chi la m9t "thi sinh viet lu�n van". Bai viet phuc t4p, kh6 dQC vi de c�p nhieu den cac triet gia chinh tri khac nhu Grotius, Locke va Hobbes
TRO CHUY(H TR1£T HOC • 1 9 chung quanh van de "ban tinh con nguoi". Ta biet rang m9t gia thuyet ve "ban tinh con nguoi" thuong la mQt bQ ph?n khong the thieu cua bat ky h9c thuyet chinh tri nao. Xa h9i gom nhung con nguoi, vi the th?t de hieu khi nguoi ta bat dau voi vi�c tim hieu cai "v?t li�u" t?O nen xa h9i. Nhung, ngay cac triet gia Hy L?p co d?i nhu Protagoras (490-420 tr. CN) da som nh?n ra rang cac xa h9i loai nguoi qua phuc t?p va di bi�t, nen duong nhu khong co m9t "ban tinh nguoi" ben vung hay co dinh. Arisl:oteles thi cho rang con ngudi "ve ban chat" la sinh V?t xa hQi, VI the chi hoan hao Va h?nh phuc khi tro thanh nhung nguoi cong clan tot. Cac "triet gia hi�n d?i" nhu Machiavelli (1469-1527) va Hobbes (1588-1679) khong dong y. Machiavelli: con nguoi la ich ky va luon hanh XU xau xa tru khi bi phap lu?t va cac dinh che chinh tri hung m?nh cuong che. Hobbes: con nguoi so di chiu ph1;1c tung quyen uy tuy�t doi cua chfnh quyen chi la vi can S\l bao V� trtiOC S\l uy hiep thudng tr\fc gifia nhung con ngudi voi nhau. Rousseau c6 cai nhln khac so voi cac h9c thuyet "duy ban chat" ay. Voi ong, "ban tinh t\i nhien" cua con ngudi qua d9c dao, ddn nhat nen khong the n6i ve "ban tinh ngudi" noi chung. Con ngudi c6 mQt lich SU. HQ da bien doi tu IDQt tr?ng thai nay (nhu la nhfing dQng V?t linh trtiong co d9c, ddn gian va "hon nhien VO t9i") den mQt tr?ng thai khac (nhung con nguoi-xa h9i phuc t?p, du9c van minh hoa nhu' chung ta ngay nay). Cac xa hQi da t?O ra con nguoi khong khac gi chinh con nguoi da t?O ra cac
20 + BUI YAN NAM SON xa h¢i khac nhau. V�y, con nguoi Ian xa h9i deu luon tien hoa thanh cai gi khac voi truoc, va nhung bien doi xa h¢i nao den muc)n hdn, thi cang c6 anh huong m�nh hdn. N6i each khac, con nguoi, theo Rousseau, la het sue "mem deo", de bi "uon nan", nen chi c6 the c6 "nhang ban tinh con nguoi" khac nhau ma thoi ( quan ni�m ve tinh mem deo cua ban tinh con nguoi va ve moi quan h� cua n6 voi the gioi xa hc)i va van hoa cua Rousseau da c6 anh huong Ion den Hegel va Marx). 0 day, ta nen danh mc)t trang de diem l�i ngan g9n mc)t so lu�n diem chu yeu cua ong: - tr
TRO CHUYlH TR1£T HOC • 21 den "phap quyen tij nhien". V�y, n6 la gi? Grotius va Pufendorf cho rang c6 nhung "quy lu�t hay phap quyen hj nhien" pho bien lu6n lu6n dung va c6 hi�u Ive d¢c l�p voi nhung quy dieu phap lu�t cua xa h¢i. Chung duQ'c rut ra tu ban tinh t\i nhien cua con nguoi. Rousseau kheo leo tranh n6i ve "phap quyen tlj nhien" vi 6ng kh6ng tin vao m9t "ban tinh t\i nhien" bat bien, co dinh cua con nguoi. Truoc het, the nao la "ban tinh tt;i nhien"? V 6'i Arisl:oteles, .d6 la cai gi thu¢c ban chat cua stj v�t chu kh6ng phai gia t�o hay tuy thu¢c ( chang h�n, noi con nguoi, thc1, di ... la "tt;i nhien", khac voi vi�c c6 chiec inui th�t d�p hay doi chan th�t dai!). Rousseau hieu khac: "t\i nhien" la kh6ng bi 6 nhiem bcii xa h9i gia te;10 ! - Con nguai ttj nhien: theo Rousseau, ban tinh tlj nhien nguyen thuy cua con nguoi la "tot", nhung bi xa h9i gia t�o lam cho doi b�i di. C6 nghia: hen trong moi con nguoi hi�n d�i deu luu l�i dau vet cua m9t ban nga thi�n hao hon cua thoi xa xlia. Nhung, ta l�i kh6ng the nao m6 ta chinh xac "con nguoi tlj nhien" nguyen thuy ay, vi, gi6ng nhu hue tliQ'ng duQ'c vot len tu day bien, bi x6i man va barn day rong reu, ta khong the thay r6 duQ'c "ban lai di�n ml;lc" cua "con nguoi tlj nhien" hieu nhu slj th�t Itch SU ma chi nhli la gia thuyet cho vi�c nghien cuu triet h9c: "kh6ng the biet r6 ve m9t tre;1ng thai kh6ng con ton te;1i hay c6 the da va se khong bao gio ton te;1i" ma chi c6 the phong doan dl;ia vao m9t so dau vet hien nhien, chang he;1n
22 • BUI YAN NAM �ON ndi cac b9 l
TRO CHUYfH TRlfT HOC • 23 m9t thieu so khon ngoan, ranh manh da d1:1 do so dong tham gia vao m9t "khe uoc xa h9i" de bao dam S\J an ninh va S\l thong trt cua phap lu�t. Nho d6, nguoi giau chiem hfiu va lam cho mQi nguoi khac ngheo di. Quan h� xa h9i tro thanh quan h� chu no. - Ch9n con ductng khac Rousseau dong y voi vi�c dung "khe uoc xa h9i" de ly giai ngu6n goc cua xa h9i va chinh quyen, nhung ong cho rang "khe uoc" nhu the luon sai lam va nay khong con hi�u l\ic rang bu9c nfia. Khac voi con v�t, con nguoi c6 nang l\ic t\i giac va vi the, la t\i do, nen neu da c6 the bien "trc:tng thai t\i nhien" thanh "trc:tng thai d6i bc:ti" thi tu nay ciing c6 the thay doi v�n m�nh cua chinh minh. M9i vi�c phai va c6 the duQ'c thay doi! Lan nay, Rousseau khong chi khong duQ'c nh�n giai ma con chuoc lay S\l gi�n du Va thu dtch cua hau het cac 'philosophes" von tung sat canh ben nhau. Voltaire viet cho Rousseau: "Thua ong, toi da nh�n duQ'c quyen sach moi cua ong chong lc:ti loai nguo'i va xin "mec xi" ong ... Chua bao gio nhieu S\J thong minh den nhu the da duQ'c dung de lam cho con nguoi tro nen ngu xuan. Khi dQC n6, nguo'i ta chi con muon bo bang hon chan ma thoi!". Tinh bc:tn da ht do vo, nhung tuQ'ng dai sung sung cua m9t each suy nghi "khac" da ra doi: Rousseau lanh xa Paris, rut vao an cu va tiep t1:1c v1et ... "' ' """ ' • A' • A' Nam 1762, Rousseau cong b6 tac pham chinh trt