Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Văn học: Tục ngữ người Việt với việc phản ánh tri thức dân gian (Về văn hóa nông nghiệp)

®¹i häc quèc gia Hμ Néi tr−êng ®¹i häc khoa häc x· héi vμ nh©n v¨n

Ng« thÞ thanh quý

tôc ng÷ ng−êi viÖt víi viÖc ph¶n ¸nh tri thøc d©n gian (vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp)

Chuyªn ngμnh: V¨n häc d©n gian M· sè: 62.22.36.01

Tãm t¾t luËn ¸n tiÕn sÜ v¨n häc

Hμ Néi - 2007

danh môc c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu

C«ng tr×nh ®−îc hoμn thμnh t¹i: Tr−êng Khoa häc x· héi nh©n v¨n - §¹i häc Quèc gia Hμ Néi

v¨n häc d©n gian cã liªn quan ®Õn luËn ¸n cña t¸c gi¶

1. Ng« ThÞ Thanh Quý (2002), "Tôc ng÷ ng−êi ViÖt víi viÖc

Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: GS.TS Lª ChÝ QuÕ ph¶n ¸nh tri thøc tù nhiªn, tri thøc øng xö x· héi", in kØ yÕu

Th«ng b¸o v¨n ho¸ d©n gian, Nxb Khoa häc x· héi (tr.812). PGS.TS Vò Anh TuÊn 2. Ng« ThÞ Thanh Quý (2005), "Nh÷ng c©u tôc ng÷ nãi vÒ

mèi quan hÖ thÇy trß", T¹p chÝ nguån s¸ng d©n gian, sè

th¸ng 4 (tr.61). Ph¶n biÖn 1: PGS.TS. Vâ Quang Träng 3. Ng« ThÞ Thanh Quý (2007), "Tôc ng÷ ng−êi ViÖt víi v¨n Ph¶n biÖn 2: PGS.TS. NguyÔn Xu©n §øc ho¸ Èm thùc", T¹p chÝ V¨n ho¸ d©n gian, sè th¸ng1 (tr.63). Ph¶n biÖn 3: PGS.TS. NguyÔn ChÝ BÒn 4. Ng« ThÞ Thanh Quý (2007), "Gãp phÇn d¹y tèt néi dung

tôc ng÷ trong ch−¬ng tr×nh ng÷ v¨n phæ th«ng qua t×m hiÓu

tri thøc tôc ng÷ vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp trong ®êi sèng hiÖn

®¹i", T¹p chÝ Gi¸o dôc, sè 171 th¸ng 9. LuËn ¸n sÏ ®−îc b¶o vÖ tr−íc héi ®ång cÊp Nhµ n−íc chÊm luËn ¸n

tiÕn sÜ häp t¹i:…………………………………………..

Vµo håi: …… giê…… ngµy….. th¸ng …. n¨m 2007

Cã thÓ t×m hiÓu luËn ¸n t¹i: Th− viÖn Quèc gia ViÖt Nam - TT Th«ng tin th− viÖn §¹i häc Quèc gia Hμ Néi

Më ®Çu

1. Lý do chän ®Ò tμi

1.1. Trong thêi ®¹i ngµy nay, nh÷ng vÊn ®Ò vÒ tôc ng÷ vÉn lu«n 2.2. Trªn c¬ së nghiªn cøu, kh¶o s¸t, ph©n tÝch t− liÖu tri thøc n«ng nghiÖp ®−îc ph¶n ¸nh trong tôc ng÷, luËn ¸n võa cã thÓ t×m hiÓu s©u h¬n nÒn v¨n ho¸ lóa n−íc võa cã thÓ thÊy ®−îc sù chi phèi cña v¨n ho¸ lóa n−íc ®Õn tôc ng÷. cã tÝnh thêi sù, kh«ng cã mét ngµnh khoa häc nh©n v¨n nµo tõ d©n

téc häc ®Õn ng«n ng÷ häc còng nh− nghiªn cøu v¨n häc, thËm chÝ

ngay kÓ c¶ khoa häc kü thuËt l¹i kh«ng cÇn ®Õn nh÷ng tµi liÖu vÒ tri

2.3. Tõ viÖc nghiªn cøu, chóng ta cã thÓ ®èi chiÕu, kÕ thõa vµ truyÒn b¸, ph¸t huy nh÷ng −u viÖt cña tôc ng÷ vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp trong cuéc sèng míi. LuËn ¸n còng b−íc ®Çu ®Æt ra viÖc t×m hiÓu tôc ng÷ cña mét giai ®o¹n míi. thøc tôc ng÷. Cã lÏ v× thÕ mµ tôc ng÷ ®· ®−îc sù quan t©m cña nhiÒu

3. LÞch sö vÊn ®Ò

nhµ khoa häc trong nh÷ng n¨m qua.

1.2. Tôc ng÷ ng−êi ViÖt ph¶n ¸nh tri thøc d©n gian ViÖt Nam,

thÓ hiÖn t− duy cña d©n téc ViÖt, ph¶n ¸nh lèi nghÜ, lèi c¶m cña ng−êi

ViÖt Nam. V× thÕ viÖc ®i s©u nghiªn cøu tôc ng÷ ®Ó lµm giµu cã thªm

vèn v¨n ho¸ mang b¶n s¾c d©n téc trong mçi ng−êi lµ mét viÖc lµm Ch−a cã c«ng tr×nh nµo ®i s©u nghiªn cøu tôc ng÷ ng−êi ViÖt víi viÖc ph¶n ¸nh tri thøc d©n gian vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp, mµ chØ cã mét sè gi¸o tr×nh, chuyªn luËn, bµi b¸o ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò nµy trong mét sè ch−¬ng môc nh−: 3.1. Gi¸o tr×nh ®¹i häc cÇn thiÕt.

1.3. Th«ng qua viÖc nghiªn cøu tôc ng÷ vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp

ng−êi ®äc thÊy râ h¬n b¶n s¾c v¨n ho¸ ViÖt Nam. Chóng ta hiÓu ®Ó tiÕp

thu, biÓu hiÖn v¨n ho¸ d©n téc mét c¸ch tèt h¬n, hiÓu ®Ó nu«i d−ìng, båi

®¾p cho “dßng sinh mÖnh v¨n ho¸” (Lý §¹i Nguyªn) cña d©n téc m×nh

thªm phong phó trong cuéc héi nhËp quèc tÕ h«m nay.

1.4. Víi ®Ò tµi nµy, chóng t«i hy väng sÏ cã sù ®ãng gãp trong

viÖc gi¶ng d¹y, nghiªn cøu s©u h¬n vÒ tôc ng÷ ë nh÷ng khÝa c¹nh

míi vµ gãp phÇn nµo ®ã vµo trong c«ng t¸c b¶o tån tôc ng÷ truyÒn Trong gi¸o tr×nh ®¹i häc LÞch sö v¨n häc ViÖt Nam, tËp 1 (t¸c gi¶ Bïi V¨n Nguyªn, NguyÔn Ngäc C«n, NguyÔn NghÜa D©n, LÝ H÷u TÊn, Hoµng TiÕn Tùu, §ç B×nh TrÞ, Lª TrÝ ViÔn, tõ n¨m 1961 ®Õn n¨m 1978 in n¨m lÇn) khi viÕt vÒ tôc ng÷ c¸c t¸c gi¶ ®· ®Ò cËp ®Õn bèn vÊn ®Ò vÒ tôc ng÷: §Þnh nghÜa vÒ tôc ng÷, nguån gèc vµ sù ph¸t triÓn, néi dung vµ nghÖ thuËt cña tôc ng÷. Víi dung l−îng cña mét cuèn gi¸o tr×nh vÒ lÞch sö v¨n häc nãi chung vÊn ®Ò tôc ng÷ ng−êi ViÖt víi viÖc ph¶n ¸nh tri thøc d©n gian vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp ch−a ®−îc ®Ò cËp ®Õn nhiÒu. thèng vµ s−u tÇm tôc ng÷ hiÖn ®¹i.

2. Môc ®Ých nghiªn cøu

Lµm s¸ng tá nh÷ng vÊn ®Ò sau:

2.1. Nghiªn cøu tôc ng÷ ng−êi ViÖt víi viÖc ph¶n ¸nh tri thøc

d©n gian vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp lµ sù kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ vµ t¸c dông

cña tôc ng÷ trong kho tµng folklore nãi riªng vµ nÒn v¨n häc d©n téc

nãi chung.

1 2 Víi cuèn V¨n häc d©n gian (in lÇn ®Çu n¨m 1972,1973, in lÇn hai 1977, in lÇn ba 1991), t¸c gi¶ §inh Gia Kh¸nh, Chu Xu©n Diªn ®· ®Ò cËp phÇn nµo ®Õn tôc ng÷ ng−êi ViÖt víi viÖc ph¶n ¸nh tri thøc d©n gian vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp, ®iÒu ®ã ®−îc thÓ hiÖn trong phÇn ph¸c th¶o nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña tôc ng÷. Hoµng TiÕn Tùu trong c«ng tr×nh: V¨n häc d©n gian ViÖt Nam (1990), tËp II, ®· ®−a ra ®Þnh nghÜa vÒ tôc ng÷, ph©n biÖt tôc ng÷

víi c¸c h×nh thøc gÇn gòi kh¸c. ChÝnh v× thÕ mµ viÖc ®Ò cËp ®Õn v¨n ho¸ n«ng nghiÖp qua tôc ng÷ kh«ng nhiÒu. nghiªn cøu tri thøc d©n gian vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp ®−îc thÓ hiÖn qua tôc ng÷ ng−êi ViÖt nãi chung.

T¸c gi¶ Ng« Xu©n Minh vµ TrÇn V¨n Do·n trong cuèn s¸ch "Kinh nghiÖm lµm chiªm qua ca dao tôc ng÷" (1961), ®· ®Ò cËp tíi c¸c vÊn ®Ò vÒ lóa chiªm, tõ ®ã t¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh: Tôc ng÷ lµ kho tµng kinh nghiÖm rÊt phong phó nã ph¶n ¸nh tÝnh chÊt quÇn chóng cña khoa häc.

Trong gi¸o tr×nh V¨n häc d©n gian ViÖt Nam (1990), in l¹i lÇn 2: n¨m 1996, in l¹i lÇn 3: n¨m1998, nhãm t¸c gi¶ Lª ChÝ QuÕ, Vâ Quang Nh¬n, NguyÔn Hïng VÜ ®· ®Ò cËp ®Õn nguån t− liÖu vµ nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu tiªu biÓu vÒ tôc ng÷, b¶n chÊt thÓ lo¹i cña tôc ng÷. Khi ®i vµo néi dung ph¶n ¸nh cña tôc ng÷, t¸c gi¶ ®i s©u vµo kinh nghiÖm trong lao ®éng n«ng nghiÖp, ch¨n nu«i, chµi l−íi...

T¸c gi¶ Hoµng H÷u TriÕt trong cuèn B−íc ®Çu t×m hiÓu vÒ khÝ t−îng d©n gian ViÖt Nam (1973) ®· nghiªn cøu ca dao tôc ng÷ nãi vÒ khÝ hËu thêi tiÕt trong n¨m cña n−íc ta qua c¸c mïa.

T¸c gi¶ Bïi Huy §¸p trong cuèn Ca dao tôc ng÷ víi khoa häc n«ng nghiÖp (1999) ®· ®i vµo ph©n tÝch nh÷ng c©u tôc ng÷ vÒ chñ ®Ò ®Êt ®ai vµ lao ®éng, thêi tiÕt vµ mïa vô n«ng nghiÖp trong x· héi.

Gi¸o tr×nh v¨n häc d©n gian cña nhãm t¸c gi¶ Ph¹m Thu YÕn, Lª Tr−êng Ph¸t, NguyÔn BÝch Hµ (2002) ®· ®−a ra kh¸i niÖm vÒ tôc ng÷ vµ kh¸i qu¸t nh÷ng néi dung cô thÓ cña tôc ng÷: Tôc ng÷ vÒ thiªn nhiªn vµ lao ®éng s¶n xuÊt, tôc ng÷ vÒ x· héi lÞch sö, tôc ng÷ vÒ con ng−êi. Trong phÇn triÓn khai vÒ néi dung cña tôc ng÷ c¸c t¸c gi¶ phÇn nµo còng ®· ®Ò cËp ®Õn tôc ng÷ vÒ n«ng nghiÖp. Vµ thùc sù ®©y lµ nh÷ng gîi më b−íc ®Çu ®Ó chóng t«i tiÕp tôc t×m hiÓu tôc ng÷ ng−êi ViÖt víi viÖc ph¶n ¸nh tri thøc d©n gian vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp. 3.2. C¸c chuyªn luËn

Tr−íc tiªn lµ cuèn s¸ch TiÕng nãi cña ®ång ruéng, ra ®êi 1949 cña t¸c gi¶ NguyÔn Träng Lùc. Cuèn s¸ch nµy ®· ®Ò cËp ®Õn mét sè vÊn ®Ò vÒ tri thøc n«ng nghiÖp ®−îc ph¶n ¸nh trong tôc ng÷.

Còng trong h−íng nghiªn cøu nµy, cuèn s¸ch Tôc ng÷ ViÖt Nam cña ba t¸c gi¶ Chu Xu©n Diªn, L−¬ng V¨n §ang, Ph−¬ng Tri (1975) lµ cuèn chuyªn luËn cung cÊp kh¸ nhiÒu vÊn ®Ò liªn quan ®Õn tri thøc tôc ng÷ vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp.

C¸c chuyªn luËn nghiªn cøu vÒ tôc ng÷ c¬ b¶n tËp trung vµo hai h−íng nghiªn cøu chÝnh ®ã lµ h−íng nghiªn cøu cña c¸c nhµ ng÷ v¨n häc vµ h−íng nghiªn cøu cña c¸c nhµ khoa häc kü thuËt. C¶ hai mÆt nghiªn cøu ®Òu nh»m môc ®Ých ph¸t hiÖn nh÷ng gi¸ trÞ tri thøc ®−îc ph¶n ¸nh trong tôc ng÷. Tôc ng÷ hiÖn lªn víi t− c¸ch lµ mét ph−¬ng tiÖn ng«n ng÷, kho v¨n liÖu quý gi¸ ®−îc nh©n d©n lao ®éng s¸ng t¹o tÝch luü tõ hµng ngh×n n¨m nay. Trong ®ã, tôc ng÷ ®· kÕt tinh ®−îc c¬ b¶n nhÊt lèi nãi d©n gian, lèi nghÜ cña d©n téc vµ phÇn nµo ®· ph¶n ¸nh ®−îc vÎ ®éc ®¸o cña v¨n ho¸ n«ng nghiÖp ViÖt nam. 3.3. C¸c bµi b¸o 3.3.1. ViÕt vÒ tù nhiªn thêi tiÕt, kü thuËt trång cÊy ch¨n nu«i 3.3.2. C¸c bµi b¸o viÕt vÒ tôc ng÷ víi vÊn ®Ò ¨n uèng 3.3.3. C¸c bµi b¸o viÕt vÒ søc sèng cña tôc ng÷ 3.3.4. C¸c bµi viÕt vÒ tôc ng÷ míi ph¶n ¸nh v¨n ho¸ n«ng nghiÖp

3 4 Gi¸o s− NguyÔn §æng Chi trong trong cuèn §Þa chÝ v¨n ho¸ d©n gian NghÖ TÜnh (1995), ë ch−¬ng viÕt vÒ Tri thøc d©n gian ®· dµnh kho¶ng 120 trang ®Ó viÕt vÒ tri thøc d©n gian NghÖ TÜnh. Cã thÓ nãi §Þa chÝ v¨n ho¸ d©n gian NghÖ TÜnh lµ mét c«ng tr×nh lín mµ trong ®ã bµn vÒ tri thøc d©n gian cña mét ®Þa ph−¬ng ®· ®−îc t¸c gi¶ NguyÔn §æng Chi tr×nh bµy kh¸ gi¶n dÞ, dÔ hiÓu. Nã cã tÝnh chÊt ®Þnh h−íng cho sù VÊn ®Ò tôc ng÷ ng−êi ViÖt víi viÖc ph¶n ¸nh tri thøc d©n gian vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp ë khÝa c¹nh nµy hay khÝa c¹nh kh¸c ®· ®−îc c¸c bµi b¸o ®Ò cËp ®Õn kh¸ phong phó.

6. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu

6.1. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu liªn ngµnh

6.2. Ph−¬ng ph¸p hÖ thèng

6.3. Ph−¬ng ph¸p thèng kª, ph©n tÝch so s¸nh tæng hîp

7. CÊu tróc cña ®Ò tμi

§Ò tµi: Tôc ng÷ víi viÖc ph¶n ¸nh tri thøc d©n gian (vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp) sÏ ®−îc kÕ thõa tõ c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña ng−êi ®i tr−íc, nh÷ng th«ng tin cã tÝnh chÊt gîi më, nh÷ng kiÕn gi¶i s©u s¾c cã c¨n cø, nh÷ng ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn tÝch cùc. §ã lµ tiÒn ®Ò khoa häc quý b¸u mµ nÕu thiÕu nã chóng t«i khã cã thÓ thùc hiÖn ®−îc luËn ¸n nµy. Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, c¸c bµi viÕt cña t¸c gi¶ ®· ®−îc

4. §èi t−îng ph¹m vi nghiªn cøu

c«ng bè, tµi liÖu tham kh¶o, luËn ¸n ®−îc chia lµm 3 ch−¬ng. 4.1. §èi t−îng Ch−¬ng 1: Tôc ng÷ ng−êi ViÖt ph¶n ¸nh tri thøc d©n gian vÒ §èi t−îng nghiªn cøu chÝnh cña ®Ò tµi luËn ¸n lµ tôc ng÷ truyÒn v¨n ho¸ n«ng nghiÖp - mét sè vÊn ®Ò lý luËn chung.

Ch−¬ng 2: Tôc ng÷ ng−êi ViÖt ph¶n ¸nh lèi øng xö n«ng nghiÖp thèng vµ tôc ng÷ míi ph¶n ¸nh v¨n ho¸ n«ng nghiÖp. 4.2. Ph¹m vi nghiªn cøu cña con ng−êi trong x· héi ViÖt Nam truyÒn thèng.

Ch−¬ng 3: Tri thøc tôc ng÷ vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp trong x· héi

hiÖn ®¹i.

Trong kho tµng tri thøc d©n gian cña d©n téc ViÖt, cã rÊt nhiÒu vÊn ®Ò cã thÓ ®Ò cËp ®Õn nh−: Tri thøc vÒ n«ng nghiÖp, tri thøc vÒ øng xö x· héi, tri thøc d©n gian vÒ gi¸o dôc, ch÷a bÖnh… Tuy nhiªn trong ph¹m vi cña luËn ¸n nµy chóng t«i chØ nghiªn cøu tôc ng÷ ng−êi ViÖt víi viÖc ph¶n ¸nh tri thøc d©n gian vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp. Ch−¬ng 1 Tôc ng÷ ng−êi viÖt ph¶n ¸nh tri thøc d©n

5. §ãng gãp cña luËn ¸n

gian vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp - mét sè vÊn ®Ò

lý luËn chung

5.1. §©y lµ c«ng tr×nh ®Çu tiªn nghiªn cøu mét c¸ch t−¬ng ®èi hÖ thèng vÒ tôc ng÷ ng−êi ViÖt víi viÖc ph¶n ¸nh tri thøc d©n gian vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp.

1.1. §Æc thï V¨n ho¸ n«ng nghiÖp ViÖt Nam

1.1.1. Kh¸i niÖm v¨n ho¸

Trong khoa häc nh©n v¨n, kh¸i niÖm v¨n ho¸ lµ mét trong

nh÷ng kh¸i niÖm ®· t¹o nªn sù tranh luËn hÕt søc phong phó. Tuú

theo tõng gãc ®é tiÕp cËn, c¸c t¸c gi¶ ®· ®−a ra nh÷ng c¸ch hiÓu 5.2. Còng qua viÖc nghiªn cøu tri thøc d©n gian trong tôc ng÷, ng−êi ta cã thÓ t×m ra sù chi phèi, sù hiÖn diÖn, l−u truyÒn cña tri thøc tôc ng÷ trong c¸c t¸c phÈm v¨n häc, b¸o chÝ. §ã còng lµ mét h−íng nghiªn cøu ®Æt tôc ng÷ truyÒn thèng trong ®êi sèng v¨n häc, v¨n hãa hiÖn ®¹i. kh¸c nhau vÒ v¨n hãa.

Tõ nh÷ng ®Þnh nghÜa vÒ v¨n ho¸, chóng t«i kh¸i qu¸t mét c¸ch hiÓu vÒ v¨n ho¸ nh− sau: V¨n ho¸ lµ ho¹t ®éng nh»m biÕn ®æi tù nhiªn s½n cã trong thÕ giíi thµnh tù nhiªn mang dÊu Ên con ng−êi.

Trong qu¸ tr×nh ®ã con ng−êi ®· s¸ng t¹o ra nh÷ng gi¸ trÞ vËt chÊt vµ 5.3. LuËn ¸n còng gãp phÇn vµo thµnh tùu nghiªn cøu thÓ lo¹i tôc ng÷ - mét thÓ lo¹i quan träng cña folklore. LuËn ¸n còng b−íc ®Çu ®Æt ra viÖc nghiªn cøu, s−u tÇm tôc ng÷ ph¶n ¸nh vÒ n«ng nghiÖp trong mét thêi kú míi, ®ã lµ viÖc lµm cÇn thiÕt trong c«ng t¸c b¶o tån tôc ng÷.

5 6

1.2. NhËn diÖn tri thøc ®−îc ph¶n ¸nh trong tôc ng÷

nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn mang yÕu tè nh©n v¨n. V¨n ho¸ ®ång hµnh víi

vÒ v¨n hãa n«ng NghiÖp

1.2.1. Tri thøc tôc ng÷

cuéc sèng vµ sù ph¸t triÓn ®i lªn cña con ng−êi vµ x· héi. 1.1.2. V¨n ho¸ n«ng nghiÖp 1.1.2.1. Kh¸i niÖm v¨n hãa n«ng nghiÖp

Tôc ng÷ lµ nh÷ng c©u nãi d©n gian ng¾n gän, giµu tri thøc, cã vÇn, cã nhÞp vµ t−¬ng ®èi bÒn v÷ng vÒ cÊu tróc, ®−îc sö dông trong

lêi ¨n tiÕng nãi hµng ngµy, nh»m nªu lªn kinh nghiÖm cña nh©n d©n

vÒ mäi mÆt ®êi sèng (tù nhiªn, x· héi). V¨n ho¸ n«ng nghiÖp lµ nh÷ng øng xö cña con ng−êi trong cuéc sèng n«ng nghiÖp, n«ng th«n. NÒn v¨n ho¸ Êy lu«n g¾n víi c¸c h»ng sè v¨n ho¸ nh− n«ng d©n, n«ng nghiÖp xãm lµng. 1.1.2.2. ®Æc thï nÒn v¨n ho¸ n«ng nghiÖp Nh÷ng ®óc rót kinh nghiÖm cña cha «ng ta trong tôc ng÷

th−êng ®−îc hiÓu lµ tri thøc d©n gian. Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu

chóng t«i gäi t¾t lµ tri thøc tôc ng÷. 1.2.2. Tri thøc tôc ng÷ vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp - c¬ së t¹o nªn nÒn v¨n hãa n«ng nghiÖp ViÖt Nam Kh«ng gian c− tró, thêi gian h×nh thµnh, con ng−êi ViÖt Nam s¸ng t¹o, chñ ®éng tÊt c¶ nh÷ng yÕu tè ®ã ®· h×nh thµnh nªn nÒn v¨n ho¸ n«ng nghiÖp ViÖt Nam. Tr−íc hÕt ph¶i kh¼ng ®Þnh r»ng tri thøc tôc ng÷ ph¶n ¸nh vÒ - V¨n hãa n«ng nghiÖp ViÖt Nam trong bèi c¶nh cña v¨n v¨n ho¸ n«ng nghiÖp chñ yÕu lµ ph¶n ¸nh vÒ c«ng viÖc cña nhµ n«ng hãa §«ng Nam ¸ vµ lèi øng xö n«ng nghiÖp cña con ng−êi trong x· héi ViÖt Nam

Bao gåm nh÷ng nÐt chung nh− tôc thê thÇn ®Êt, thÇn n−íc,thÇn lóa, tôc thê sinh thùc khÝ g¾n víi c¸c nghi lÔ phån thùc... tÊt c¶ ®Òu ph¶n ¸nh nguyÖn väng cña c− d©n n«ng nghiÖp trång lóa n−íc. truyÒn thèng. 1.2.3. NhËn diÖn tri thøc tôc ng÷ vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp 1.2.3.1. VÒ néi dung - V¨n hãa ViÖt Nam truyÒn thèng lµ nÒn v¨n hãa cña c− d©n Tri thøc d©n gian ®−îc ph¶n ¸nh trong tôc ng÷ lµ nh÷ng kinh n«ng nghiÖp trång lóa. nghiÖm ®−îc ®óc rót tõ cuéc sèng thùc tÕ cña nh©n d©n lao ®éng. Bªn

c¹nh nh÷ng tri thøc "häc ®−êng", th× tri thøc d©n gian trong tôc ng÷ cßn

lµ tri thøc "phi häc ®−êng". Nã lµ kinh nghiÖm mµ con ng−êi ®· tÝch luü TÝnh chÊt v−ît tréi cña truyÒn thèng v¨n ho¸ ViÖt Nam lµ v¨n ho¸ thùc vËt vµ s«ng n−íc. Trong v¨n ho¸ thùc vËt chñ yÕu lµ c©y lóa, mét loµi c©y ®· h»n in trong ®êi sèng cña con ng−êi ViÖt Nam. ®−îc trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng l©u dµi nh»m thÝch øng víi m«i tr−êng tù

nhiªn vµ x· héi. Tri thøc ®ã phôc vô trùc tiÕp cho lîi Ých vËt chÊt vµ tinh

thÇn cña con ng−êi trong x· héi n«ng nghiÖp, n«ng th«n truyÒn thèng. 1.2.3.2. VÒ h×nh thøc Sèng trong nÒn v¨n ho¸ n«ng nghiÖp ng−êi d©n lu«n cã ý thøc t«n sïng thiªn nhiªn, øng xö hµi hoµ víi thiªn nhiªn. §iÒu ®ã ®−îc thÓ hiÖn rÊt râ trong t©m thøc con ng−êi ViÖt Nam: Thiªn thêi ®Þa lîi nh©n hoµ. - C¸ch thøc ph¶n ¸nh tri thøc tôc ng÷ vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp

qua kÕt cÊu,vÇn nhÞp.

- Tri thøc tôc ng÷ vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp qua c¸ch ph¶n ¸nh

trùc tiÕp, gi¸n tiÕp.

7 8 XuÊt ph¸t tõ nÒn v¨n ho¸ ®ã mµ c− d©n n«ng nghiÖp ViÖt Nam tæ chøc x· héi theo nguyªn t¾c lÊy nghÜa lµm ®Çu lÊy t×nh lµm träng. Ng−êi d©n lµm n«ng nghiÖp lu«n tr©n träng nÐt v¨n hãa gia ®×nh, lµng xãm, céng ®ång.

- Tri thøc tôc ng÷ vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp ®−îc thÓ hiÖn qua

ng«n ng÷.

Ch−¬ng 2 tôc ng÷ ng−êi viÖt ph¶n ¸nh lèi øng xö n«ng nghiÖp cña con ng−êi trong x· héi viÖt nam truyÒn thèng

Tôc ng÷ vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp trë thµnh giao ®iÓm thó vÞ cña t− duy trõu t−îng vµ t− duy nghÖ thuËt. Tôc ng÷ võa lµ c¸ch tæng hîp tri thøc n«ng nghiÖp mang tÝnh ph¸n ®o¸n lµm c¬ së cho lËp luËn khoa häc, l¹i võa lµ "bµi th¬ ng¾n nhÊt", võa lµ ph¸t ng«n phong phó vÒ néi dung l¹i võa lµ v¨n b¶n nhá nhÊt vÒ kÕt cÊu.

Kho tµng tôc ng÷ ng−êi ViÖt ph¶n ¸nh tri thøc øng xö cña con ng−êi trong x· héi canh t¸c n«ng nghiÖp chñ yÕu thÓ hiÖn ë ba ph−¬ng diÖn: §ã lµ øng xö cña con ng−êi víi thiªn nhiªn, øng xö cña con ng−êi trong viÖc sö dông s¶n phÈm canh t¸c n«ng nghiÖp vµ øng xö cña con ng−êi víi céng ®ång th«ng qua c¸c mèi quan hÖ: Ngâ, xãm, hä, gi¸p, vµ biÓu hiÖn trong tÝn ng−ìng, lÔ héi. 2.1. Lèi øng xö cña Con ng−êi víi thiªn nhiªn trong Tôc ng÷ vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp lµ mét s¸ng t¹o tæng hîp trong rÊt nhiÒu nh÷ng s¸ng t¹o cña d©n gian. Nã chÝnh lµ nÒn t¶ng b−íc ®Çu ®Ó x©y dùng mét nÒn khoa häc n«ng nghiÖp ViÖt Nam.

x· héi canh t¸c n«ng nghiÖp 2.1.1. Kinh nghiÖm dù ®o¸n tù nhiªn thêi tiÕt

TiÓu kÕt

Khi ch−a cã khoa häc dù b¸o thêi tiÕt, tôc ng÷ ®· ra ®êi l·nh nhËn mét nhiÖm vô quan träng bËc nhÊt cña thêi ®iÓm con ng−êi ch−a cã khoa häc dù b¸o thêi tiÕt gióp ng−êi n«ng d©n cã ý thøc "Tr«ng trêi, tr«ng ®Êt, tr«ng m©y".

NÒn v¨n ho¸ n«ng nghiÖp ViÖt Nam võa mang nh÷ng ®Æc ®iÓm chung cña v¨n ho¸ §«ng Nam ¸, nh−ng ®ång thêi còng mang nh÷ng ®Æc thï riªng bëi sù chi phèi cña hoµn c¶nh kh«ng gian c− ®Þa, thêi

gian h×nh thµnh vµ con ng−êi chñ thÓ cña sù s¸ng t¹o v¨n ho¸.

§Æc thï cña nÒn v¨n ho¸ n«ng nghiÖp n−íc ta lµ c¸ch øng xö

"träng t×nh". Sù hµi hßa ®èi víi thiªn nhiªn, vò trô con ng−êi ®−îc thÓ Thêi tiÕt vµ khÝ hËu lu«n lµ mét trong nh÷ng nh©n tè cña ngo¹i c¶nh cã t¸c ®éng ¶nh h−ëng trùc tiÕp vµ quyÕt ®Þnh ®Õn n¨ng suÊt cña mïa vô. Cã gi¶i m· ®−îc nh÷ng ký hiÖu ®»ng sau nh÷ng hiÖn t−îng thêi tiÕt, ng−êi n«ng d©n míi yªn t©m s¶n xuÊt lao ®éng. §Ó lµm ®−îc ®iÒu ®ã, hä cã c¸ch cña riªng m×nh. 2.1.1.1. Quan s¸t hiÖn t−îng tù nhiªn hiÖn ë tÝn ng−ìng,lÔ héi. Nh÷ng hiÖn t−îng dù b¸o thêi tiÕt ®−îc quan s¸t chñ yÕu nh− Tôc ng÷ vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp lµ bé phËn rÊt lín ®ãng vai trß

quan träng trong kho tµng tôc ng÷ ng−êi ViÖt. XÐt ë ph¹m vi hÑp giã, mèng, r¸ng, sÇm, th©m, chíp… 2.1.1.2. Quan s¸t thùc vËt nh÷ng yÕu tè liªn quan trùc tiÕp ®Õn ®êi sèng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, Ng−êi n«ng d©n chñ yÕu quan s¸t c©y cá gµ, c©y chuèi, c©y tre,

n«ng th«n th× nã thuéc ph¹m trï tôc ng÷ vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp. c©y sim... 2.1.1.3. Quan s¸t ®éng vËt Trong ch−¬ng mét, chóng t«i x¸c ®Þnh sù h×nh thµnh nªn tôc Cha «ng ta ®· quan s¸t nh÷ng hiÖn t−îng cô thÓ ®−îc biÓu hiÖn ë ng÷ vÒ v¨n hãa n«ng nghiÖp. Trªn c¬ së ®ã, luËn ¸n ®i vµo nhËn mét sè loµi nh− kiÕn mèi, tß vß, chim Ðn, chim cu cu, chim bãi c¸… diÖn tôc ng÷ vÒ v¨n hãa n«ng nghiÖp trªn ph−¬ng diÖn néi dung,

h×nh thøc.

9 10

Trong qu¸ tr×nh kh¶o s¸t chóng t«i lËp mét b¶ng thèng kª vÒ c¸c hiÖn t−îng thùc vËt, ®éng vËt, biÓu hiÖn cña tù nhiªn tham gia b¸o hiÖu thêi tiÕt.

B¶ng thèng kª, so s¸nh nh÷ng thùc vËt, ®éng vËt, hiÖn t−îng tù nhiªn

tham gia b¸o hiÖu thêi tiÕt

Thùc vËt (15/517

§éng vËt (36/517 chiÕm 6,9%)

C¸c hiÖn t−îng tù nhiªn (466/517 chiÕm 90,2%)

chiÕm 2,9%)

DiÔn

C¸c

C¬n,

C¸c

Ong,

C¸,

R¸ng,

M¨ng

gi¶i

hiÖn

d«ng,

N¾ng,

SÊm,

Tr¨ng,

T¾c kÌ,

Cá gμ,

loμi

kiÕn,

èc,

rång,

Th¸ng

tre, d©u

Mèng

m−a

chíp

sao

r¾n

rÔ si

t−îng

giã,

chim

nhÖn

th©m

xoan

cãc, Õch

kh¸c

m©y

1 1

Sè l−îng

185

(c©u)

Tû lÖ

10,3

3,4

8,4

12,3

3,2

20,8

39,6

(%)

NhËn xÐt: Nh− vËy víi nh÷ng c©u nãi vÒ thêi tiÕt trong kho tµng tôc ng÷ ng−êi ViÖt, th× trong ®ã c¸c hiÖn t−îng chíp, giã, m©y, m−a, n¾ng lµ nh÷ng hiÖn t−îng ®−îc nãi tíi nhiÒu h¬n c¶. Chíp: 32 c©u, N¾ng: 28 c©u, M−a: 29 c©u, Mèng: 9 c©u. Nam Bé, trªn hµnh tr×nh khai ph¸ vïng ®Êt míi, hä ®· ®óc kÕt ®−îc mét sè kinh nghiÖm trong qu¸ tr×nh më câi. Tuy nhiªn nh÷ng c©u tôc ng÷ vÒ kinh nghiÖm dù ®o¸n thêi tiÕt kh«ng nhiÒu mµ chñ yÕu nãi vÒ nh÷ng khã kh¨n trªn con ®−êng khai ph¸ vïng ®Êt hoang s¬. 2.1.2. Kinh nghiÖm canh t¸c n«ng nghiÖp 2.1.2.1. Tri thøc kinh nghiÖm vÒ trång lóa

Trong nh÷ng c©u tôc ng÷ nãi vÒ kinh nghiÖm lao ®éng th× chiÕm ®a sè lµ nh÷ng c©u tôc ng÷ nãi vÒ trång trät vµ chñ yÕu lµ nghÒ trång lóa. Ng−êi d©n n«ng nghiÖp ®· quan s¸t trùc tiÕp c¸c hiÖn t−îng cña tù nhiªn ®Ó rót ra kinh nghiÖm. Nh÷ng hiÖn t−îng ®ã ®−îc quan s¸t ë nhiÒu gãc ®é víi nhiÒu biÓu hiÖn kh¸c nhau. Vµ ®iÒu ®ã còng chøng tá chíp, giã, m©y, m−a lu«n lµ ®èi t−îng t×m hiÓu cña ng−êi n«ng d©n. C¸c kü thuËt trång lóa ®Òu ®−îc ®Ò cËp ®Õn: Cµy bõa, gieo m¹,

cÊy lóa, kü thuËt chän gièng, ch¨m sãc. 2.1.2.2. Kinh nghiÖm trång hoa mµu

Tôc ng÷ lµ thiªn v¨n, tôc ng÷ lµ khÝ hËu, lµ ®Þa lý, lµ tói trÝ kh«n cña ng−êi ViÖt. Tù nhiªn ®−îc biÓu hiÖn trong tôc ng÷, kh«ng ph¶i lµ tù nhiªn mang tÝnh t−îng tr−ng −íc lÖ bãng bÈy. Mµ ®ã lµ tù nhiªn ®−îc nhËn thøc mét c¸ch hiÖn thùc nhÊt. Nh÷ng c©u tôc ng÷ trùc tiÕp nãi vÒ thêi tiÕt, khÝ hËu, kinh nghiÖm s¶n xuÊt chñ yÕu lµ nghÜa ®en. Nh÷ng kinh nghiÖm vÒ trång chuèi, trång cam, trång khoai lang, trång mÝa, trång s¾n, trång cau, trång dõa ®Òu ®−îc ®Ò cËp ®Õn trong tôc ng÷. Chóng t«i kh¸i qu¸t vÊn ®Ò trong b¶ng thèng kª sau:

B¶ng thèng kª, so s¸nh tri thøc d©n gian tôc ng÷ vÒ kinh nghiÖm canh t¸c n«ng nghiÖp

Kinh nghiÖm canh t¸c n«ng nghiÖp (478)

DiÔn gi¶i

Lμm ®Êt

Cμy bõa

Gieo m¹

CÊy lóa

Chän gièng

Ch¨m sãc lóa

Thu ho¹ch

Hoa mμu

Lμm v−ên, lμm thî

Sè l−îng (c©u)

194

Tû lÖ (%)

3,5

5,4

Trong tôc ng÷, thÕ giíi tù nhiªn cã mét ®êi sèng riªng hÕt søc phong phó sèng ®éng, vµ ®−îc d©n gian nhËn thøc kh¸ cô thÓ, trong tr−êng hîp ®ã th× tôc ng÷ mang tÝnh chÊt kiÕn thøc. Cßn khi con ng−êi tËn dông, øng phã víi thiªn nhiªn ra sao, khi ®ã tri thøc d©n gian biÓu hiÖn v¨n ho¸. C¸ch thøc biÓu hiÖn kiÕn thøc, biÓu hiÖn v¨n ho¸ trong tôc ng÷, khi ®ã tôc ng÷ d©n gian l¹i mang tÝnh nghÖ thuËt. Nh− vËy tri thøc d©n gian ®−îc ph¶n ¸nh trong tôc ng÷ mang tÝnh nguyªn hîp rÊt râ nÐt. Nã võa lµ tri thøc, võa lµ khoa häc, võa lµ nghÖ thuËt, v¨n ho¸.

2.1.3. Kinh nghiÖm vÒ ch¨n nu«i 2.1.3.1. Con tr©u trong quan niÖm cña ng−êi d©n canh t¸c lóa n−íc 2.1.3.2. Kinh nghiÖm chän chã, lîn, gµ

Trong qu¸ tr×nh kh¶o s¸t chóng t«i thÊy tri thøc ch¨n nu«i gia sóc, gia cÇm, nu«i t»m, th¶ c¸ ®¸nh b¾t c¸ kh¸ phong phó. Trong tæng sè 289 c©u tôc ng÷ viÕt vÒ vÊn ®Ò nµy trong Kho tµng tôc ng÷ ng−êi ViÖt th× sè l−îng c©u chØ cho tõng lo¹i nh− sau: Nh÷ng c©u tôc ng÷ dù ®o¸n vÒ thêi tiÕt mang tÝnh chÊt miÒn kh¸ râ nÐt. MiÒn B¾c chñ yÕu lµ vïng ®ång b»ng, g¾n liÒn víi nÒn v¨n ho¸ n«ng nghiÖp trång lóa, ng−êi d©n ë ®©y quan s¸t thiªn nhiªn chñ yÕu ë nh÷ng h×nh ¶nh gÇn gòi víi cuéc sèng ruéng ®ång nh−: Cß, cãc, Õch, c¸c loµi thùc vËt nh− cá gµ, rÔ si, rÔ ®a… MiÒn Trung do vÞ trÝ ®Þa lý, ®iÒu kiÖn tù nhiªn m«i tr−êng ®· lµm cho vïng ®Êt nµy h×nh thµnh nÒn v¨n ho¸ biÓn. Sù quan t©m cña c− d©n Trung bé chñ yÕu h−íng vµo nh÷ng hiÖn t−îng nh− mèng chíp, n−íc, r¸ng, rång. §èi víi ng−êi d©n

12 13

B¶ng thèng kª so s¸nh tri thøc tôc ng÷ ph¶n ¸nh c¸c gièng vËt nu«i

Gièng vËt nu«i (289 c©u)

DiÔn gi¶i

T»m

Lîn

Gμ

Chã

C¸

Tr©u, bß

Bå c©u

Sè l−îng (c©u) Tû lÖ (%)

35 12

33 11

28 10

16 6

29 10

6 2

18 6

Víi nh÷ng c©u tôc ng÷ truyÒn tông vÒ c¸c lo¹i b¸nh, ng−êi ®äc nhËn thÊy ®a sè c¸c thø b¸nh tr¸i ®Òu thuéc c¸c ®Þa ph−¬ng ®Êt B¾c. §iÒu ®ã còng ®· ph¶n ¸nh phÇn nµo c¸i n«i cña nÒn v¨n ho¸ lóa n−íc ®−îc h×nh thµnh rÊt sím ë B¾c Bé. 2.2.1.2. C¸ch chÕ biÕn - sö dông

C¸c lo¹i kh¸c 124 43

Mãn ¨n ngon ®−îc b¾t ®Çu tõ c¸ch thøc nÊu ¨n. Cã thøc ¨n, nh−ng còng ph¶i biÕt chÕ biÕn míi ngon. V× thÕ mµ c¸ch ¨n uèng cña d©n gian còng ®−îc ph¶n ¸nh trong tôc ng÷ kh¸ ®a d¹ng.

Qua tri thøc tôc ng÷ ta hiÓu ¨n uèng lµ v¨n ho¸, ®ã chÝnh lµ v¨n

ho¸ tËn dông m«i tr−êng tù nhiªn.

Nh− vËy sè c©u tôc ng÷ nãi vÒ tr©u, bß nhiÒu h¬n c¶: 35 c©u, sau ®ã ®Õn lîn, gµ: 33 c©u, nu«i th¶ c¸ lµ: 29 c©u. Cã nh÷ng c©u tôc ng÷ trong hai vÕ ®Òu diÔn t¶ tri thøc ch¨n nu«i ë c¶ hai lo¹i con nh− chã vµ gµ, gµ - lîn, lîn - t»m, c¸ - lîn.

C«ng viÖc ch¨n nu«i ®èi víi c¸c gia ®×nh nhµ n«ng lµ viÖc tÊt

yÕu ®Ó phôc vô cho cuéc sèng tù cÊp tù tóc tr−íc ®©y. B÷a ¨n ng−êi ViÖt thiªn vÒ thùc vËt. Trong thùc vËt th× lóa g¹o ®øng ®Çu b¶ng, sau ®ã lµ rau qu¶, lµ thuû, h¶i s¶n. Trong ¨n uèng ng−êi ViÖt lu«n chó träng ®Õn tÝnh tæng hîp vµ tÝnh céng ®ång v× thÕ nã chi phèi c¸ch chÕ biÕn thøc ¨n, c¸ch ¨n, lèi ¨n, dông cô ¨n cña ng−êi ViÖt.

V¨n ho¸ ¨n uèng cña ng−êi ViÖt Nam nh− trë thµnh ®Ønh cao

cña triÕt lý tæng hîp: Thiªn nhiªn - Con ng−êi. 2.2.2. ChÊt liÖu mÆc, quan niÖm vÒ c¸ch mÆc

Trong qu¸ tr×nh kh¶o s¸t, chóng t«i nhËn thÊy sè l−îng c©u tôc ng÷ ph¶n ¸nh kinh nghiÖm ch¨n nu«i Ýt h¬n nhiÒu so víi sè l−îng c©u nãi vÒ trång trät (Trång trät, lµm ruéng, lµm v−ên 478 c©u) ®iÒu ®ã nã còng ph¶n ¸nh mét thùc tÕ: §Þa h×nh ViÖt Nam phï hîp víi canh t¸c trång trät. ViÖt Nam kh«ng cã nh÷ng ®ång cá lín ®Ó ch¨n th¶ gia sóc. Nh÷ng gia sóc, gia cÇm ®−îc ch¨n nu«i, chØ trong ph¹m vi gia ®×nh, víi tÝnh chÊt cña nÒn kinh tÕ tù cÊp, tù tóc. Nã lµ thùc tÕ cña x· héi canh t¸c n«ng nghiÖp ViÖt Nam.

2.2. Con ng−êi trong viÖc sö dông s¶n phÈm canh t¸c

Cã thÓ nãi chÊt liÖu mÆc, c¸ch mÆc, trang phôc cña ng−êi ViÖt ®−îc ph¶n ¸nh ë tôc ng÷ ®· thÓ hiÖn nh÷ng nÐt ®Æc s¾c trong v¨n ho¸ øng xö phï hîp víi nh÷ng ®iÒu kiÖn cña m«i tr−êng thiªn nhiªn, phï hîp víi thêi tiÕt khÝ hËu nhiÖt ®íi cña n−íc ta, phï hîp víi nghÒ nghiÖp, víi t− c¸ch vÞ trÝ cña con ng−êi. 2.2.3. ChÊt liÖu lµm nhµ, quan niÖm vÒ nhµ ë

n«ng nghiÖp

2.2.1. ChÊt liÖu vµ c¸ch chÕ biÕn, sö dông cña ng−êi ViÖt 2.2.1.1. ChÊt liÖu thøc ¨n Quan niÖm vÒ nhµ ë, c¸ch lµm nhµ ®−îc thÓ hiÖn trong tôc ng÷ ®Òu mang tÝnh chÊt ®èi phã víi thêi tiÕt. KiÕn tróc nhµ cöa mang tÝnh hµi hoµ biÓu tr−ng cho lèi ë cña ng−êi ViÖt Nam. S¶n phÈm cña nÒn canh t¸c n«ng nghiÖp truyÒn thèng tr−íc hÕt lµ

lóa, g¹o.

Qua sù chÕ biÕn khÐo lÐo cña cha «ng ta, c¸c lo¹i g¹o nÕp, g¹o tÎ ®· trë thµnh nh÷ng thø b¸nh ®éc ®¸o, mang ®Ëm nÐt v¨n ho¸ cña nÒn n«ng nghiÖp lóa n−íc. Nh÷ng tri thøc tôc ng÷ quan niÖm vÒ nhµ ë ®Òu lµ nh÷ng nhËn xÐt ®¸nh gi¸ chñ yÕu dùa trªn sù quan s¸t vµ kinh nghiÖm cña nh©n d©n ta trong cuéc sèng canh t¸c n«ng nghiÖp. Nh÷ng vËt liÖu ®Ó x©y cÊt mét ng«i nhµ ®Òu lµ tranh, tre, nøa l¸ ®−îc tËn dông tõ ®ång ruéng thiªn nhiªn.

14 15

Trong qu¸ tr×nh kh¶o s¸t, chóng t«i ¸p dông ph−¬ng ph¸p thèng kª ph©n lo¹i vµ nhËn thÊy trong 1573 c©u tôc ng÷ viÕt vÒ vÊn ®Ò ¨n uèng, ¨n mÆc, y phôc, nhµ cöa th× sè l−îng c©u dµnh cho mçi lo¹i nh− sau: riªng m×nh víi thÇn linh, kh«ng chØ giao hoµ víi tù nhiªn mµ cßn trùc tiÕp s¸ng t¹o vµ t¸i s¸ng t¹o nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ v¨n minh tinh thÇn cña d©n téc.

B¶ng thèng kª, so s¸nh tri thøc tôc ng÷ ph¶n ¸nh vÒ ¨n, vÒ mÆc, vÒ ë B¶ng thèng kª, so s¸nh lèi øng xö céng ®ång trong x· héi canh t¸c n«ng nghiÖp

DiÔn gi¶i DiÔn gi¶i Tri thøc tôc ng÷ vÒ ¨n Tri thøc tôc ng÷ vÒ mÆc Tri thøc tôc ng÷ vÒ ë

Lèi øng xö céng ®ång qua tÝn ng−ìng, lÔ héi (528) Lμng n−íc, tôc lÖ lÔ héi 227 43 T«n gi¸o tÝn ng−ìng 301 57 Sè l−îng (c©u) Tû lÖ (%) 1238 78,5 151 9,5 189 12 Sè l−îng (c©u) Tû lÖ (%) Qua b¶ng thèng kª ph©n lo¹i tri thøc vÒ ¨n, tri thøc vÒ mÆc, tri TiÓu kÕt thøc vÒ ë th× vÊn ®Ò thøc ¨n, c¸ch ¨n ®−îc ®Ò cËp nhiÒu nhÊt.

Gi÷a vÊn ®Ò ¨n vµ mÆc th−êng cã tÝnh chÊt ®èi xøng nhau. Nh÷ng tri thøc ®ã cã liªn quan chÆt chÏ víi giíi tù nhiªn, nã ph¶n ¸nh sù vËn dông linh ho¹t cña con ng−êi tr−íc tù nhiªn.

Sù øng xö cña con ng−êi ViÖt ®−îc thÓ hiÖn trong tôc ng÷ th−êng

thiªn vÒ c¸c gi¸ trÞ sö dông, gi¸ trÞ ®¹o ®øc vµ gi¸ trÞ thÈm mü.

2.3. lèi øng xö cña con ng−êi víi céng ®ång trong x· héi

Trong toµn bé ch−¬ng hai, chóng t«i ®· xem xÐt nh÷ng vÊn ®Ò cô thÓ vÒ tôc ng÷ ph¶n ¸nh tri thøc v¨n ho¸ n«ng nghiÖp. Tôc ng÷ ph¶n ¸nh lèi øng xö cña con ng−êi trong x· héi canh t¸c n«ng nghiÖp ®−îc thÓ hiÖn rÊt râ trong mèi quan hÖ víi thiªn nhiªn, lèi øng xö cña con ng−êi trong viÖc sö dông s¶n phÈm canh t¸c, øng xö cña con ng−êi trong céng ®ång x· héi canh t¸c n«ng nghiÖp. TÊt c¶ nh÷ng øng xö ®ã ®· nãi lªn phÇn nµo vÎ ®Ñp tri thøc v¨n ho¸ cña con ng−êi ViÖt Nam.

canh t¸c n«ng nghiÖp

2.3.1. Con ng−êi n«ng nghiÖp trong mèi quan hÖ lµng x·

thµnh nªn ®¬n vÞ lµng .

Víi thiªn nhiªn con ng−êi øng xö trªn tinh thÇn coi träng thiªn nhiªn. ThÕ giíi tù nhiªn mµ con ng−êi quan t©m trong tôc ng÷ ®Òu liªn quan trùc tiÕp ®Õn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, ng− nghiÖp, cuéc sèng con ng−êi ë mäi lÜnh vùc. Tri thøc tôc ng÷ vÒ øng xö víi thiªn nhiªn lµ thÕ øng xö nhiÒu chiÒu.

Sèng trong x· héi n«ng nghiÖp con ng−êi ViÖt Nam lu«n cã nhu cÇu "chung l−ng ®Êu cËt", cñng cè søc m¹nh céng ®ång ®Ó cã thÓ cïng nhau chèng chäi l¹i thiªn tai. 2.3.2. Con ng−êi n«ng nghiÖp trong tÝn ng−ìng, lÔ héi

TÝn ng−ìng lÔ héi lµ ®iÓm héi tô, lµ tÊm g−¬ng ph¶n chiÕu sinh ®éng truyÒn thèng vµ b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc lµ c¬ së “cè kÕt” céng ®ång lµng x· hµng ngh×n n¨m nay.

Bªn c¹nh ®ã, viÖc øng xö víi s¶n phÈm canh t¸c n«ng nghiÖp cña con ng−êi ViÖt Nam th−êng lµ n−¬ng theo tù nhiªn, tËn dông tù nhiªn ®Ó cã thÓ nhËn ®−îc nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi nhÊt trong cuéc sèng sinh ho¹t vËt chÊt. Tõ t×nh c¶m gia ®×nh, ®Õn mèi quan hÖ l¸ng giÒng, mèi quan hÖ céng ®ång lµ c¶ mét nÒn t¶ng v÷ng ch¾c ®Ó con ng−êi, d©n téc ViÖt Nam ®Õn víi mèi quan hÖ ®Êt n−íc tæ quèc nh©n d©n. Qua sinh ho¹t lÔ héi, ng−êi d©n kh«ng chØ béc lé sù sïng b¸i thµnh kÝnh biÕt ¬n, hay thÇm d©ng nh÷ng kh¸t väng cÇu mong cña

16 17

Ch−¬ng 3 Tri thøc tôc ng÷ vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp trong x· héi hiÖn ®¹i

3.1. Tri thøc tôc ng÷ vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp trong

"M¶nh ®Êt l¾m ng−êi nhiÒu ma" cña NguyÔn Kh¾c Tr−êng

®êi sèng hiÖn ®¹i

Chän ba nhµ v¨n cã së tr−êng viÕt vÒ n«ng th«n ®¹i diÖn cho ba

thêi kú s¸ng t¸c cña thÕ kû XX, chóng t«i muèn chØ ra tinh hoa tri

v¨n hiÖn ®¹i ®−a vµo trong t¸c phÈm, chÝnh nhê ®iÒu ®ã mµ t¸c phÈm T×m ®Õn víi tri thøc tôc ng÷ ph¶n ¸nh v¨n ho¸ n«ng nghiÖp, ng−êi ta cã thÓ tho¶ m·n ®−îc nh÷ng hiÓu biÕt vÒ quy luËt tù nhiªn, vÒ quan hÖ øng xö x· héi, nh÷ng kinh nghiÖm ®èi nh©n xö thÕ trong cuéc sèng céng ®ång. cã ®−îc nh÷ng dÊu Ên riªng.

Khi tôc ng÷ ®i vµo nghÖ thuËt ng«n tõ, nã cho ta thÊy sù am hiÓu

®· gãp phÇn t¹o nªn phong c¸ch ng«n ng÷ t¸c gi¶: Trong s¸ng, gi¶n

dÞ, giÇu triÕt lý.

ChØ víi viÖc kh¶o s¸t lêi v¨n trong t¸c phÈm cña c¸c t¸c gi¶ Nam Do tr¹ng th¸i "tÜnh" cña c«ng cô lao ®éng ®· ®−a ®Õn tr¹ng th¸i tÜnh trong phong c¸ch lao ®éng, trong quan hÖ lao ®éng, trong sinh ho¹t tinh thÇn cña ng−êi n«ng d©n. C«ng cô lao ®éng thay ®æi kh«ng nhiÒu, nªn phÇn nµo gi¸ trÞ cña nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt, quan hÖ x· héi còng kh«ng ®æi thay, ®ã cóng lµ lý do mµ tôc ng÷ vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp vÉn lu«n hiÖn h÷u trong x· héi hiÖn ®¹i. Cao, §µo Vò, NguyÔn Kh¾c Tr−êng, sè l−îng kh¶o s¸t kh«ng nhiÒu, Tôc ng÷ vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp trong x· héi hiÖn ®¹i ®−îc nh−ng chóng ta còng thÊy r»ng tôc ng÷ - mét thÓ lo¹i v¨n häc d©n ph¶n ¸nh qua lèi øng xö víi thiªn nhiªn. gian truyÒn thèng ®· lµm phong phó thªm néi dung vµ h×nh thøc cña Tôc ng÷ vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp biÓu hiÖn trong lèi øng xö t¸c phÈm v¨n häc hiÖn ®¹i. Qua viÖc kh¶o s¸t vµ ph©n tÝch mét sè c©u gia ®×nh, hä hµng, lµng xãm trong x· héi hiÖn ®¹i tôc ng÷ trong c¸c t¸c phÈm viÕt vÒ n«ng th«n, luËn ¸n phÇn nµo ®·

chøng minh ®−îc: Tôc ng÷ cã mét ®êi sèng phong phó trong cuéc

sèng hiÖn ®¹i. Hay nãi mét c¸ch kh¸c, v¨n xu«i hiÖn ®¹i ®· tiÕp thu

vµ ph¸t huy mét c¸ch tèt nhÊt nh÷ng tinh hoa tèt ®Ñp cña truyÒn

thèng s¸ng t¸c d©n gian d©n téc ViÖt Nam. Tôc ng÷ lµ kÕt tinh, lµ ®iÓm héi tô cña trÝ tuÖ nh©n d©n chÝnh bëi vËy mét c©u tôc ng÷ ®−îc nh¾c ®Õn trong x· héi hiÖn ®¹i chÝnh lµ chóng ta ®· truyÒn l¹i tinh thÇn cha «ng cho thÕ hÖ sau. TruyÒn l¹i cho thÕ hÖ sau hiÓu h¬n nh÷ng nÐt v¨n ho¸ cña cha «ng thuë tr−íc qua tôc ng÷ ®ã lµ mét viÖc lµm cÇn thiÕt. Khi nªu vµ tr×nh bµy nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh vÒ sù hiÖn diÖn cña tôc

ng÷ truyÒn thèng trong x· héi hiÖn ®¹i, chóng t«i ®· chØ ra b»ng

nh÷ng cø liÖu cô thÓ th«ng qua lêi nãi cña c¸c nh©n vËt trong t¸c Tôc ng÷ lµ thÓ lo¹i cã chøc n¨ng thùc hµnh sinh ho¹t kh¸ ®éc ®¸o. ThÓ lo¹i tôc ng÷ cã mét cuéc sèng tÝch cùc trong x· héi hiÖn nay, ®©y chÝnh lµ mét minh chøng cho søc sèng cña tôc ng÷. phÈm v¨n häc viÕt vÒ ®Ò tµi n«ng th«n, n«ng nghiÖp. Qua ®ã chóng

3.2. Tôc ng÷ vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp qua viÖc sö dông

cña nhμ v¨n trong t¸c phÈm v¨n ch−¬ng

®óc kÕt mét c¸ch c« ®äng trong tôc ng÷. Khi c¸c nhµ v¨n nh− Nam 3.2.1. Tôc ng÷ thÓ hiÖn ë lêi nãi cña nh©n vËt trong truyÖn ng¾n Nam Cao

18 19

t¸c gi¶ ®· kÕ thõa, tiÕp thu lu«n c¶ triÕt lý d©n gian, lèi c¶m, lèi nghÜ, truyÒn miÖng mµ cßn ®−îc l−u truyÒn b»ng v¨n tù trªn trang b¸o,

trong s¸ch viÕt. 3.3.3. VÒ ®Ò tµi §−a tôc ng÷ vµo trong t¸c phÈm v¨n xu«i kh«ng ®¬n thuÇn chØ lµ

viÖc sö dông mét thÓ lo¹i v¨n häc d©n gian truyÒn thèng trong t¸c §Ò tµi ®−îc hiÓu ®ã lµ chÊt liÖu hiÖn thùc cuéc sèng ®−îc t¸c gi¶

d©n gian ®èi víi phong c¸ch v¨n xu«i cña c¸c nhµ v¨n. Nh÷ng c©u tôc Ng−êi s¸ng t¹o tôc ng÷ míi ®· n¾m b¾t hiÖn thùc ®êi sèng mét

ng÷ ng¾n gän, hµm sóc n»m ®an xen vµo m¹ch v¨n chi phèi c¸ch viÕt c¸ch nhanh chãng, ph¸t hiÖn vµ lùa chän nh÷ng m¶ng hiÖn thùc tiªu

cña t¸c gi¶, lµm cho toµn bé t¸c phÈm thµnh mét b¶n hoµ ©m sinh biÓu t¹o thªm nh÷ng ®Ò tµi míi trong qu¸ tr×nh s¸ng t¹o tôc ng÷ hiÖn

®éng mang ®Ëm s¾c mµu truyÒn thèng, gÇn gòi víi céi nguån, ng−êi ®¹i. C¸c ®Ò tµi xuÊt hiÖn nhiÒu nh−: §Ò tµi vÒ cuéc ®Êu tranh c¸ch

®äc dÔ dµng tiÕp nhËn. Søc sèng cña tôc ng÷ truyÒn thèng xuÊt ph¸t m¹ng vµ x©y dùng chñ nghÜa x· héi, tôc ng÷ míi phª ph¸n nh÷ng thãi

®iÓm tõ chç truyÒn miÖng ®· cã mét ®êi sèng míi sinh ®éng trªn h− tËt xÊu, ph¶n ¸nh nhÞp sèng cña c¸c tÇng líp nh− c«ng nh©n, häc

nh÷ng trang v¨n. Nãi chung v¨n xu«i ViÖt nam hiÖn ®¹i ®· tiÕp thu sinh, sinh viªn vµ ®Æc biÖt tôc ng÷ míi ®· ®i vµo ph¶n ¸nh cuéc sèng

n«ng th«n míi ngµy nay. 3.3.4. Nh÷ng néi dung míi cña tôc ng÷ vÒ v¨n ho¸ n«ng nghiÖp luyÖn, hay nãi mét c¸ch ng−îc l¹i v¨n häc d©n gian mµ cô thÓ trong

®ã lµ tôc ng÷ ®· hiÖn diÖn trong cuéc sèng hiÖn ®¹i h«m nay mét Néi dung míi cña tôc ng÷ vÒ n«ng nghiÖp hiÖn ®¹i ®i vµo ®óc

c¸ch nhuÇn nhÞ. kÕt nh÷ng kinh nghiÖm s¶n xuÊt míi.

Tôc ng÷ lu«n thÓ hiÖn ®−îc chøc n¨ng thùc hµnh sinh ho¹t. Nã

3.3.1. VÒ nguån gèc võa lµ nghÖ thuËt võa kh¸c nghÖ thuËt. Nã lµ thø nghÖ thuËt Ých dông,

Tôc ng÷ míi vÒ n«ng nghiÖp liªn quan ®Õn nhiÒu ho¹t ®éng xuÊt ph¸t tõ v¨n häc viÕt. Nguån thø hai tôc ng÷ míi cã sù ¶nh h−ëng

kh¸c. Thùc ra ®©y còng lµ mét m¶ng tôc ng÷ rÊt cã ý nghi· trong lÞch néi dung t− t−ëng tiÕn bé lµnh m¹nh cña v¨n ho¸ ph−¬ng T©y, nguån

sö, bëi nã ®· ghi l¹i kinh nghiÖm s¶n xuÊt cña mét thêi kú võa ph¶i thø ba xuÊt ph¸t tõ chÝnh cuéc sèng cña nh©n d©n lao ®éng.

s¶n xuÊt, võa ph¶i chiÕn ®Êu: “v÷ng tay cµy, hay tay sóng”, “Tay cµy Nh÷ng c©u tôc ng÷ míi lµ sù kÕt hîp hµi hoµ cña c¸c yÕu tè: D©n

tay sóng, tay bóa tay sóng”. Trong ba m−¬i n¨m ®Êt n−íc cã chiÕn

vô cïng lóc, võa ph¶i s¶n xuÊt võa ph¶i b¶o vÖ Tæ quèc. Thêi ®iÓm ra ®êi cña tôc ng÷ hiÖn ®¹i ®−îc x¸c ®Þnh lµ sau C¸ch

Tôc ng÷ míi vÒ n«ng nghiÖp ®Ò cËp ®Õn mèi quan hÖ gi÷a con m¹ng th¸ng T¸m. Tôc ng÷ míi ra ®êi trong nh÷ng hoµn c¶nh míi

ng−êi víi con ng−êi trong x· héi hiÖn ®¹i. mang tÝnh chÊt thêi sù, thêi ®¹i kh¸ râ nÐt.

20 21

"Tôc ng÷ lµ bé luËt kh«ng thµnh v¨n cña céng ®éng". Tuy chØ vµ còng lµ ng¾n gän, gi¶n dÞ dÔ nhí nhÊt, lµm cho th«ng tin ®−îc

truyÒn miÖng nh−ng tôc ng÷ lµ thÓ lo¹i ghi gi÷ ®−îc nÕp sèng v¨n ho¸ tr×nh bµy kh«ng chØ ®óng mµ cßn hay vµ cã kh¶ n¨ng thuyÕt phôc

Bªn c¹nh ®ã tôc ng÷ míi vÒ n«ng nghiÖp ®· ph¶n ¸nh rÊt râ mèi Tôc ng÷ lµ lêi ¨n tiÕng nãi cña nh©n d©n lao ®éng, ®i vµo nghÖ

quan hÖ gi÷a nh©n d©n víi §¶ng. Trong tôc ng÷ h×nh ¶nh §¶ng, h×nh thuËt ng«n tõ. Nã lµ n¬i thÓ hiÖn tËp trung mèi quan hÖ ®Æc biÖt, quan

viªn ®i tr−íc, lµng n−íc theo sau"… §ã lµ nÐt hoµn toµn míi so víi

cã ®iÖu, ®èi thanh, ®èi ý râ rµng. Tôc ng÷ x−a th−êng cã nghÜa ®en vµ

nghÜa bãng nh−ng ë tôc ng÷ míi, lêi nãi ngô ý ®· gi¶m ®i nhiÒu. Do nghiÖp vÉn cßn lµ m¶ng ®Ò tµi thó vÞ cho nh÷ng ai muèn t×m hiÓu s©u s¶n sinh trong hoµn c¶nh míi, cuéc sèng khÈn tr−¬ng phong phó, vÒ céi nguån, truyÒn thèng v¨n ho¸ d©n téc. hiÖn ®¹i h¬n, chÝnh ®iÒu ®ã ®· t¹o cho ng−êi ta nãi th¼ng trùc tiÕp 2. Víi nh÷ng vÊn ®Ò nghiªn cøu ë luËn ¸n, chóng ta cã thÓ thÊy nh÷ng ý nghÜ t− t−ëng cña m×nh. Còng v× lÏ ®ã khiÕn cho tôc ng÷ ng−êi b×nh d©n x−a ®· tÝch luü ®−îc mét kho tµng tri thøc v« cïng hiÖn ®¹i kh«ng cßn bãng bÈy ®a nghÜa nh− tôc ng÷ truyÒn thèng. phong phó trong cuéc sèng b»ng mét h×nh thøc ng¾n gän, c« ®óc dÔ

nhí, dÔ truyÒn lµ tôc ng÷. TiÓu kÕt 3. Trong nÒn v¨n ho¸ n«ng nghiÖp lóa n−íc, ng−êi b×nh d©n ®· Ch−¬ng ba víi nh÷ng nÐt ph¸c th¶o c¬ b¶n chóng ta cã thÓ thÊy kh¸i qu¸t ®−îc nhiÒu vÊn ®Ò vÒ thiªn nhiªn. Hä ®· nhËn thøc ®−îc ë ®−îc sù l−u truyÒn cña tôc ng÷ truyÒn thèng trong x· héi hiÖn ®¹i, vµ thiªn nhiªn ®ã kh«ng ph¶i chØ lµ hiÖn t−îng ®¬n lÎ mµ gi÷a chóng sù n¶y sinh nh÷ng c©u tôc ng÷ míi lu«n cã mèi quan hÖ qua l¹i. V× quan t©m tíi thiªn nhiªn mµ ng−êi Lµ "tiÕng vang trùc tiÕp cña kinh nghiÖm" ra ®êi tõ thùc tiÔn b×nh d©n ®· nhËn ra ë thiªn nhiªn nh÷ng ký hiÖu thêi tiÕt v« cïng cuéc sèng, tôc ng÷ cã ®−îc m«i tr−êng tån t¹i - øng dông réng r·i phong phó sinh ®éng, mu«n mµu mu«n s¾c. Nh÷ng tri thøc øng xö h¬n bÊt cø thÓ lo¹i v¨n häc d©n gian nµo kh¸c. Nhê vµo viÖc sö dông víi tù nhiªn trong tôc ng÷ th−êng khuyªn con ng−êi tranh thñ tËn tôc ng÷ trong diÔn ®¹t, mµ khiÕn cho lêi v¨n, khiÕn cho nh©n vËt dông nh÷ng thuËn lîi cña m©y, giã, ®Êt, trêi ®Ó ph¸t triÓn ®êi sèng vµ mang nh÷ng s¾c th¸i riªng, ®éc ®¸o sinh ®éng h¬n trong ng«n ng÷, còng t×m c¸ch ®èi phã, øng xö víi nh÷ng ®iÒu kiÖn thêi tiÕt khÝ hËu lêi ¨n tiÕng nãi. kh«ng thuËn lîi trong ¨n, mÆc, ë. Víi b¸o chÝ th× nh÷ng tÝt b¸o m−în tôc ng÷ dï chØ mét vÕ, mét 4. Lèi øng xö cña con ng−êi ®−îc ph¶n ¸nh trong tôc ng÷ thÓ chi tiÕt còng gióp cho th«ng tin trong t¸c phÈm b¸o chÝ ®−îc chuyÓn hiÖn rÊt râ tæ chøc céng ®ång cña con ng−êi ViÖt Nam. Hä lu«n sèng

t¹o nªn mét cuéc sèng hoµ thuËn trªn c¬ së lÊy t×nh nghÜa lµm ®Çu.

5. Tri thøc ®−îc ph¶n ¸nh trong tôc ng÷ vÒ n«ng nghiÖp, n«ng

tÝch tô tõ trong qu¸ tr×nh tiÕp xóc vµ quan s¸t c¸c sù vËt hiÖn t−îng tù

nhiªn, x· héi vµ con ng−êi. Cã thÓ coi tri thøc ®−îc ph¶n ¸nh trong tôc

ng÷ lu«n lµ nh÷ng bµi häc kh¸i qu¸t vÒ c¸ch lµm ¨n, quan niÖm nghÒ

nghiÖp vµ c¸ch øng xö víi tù nhiªn, x· héi. Tôc ng÷ vÒ n«ng nghiÖp

thøc cho con ng−êi, gióp con ng−êi ph¸t triÓn trÝ th«ng minh, tµi quan

s¸t nhanh nh¹y víi c¸ch øng xö ë ®êi.

Tôc ng÷ ph¶n ¸nh tri thøc vÒ n«ng nghiÖp xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn

nh−ng lu«n giµu triÕt lý, lµ suy lý nh−ng lu«n thÊm ®−îm t×nh c¶m,

chÆt chÏ giµu h×nh ¶nh, nhÞp nhµng xu«i tai thuËn miÖng, dÔ thuéc dÔ

thÊm vµo hån ng−êi.