Tuyến đường Hà Nội - Lạng Sơn trước thế kỷ XX

Nguyễn Thị Hòa và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 186(10): 71 - 76<br /> <br /> TUYẾN ĐƯỜNG HÀ NỘI – LẠNG SƠN TRƯỚC THẾ KỶ XX<br /> Nguyễn Thị Hòa*, Đặng Thị Lan<br /> Trường Đại học Sư phạm – ĐH Thái Nguyên<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Hà Nội – Lạng Sơn là tuyến đường được hình thành đầu tiên của đường Thiên Lý, nay là Quốc lộ 1A.<br /> Tuyến đường bắt đầu được xây dựng từ thời nhà Lý (1010 - 1225), xuất phát từ Thăng Long, qua Bắc<br /> Ninh, Bắc Giang lên vùng biên giới Việt – Trung ở Lạng Sơn, kết thúc tại trấn Nam Quan (nay là cửa<br /> khẩu quốc tế Hữu Nghị). Năm 1019, đoạn đường cuối của tuyến đường được hoàn thành, sau đó nhà Lý<br /> mở rộng tuyến đường thành quan lộ. Tới thời nhà Trần, nhà Hồ, nhà Lê, nhà Mạc, tuyến đường tiếp tục<br /> được sử dụng, cải tạo. Tuy nhiên, về cơ bản hiện trạng tuyến đường giống như thời nhà Lý, đó là những<br /> đoạn đường đất nhỏ hẹp bị ngăn cách bởi sông suối, khó khăn đi lại khi mưa, lũ. Đến Thời nhà Nguyễn<br /> (1802 - 1945), tuyến đường được mở rộng, nắn thẳng và bắc cầu qua sông suối, chỗ bùn lầy đắp thêm<br /> đất. Những năm cuối thế kỉ XIX, nhằm phục vụ cho công cuộc cai trị và khai thác thuộc địa Việt Nam,<br /> Thực dân Pháp sửa chữa, mở rộng tuyến đường. Trong suốt tiến trình lịch sử trước thế kỉ XX, tuyến<br /> đường Hà Nội – Lạng Sơn được coi là huyết mạch quốc gia trong việc đi lại thông thương, ngoại giao<br /> với Trung Quốc. Tuyến đường có vị trí, vai trò quan trọng trong cả lĩnh vực chính trị, quân sự, kinh tế,<br /> văn hóa và xã hội đối với đất nước, triều đình và nhân dân. Điều đó khẳng định sự đúng đắn, nhạy bén<br /> của các triều đại phong kiến Việt Nam trong việc quan tâm phát triển giao thông, nhất là việc mở và cải<br /> tạo, nâng cấp tuyến đường Hà Nội – Lạng Sơn.<br /> Từ khóa: Tuyến đường; Hà Nội; Lạng Sơn;Nam Quan; thế kỷ XX.<br /> <br /> MỞ ĐẦU *<br /> Xuất phát từ nhu cầu đi lại, cai quản các địa<br /> phương và yêu cầu của việc bang giao, hoạt<br /> động quân sự, các triều đại phong kiến Việt<br /> Nam đã quan tâm và chú trọng việc giao<br /> thông, mở đường bộ từ các kinh thành, phủ<br /> tới các địa phương và biên giới Việt – Trung.<br /> Hà Nội – Lạng Sơn là một trong các tuyến<br /> đường đó.<br /> Tuyến đường Hà Nội - Lạng Sơn, trước 1831<br /> được gọi là tuyến đường Thăng Long – Lạng<br /> Sơn (hay Nam Quan), là mạch đường khởi đầu<br /> cho trục đường Thiên Lý Bắc Kỳ, sau là Thiên<br /> Lý Bắc Nam. Đối với nước ta, tuyến đường<br /> này đã đóng góp vai trò hết sức to lớn trong<br /> phát triển kinh tế, ngoại giao, thông thương,<br /> quốc phòng,... Phạm vi tuyến đường chạy<br /> qua, nhất là Lạng Sơn là nơi trực tiếp diễn ra<br /> những cuộc tiến - lui quân khi có giao tranh<br /> giữa ta và phong kiến phương Bắc; là nơi tiếp<br /> đón hàng trăm đoàn sứ bộ của hai nước Việt Trung trong suốt chiều dài lịch sử dân tộc.<br /> Ngoài ra, đây còn là nơi giao thương, buôn<br /> bán giữa triều đình và nhân dân hai nước.<br /> Tuyến đường không chỉ là cửa ngõ ra vào<br /> giữa hai nước Việt - Trung, nối liền miền<br /> thượng du - đồng bằng, các đô thị, trung tâm,<br /> *<br /> <br /> Tel: 0973748369, Email: hoakhoasu@dhsptn.edu.vn<br /> <br /> đơn vị hành chính, các trạm, phục vụ hoạt<br /> động khai thác để đáp ứng mục tiêu quân sự,<br /> ngoại giao từ thời dựng nước và giữ nước mà<br /> còn là nền tảng cơ sở của đường 1A ngày nay.<br /> Vì vậy, việc tìm hiểu về việc xây dựng, hoạt<br /> động và vai trò của tuyến đường Hà Nội Lạng Sơn trước thế kỷ XX có ý nghĩa khoa<br /> học và thực tiễn.<br /> Bài viết cung cấp cho bạn đọc thêm nhận thức<br /> về lịch sử Việt Nam thời cổ - trung - cận đại.<br /> Khi làm rõ về lịch sử và vai trò của tuyến<br /> đường, bài viết có ý nghĩa giáo dục rất lớn<br /> cho thế hệ trẻ. Từ đó, hình thành thái độ, tư<br /> tưởng, tình cảm đúng đắn, biết trân trọng<br /> những công lao của cha ông trong quá trình<br /> xây dựng và hoàn thiện tuyến đường cũng<br /> như quá trình xây dựng và phát triển đất<br /> nước. Thông qua bài viết, chúng tôi hy vọng<br /> cung cấp thêm nguồn tư liệu để phục vụ học<br /> tập, giảng dạy và nghiên cứu lịch sử dân tộc<br /> và lịch sử địa phương.<br /> TÀI LIỆU, PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> Để nghiên cứu và làm rõ về “Tuyến đường Hà<br /> Nội - Lạng Sơn trước thế kỷ XX”, chúng tôi<br /> khai thác và sử dụng tài liệu thành văn là các<br /> sách về lịch sử giao thông vận tải; các giáo<br /> trình lịch sử Việt Nam của trường Đại học Sư<br /> phạm Hà Nội và Đại học Sư phạm Thái<br /> Nguyên; sách sử của các triều đại phong kiến,<br /> 71<br /> <br /> Nguyễn Thị Hòa và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> đặc biệt là sử sách triều Nguyễn; các tài liệu<br /> lịch sử địa phương của 4 tỉnh thành: Hà Nội,<br /> Bắc Ninh, Bắc Giang, Lạng Sơn…<br /> Các tác phẩm sử học của triều đại phong kiến<br /> có ghi chép về đường sá, việc đi lại của nhân<br /> dân như: Sử học bị khảo, Đại Việt Sử ký toàn<br /> thư, Lịch triều hiến chương loại chí... Đặc<br /> biệt, thời nhà Nguyễn có tác phẩm Đồng<br /> khánh dư địa chí (1888 -1890), Đại Nam nhất<br /> thống chí, Đại Nam thực lục, Khâm định Ðại<br /> Nam hội điển sự lệ, Châu bản triều Nguyễn,…<br /> Về phương pháp nghiên cứu, chúng tôi sử<br /> dụng phương pháp lịch sử kết hợp với<br /> phương pháp logic là chủ yếu. Phương pháp<br /> lịch sử: Chúng tôi tiến hành tìm hiểu vấn đề<br /> theo trình tự thời gian, trước tiên tìm hiểu quá<br /> trình hình thành, xây dựng và khai thác tuyến<br /> đường qua các triều đại phong kiến cho tới<br /> đầu thế kỷ XX. Phương pháp logic: Được vận<br /> dụng khi tiến hành tìm hiểu biến đổi trong<br /> xây dựng và khai thác, vị trí và vải trò của<br /> tuyến đường qua từng thời kỳ… Ngoài ra,<br /> chúng tôi sử dụng các phương pháp thống kê,<br /> phân tích, tổng hợp, so sánh, miêu tả...<br /> KẾT QUẢ VÀ BÌNH LUẬN<br /> Thực trạng xây dựng và hoạt động trên<br /> tuyến đường trước thế kỉ XX<br /> Trước thời nhà Nguyễn (trước năm 1802)<br /> Như đã khẳng định ở trên, tuyến đường Hà<br /> Nội – Lạng Sơn được mở từ thời đầu thời nhà<br /> Lý (1010 - 1225), tức là khi đó nhà nước và<br /> nhân dân mới có những hoạt động tác động<br /> như đắp đất, phát quang mở đường đi…<br /> Trước đó, tuyến đường ấy chỉ là những lối<br /> đường đất mòn do người Trung Quốc khai<br /> mở trong các cuộc viễn chinh xâm lược Việt<br /> Nam từ thời Hán (207 - 201 TCN) và do dân<br /> cư, gia súc đi lại nhiều tạo thành. Sách Đại<br /> Việt sử ký toàn thư ghi lại vào năm 980 “Lạng<br /> Sơn nghe tin quân Tống sắp sang, làm tờ tâu<br /> lên, Thái hậu sai Lê Hoàn chọn dũng sĩ để<br /> chống cự” [1, tr.184]. Điều đó cho thấy ngay<br /> từ trước nhà Lý, việc đi lại và thông tin liên<br /> lạc giữa triều đình và vùng biên giới đã có. Lối<br /> mòn đi từ Thăng Long tới Nam Quan (Lạng<br /> Sơn) đã được hình thành trước thời nhà Lý<br /> phục vụ cho hoạt động kinh tế, chính trị, quân<br /> sự, bang giao với phong kiến phương Bắc của<br /> nước ta như đón tiếp đoàn sứ bộ của phương<br /> 72<br /> <br /> 186(10): 71 - 76<br /> <br /> Bắc, là đường đi của các đoàn sứ bộ Việt<br /> Nam sang Trung Quốc, là đường vận chuyển<br /> công văn, chiếu chỉ, thông tin liên lạc giữa<br /> các địa phương với triều đình,… Tuy nhiên,<br /> con đường mòn nhỏ, chạy qua các làng mạc<br /> hoang vu, dân cư còn thưa thớt, qua những<br /> đèo dốc và rừng hoang và bị chia cắt thành<br /> nhiều đoạn ngắn gây nhiều khó khăn khi di<br /> chuyển, vận tải.<br /> Xuất phát từ vị trí quan trọng của Lạng Sơn và<br /> kinh đô nước ta lúc bấy giờ cũng như tầm quan<br /> trọng của việc đi lại cai quản các địa phương<br /> vùng biên giới, tiến quân chặn đánh các đợt tấn<br /> công của phong kiến phương Bắc và giữ mối<br /> quan hệ bang giao với Trung Quốc, vua Lý<br /> Thái Tổ đã cho đắp đất mở tuyến đường từ<br /> Thăng Long lên biên giới Việt – Trung. Theo<br /> sách Sử học bị khảo của Đặng Xuân<br /> Bảng,“vua Lý Thái Tổ cho đắp xong con<br /> đường lộ từ Thăng Long đến biên giới Việt Trung. Năm 1019 thì đắp xong đoạn cuối từ<br /> ải Chi Lăng tới trấn Nam Quan (sau này là<br /> Mục Nam Quan và hiện nay là cửa khẩu quốc<br /> tế Hữu Nghị” [1, tr.271-272]. Như vậy, thời<br /> Lý Thái Tổ, năm 1019, đã đắp hoàn thiện<br /> đoạn đường biên giới Việt - Trung và tuyến<br /> đường Thăng Long - Lạng Sơn chính thức ra<br /> đời. Đến thời Lý Thái Tông (1028 - 1054) đã<br /> được mở rộng thành đường quan lộ nhưng<br /> vẫn là đường đất và bị cắt đoạn với sông suối<br /> phải qua bằng thuyền bè.<br /> Tuyến đường thời này được chia ra từng<br /> cung, có các nhà trạm và các ụ đất cắm biển<br /> gỗ để chỉ phương hướng. Mỗi cung thuộc<br /> quyền cai trị hành chính của một giới chức do<br /> triều đình bổ nhiệm, nắm quyền cai trị hành<br /> chính, có trách nhiệm tu bổ hệ thống quan lộ<br /> nằm trong cung của mình. Các nhà trạm đặt<br /> cách nhau khoảng 15-20km, đứng đầu mỗi<br /> trạm là một trạm trưởng chỉ huy một số phu<br /> trạm chạy công văn, giấy tờ (công văn được<br /> đựng trong ống tre, được chuyển đi bằng chạy<br /> bộ, ngựa, thuyền).<br /> Tới thời nhà Trần, nhà Hồ, nhà Lê sơ, nhà<br /> Mạc, tuyến đường tiếp tục được sử dụng và<br /> cải tạo, tuy nhiên, về cơ bản hiện trạng tuyến<br /> đường giống như thời nhà Lý. Thời kỳ Trịnh Nguyễn phân tranh, ở Đàng Ngoài, chúa<br /> Trịnh cho đắp đường Thiên Lý, trong đó có<br /> <br /> Nguyễn Thị Hòa và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> đoạn Hà Nội - Lạng Sơn đủ rộng và chắc<br /> chắn để voi, ngựa có thể đi được.<br /> Từ khi hình thành (1019) đến trước năm 1802,<br /> Hà Nội – Lạng Sơn là tuyến đường đi lại,<br /> thông thương của nhân dân giữa các địa<br /> phương và cả với bên kia biên giới. Đối với<br /> triều đình, tuyến đường là để đi thị sát; vận<br /> chuyển công văn, giấy tờ, thông tin đến các địa<br /> phương. Riêng đối với Lạng Sơn, có thể nói<br /> đây là con đường duy nhất. Tuyến đường cũng<br /> là lối di chuyển của quân lính trong các cuộc<br /> kháng chiến chống phong kiến phương Bắc<br /> xâm lược. Trong lịch sử trước thời nhà Nguyễn<br /> đã có rất nhiều cuộc kháng chiến chống quân<br /> Phương Bắc đi qua tuyến đường Hà Nội Lạng Sơn. Ví như cuộc kháng chiến chống<br /> quân Tống trên sông Như Nguyệt, trận Ải Chi<br /> Lăng trong kháng chiến chống quân Minh,<br /> kháng chiến chống quân Thanh của vua Quang<br /> Trung… Đặc biệt, đây là tuyến đường chủ yếu<br /> triều đình sử dụng để thông thương và thực<br /> hiện các hoạt động bang giao (đi sứ và đón tiếp<br /> các đoàn sứ Trung Quốc). Theo tấm bản đồ<br /> “Từ Trung Hoa đến An Nam” trong<br /> cuốn Histoire des Relations de la Chine avec<br /> l’Annam - Vietnam du XVIau XIXsiècle (Lịch<br /> sử quan hệ giữa Trung Hoa với Việt Nam từ<br /> thế kỷ XVI đến thế kỷ XIX) của G. Devéria,<br /> xuất bản năm 1880 ở Paris, từ thế kỷ XV, việc<br /> đi lại cũng như thông thương giữa Trung Hoa<br /> với Việt Nam (và ngược lại) thông qua đường<br /> từ Quảng Tây - Lạng Sơn (đường bộ). Trong<br /> đó, từ Quảng Tây qua Lạng Sơn đến Đông<br /> Kinh (Hà Nội ngày nay) có 3 con đường đi qua<br /> cửa ải Nam Quan, ải Bình Nhĩ và ải Biện<br /> Cường nhưng đều qua phủ Lạng Sơn theo<br /> đường quan lộ về Đông Kinh [2].<br /> Về phương tiện đi lại, vận tải: Nhân dân, quân<br /> lính chủ yếu là đi bộ, còn quan lại triều đình<br /> sử dụng phương tiện như võng, cáng, kiệu<br /> hay cưỡi ngựa. Phương tiện vận chuyển hàng<br /> hóa có xe do trâu, bò, ngựa kéo (xe quyệt, xe<br /> cút kít, xe một bánh, xe hai bánh).<br /> Dưới thời Nguyễn<br /> Sau khi vua Gia Long thống nhất nước nhà<br /> (1802), ông thấy đường sá giao thông là vấn<br /> đề quan trọng đối với việc chính trị và quân<br /> sự nên đã sai quan trấn nhậm các doanh trấn<br /> phải “đo đạc đường quan và các đường thủy<br /> bộ”. Vua Gia Long cho lệnh sửa lại con đường<br /> <br /> 186(10): 71 - 76<br /> <br /> quan lộ, định rằng “bề rộng phải là 3 trượng và<br /> phân chia con đường ấy ra từng cung một, cứ<br /> cách khoảng 15 cây số lại đặt trạm để chuyển<br /> đệ công văn cùng vận tải đồ đạc của các quan<br /> chức bằng kiệu, bằng cáng, bằng ngựa. Tại<br /> những trạm này, khách bộ hành có thể nghỉ<br /> ngơi, ăn uống và thuê phu vận tải cung cấp bởi<br /> các xã thôn lân cận” [3, tr.201]. Mỗi dịch<br /> trạm có phu trạm và ngựa để kịp truyền công<br /> văn và khiêng cáng kiệu hay đồ đạc các quan.<br /> Ông cho chăng dây và mở đường thẳng, gặp<br /> ngòi suối thì bắc cầu, chỗ bùn lầy xếp xây đắp<br /> đất. Bên phải đường cái quan gặp chỗ nào<br /> cong thì giăng dây để uốn thẳng lại, cầu cống<br /> thuyền bến đều luôn được gia tăng tu bổ,<br /> đường rộng suốt phẳng như đá mài.<br /> Thời kỳ này, người ta đắp đường ở giữa cao<br /> lên và đào những con mương dẫn nước ở hai<br /> bên hoặc một bên đường. Do đường đắp bằng<br /> đất nên khi mưa lũ hay bị bùn lầy, sạt lở. Để<br /> gia cố và làm vững chắc cho đường, triều<br /> đình cho rải ít đá dăm và sỏi, gạch vụn, rồi<br /> đầm vào mặt đường, hai bên đường trồng<br /> thêm cây để chống sói mòn do mưa lũ, giảm<br /> sự sụt lở của đất đá. Những tuyến giao thông<br /> và đoạn đường đê chống lũ lụt quan trọng,<br /> thường được quan tâm hơn, có quan hộ đê<br /> phụ trách riêng, luôn huy động dân công đắp<br /> đê bằng công quỹ từ triều đình và đóng góp<br /> của địa phương.<br /> Đầu năm 1810, vua Gia Long sai Giám thành<br /> Nguyễn Văn Học lo việc sửa cầu cống đường<br /> sá ở các địa phương. Công việc gồm có "đo<br /> xem thế đất, lấy dân sửa đắp, cấp cho (dân)<br /> lương ăn hàng ngày" [4, tr.191]. Lúc bấy giờ,<br /> con đường cũng được chia thành nhiều cung,<br /> mỗi cung trung bình dài khoảng 25 - 30 dặm<br /> (15 - 20km). Để có chỗ canh phòng, vận<br /> chuyển công văn giấy tờ và làm nơi đón đưa<br /> quan lại trú đêm trên đường; Gia Long cho<br /> dựng ở giữa hai cung một nhà trạm gồm ba<br /> gian, hai mái bằng gạch ngói hay cây lá, theo<br /> cùng một kiểu do bộ Công quy định, có hào<br /> và tường bao bọc chung quanh, lại có chòi<br /> gác bốn phía. Trên cửa ra vào có treo biển<br /> khắc tên trạm. Ở mỗi trạm đều có nhiều phu<br /> trạm (khoảng 50 người) và ngựa (khoảng 3<br /> con) để làm nhiệm vụ chuyển tải công văn<br /> giấy tờ, khiêng cáng và đồ dùng của quan lại<br /> qua đường. Quản lý và điều hành sự vụ các<br /> 73<br /> <br /> Nguyễn Thị Hòa và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> dịch trạm trên đường Thiên lý là chức năng<br /> của ty Bưu chính, còn việc đưa lệnh của triều<br /> đình và thu nhận báo cáo của các địa phương<br /> là nhiệm vụ của ty Thông chính sứ. Người<br /> của hai cơ quan này phải túc trực ngày đêm<br /> để điều hành công việc được thông suốt.<br /> Năm 1832, tiếp tục sự nghiệp của vua cha,<br /> vua Minh Mạng dụ cho Bộ Công: “…Đường<br /> cái quan có nhiều chỗ núi cao, lính trạm leo<br /> trèo, nhân dân đi lại, có nhiều khó khăn trở<br /> ngại. Vậy truyền lệnh cho các quan địa<br /> phương xem xét địa phận hạt mình, chỗ nào<br /> có đá lớn ngăn trở, thì đốt cho nát phá bỏ đi,<br /> cốt rộng từ 4 - 5 thước trở lên, đủ đi lại được;<br /> chỗ nào vì nước mưa lụt chảy xói, lâu ngày<br /> thành trũng sâu, thì đá lấp đầy, hoặc xây<br /> thành bậc, cho được bằng phẳng, rồi ủy cho<br /> phủ huyện thuê dân làm, trả công ưu hậu<br /> bằng tiền và gạo, rộng cho thời hạn, cốt được<br /> thành công để lợi ích lâu dài” [4, tr.191].<br /> “Năm 1840, vua Minh Mạng cho đắp các<br /> đường quan báo từ các nơi biên giới về, nhằm<br /> đảm bảo việc truyền thông tin khi có biến<br /> động” [1, tr.274].<br /> Như vậy, thời nhà Nguyễn, tuyến đường Hà<br /> Nội - Lạng Sơn được cải tạo, mở rộng và<br /> hoàn thiện hơn với hệ thống cầu bắc qua các<br /> con sông, suối lớn. Triều đình đã quy định<br /> trách nhiệm làm đường cho bộ Công lo việc<br /> xây dựng và duy trì các nhà công, đường sá,<br /> cầu cống, kênh mương và đê điều. Đôi khi bộ<br /> Lễ cũng được giao nhiệm vụ hỗ trợ bộ Công<br /> trong việc giao thông. Ví như dưới thời vua<br /> Tự Đức: “Giao nhiệm vụ cho bộ Lễ, bộ Công<br /> bàn về việc xây dựng, sửa sang đường sá, cầu<br /> cống, trạm nghỉ, cách trưng bày trong các<br /> trạm nghỉ trên con đường suốt từ Trị Thiên<br /> đến Lạng Sơn để chuẩn bị đón sứ đoàn nhà<br /> Thanh sang dự lễ Bang Giao” [5, tr.22].<br /> Thời kì này các hoạt động và phương tiện đi<br /> lại, vận chuyển trên tuyến đường vẫn như thời<br /> trước nhưng thuận lợi hơn. Hoạt động diễn ra<br /> trên tuyến đường nổi bật của thời kỳ này là<br /> hoạt động ngoại giao (đi sứ) và buôn bán.<br /> Thời nhà Nguyễn đã có nhiều đoàn sứ bộ<br /> sang Trung Hoa với mục đích cầu phong,<br /> cống tuế, tạ ân, chúc mừng, mua hàng hóa,...<br /> và ngược lại, Trung Hoa cũng đã cử nhiều<br /> đoàn sứ bộ sang nước ta. Những hoạt động<br /> bang giao đó đều được tiến hành thuận lợi<br /> 74<br /> <br /> 186(10): 71 - 76<br /> <br /> thông qua tuyến đường Hà Nội - Lạng Sơn.<br /> Theo sách Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ,<br /> đường đi sứ từ Việt Nam sang Trung Hoa bắt<br /> đầu từ Kinh đô Huế, theo đường bộ ra Hà<br /> Nội, lên Bắc Ninh, đến Lạng Sơn và qua ải<br /> Nam Quan vào đất Quảng Tây rồi vào sâu<br /> trong nội địa Trung nguyên… Còn sứ nhà<br /> Thanh sang Việt Nam thì đi theo đường bộ<br /> qua ải Nam quan đến Bắc Thành (Hà Nội), rồi<br /> theo đường thủy để vào Kinh đô Huế… Khi<br /> đi ra cũng theo lộ trình ấy, hoặc đôi khi đi bộ<br /> ra tới Bắc Ninh rồi theo đường thủy trở về<br /> Trung Quốc [6].<br /> Vào đầu triều Gia Long, triều đình định lệ sai<br /> sứ sang nhà Thanh, cứ bốn năm sai sứ đi một<br /> lần. Việc mua bán hàng hóa của các sứ bộ<br /> ngoại giao thời Nguyễn ở Trung Hoa như sau:<br /> Theo Châu bản Triều Nguyễn (tập 15, tờ 212213): “Ngày 28 tháng 3 năm Minh Mạng thứ<br /> 7 (1826), Hiệp tổng trấn Bắc Thành là<br /> Nguyễn Hữu Thận tấu trình về việc ngày 18<br /> tháng 3, hai sứ bộ sang trở về đến Thăng<br /> Long 2 chánh sứ Hoàng Kim Hoán và Hoàng<br /> Văn Quyền theo trạm về trước, 4 phó sứ còn<br /> lưu lại Thăng Long để kiểm soát đồ vật. Hộ<br /> tào Nguyễn Công Thiệp đã cùng các phó sứ<br /> kiểm kê đồ vật mua được; chọn các loại hàng<br /> hóa nhẹ như gấm, đoạn… gồm 14 thùng,<br /> phân thành 12 gánh chuyển theo đường bộ về<br /> Kinh, từ ngày 25 tháng 3. Còn hàng nặng<br /> gồm 16 thùng thì niêm phong, giao Cục Tạo<br /> tác giữ gìn, cùng với 53 hòm tư trang của hai<br /> sứ bộ và tùy tùng, chờ để chuyển về Kinh<br /> bằng đường biển” [6].<br /> Từ sau năm 1884<br /> Với Hiệp ước Hác-măng (1884), triều đình<br /> nhà Nguyễn đầu hàng và thừa nhận nền bảo<br /> hộ của thực dân Pháp ở Việt Nam. Từ đó,<br /> Pháp bắt đầu công cuộc bình định nước ta,<br /> tiến tới đặt ách cai trị và khai thác thuộc địa<br /> từ năm 1897. Để thực hiện điều đó, Pháp chú<br /> trọng phát triển hệ thống giao thông ở Đông<br /> Dương nói chung, Việt Nam nói riêng. Bên<br /> cạnh hệ thống giao thông đường sắt và đường<br /> thủy, đường bộ được chú trọng nhằm đáp ứng<br /> nhu cầu kinh tế, khai thác tài nguyên và việc<br /> phục vụ các loại xe tiếp tế lương thực, vũ khí<br /> cho quân đội, trại lính nằm phân tán trên toàn<br /> lãnh thổ; cơ động di chuyển quân đối phó với<br /> các cuộc nổi dậy của người Việt Nam, kiểm<br /> <br /> Nguyễn Thị Hòa và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> soát an ninh vùng biên giới. Bởi vậy, Pháp đã<br /> kế thừa tuyến đường Hà Nội – Lạng Sơn có<br /> từ các triều đại phong kiến Việt Nam để mở<br /> rộng, cải tạo, nâng cấp phục vụ cho công cuộc<br /> cai trị và khai thác thuộc địa của mình.<br /> Vị trí và vai trò của tuyến đường<br /> Tuyến đường Hà Nội – Lạng Sơn nối kinh đô<br /> Thăng Long với Lạng Sơn, là con đường quan<br /> lộ đầu tiên vươn tới vùng biên giới Việt Trung ở nước ta, là đoạn cốt yếu trong trục<br /> đường Thiên lý của đất nước. Trước thế kỉ<br /> XX, tuyến đường được các triều đại phong<br /> kiến quan tâm, trải qua nhiều giai đoạn hình<br /> thành và phát triển cùng với lịch sử dân tộc và<br /> luôn giữ vị trí huyết mạch, có vai trò quan<br /> trọng đối với đất nước.<br /> Về chính trị: Tuyến đường là điều kiện thuận<br /> lợi để chính quyền phong kiến đi lại, vận<br /> chuyển công văn giấy tờ, di chuyển binh lính,<br /> vận chuyển lương thực và đặt các chốt đóng<br /> quân sự, cai quản các địa phương và vươn tới<br /> kiểm soát biên giới, từ đó khẳng định chủ<br /> quyền của dân tộc. Tuyến đường chạy qua các<br /> địa phương có vị trí địa chính trị chiến lược<br /> quan trọng đối với miền Bắc nói riêng và cả<br /> nước nói chung nên đã chứng kiến nhiều cuộc<br /> xâm lược của quân bộ binh phong kiến phương<br /> Bắc và sau đó là cuộc kháng chiến của triều<br /> đình, nhân dân. Vì thế, không thể phủ nhận vai<br /> trò của tuyến đường trong lĩnh vực quân sự,<br /> đảm bảo đọc lập tự chủ, trật tự quốc phòng - an<br /> ninh. Trong lịch sử, tuyến đường cũng được<br /> xem là huyết mạch đưa đón các đoàn bộ sứ<br /> của triều đình ta sang nước Trung Quốc và<br /> ngược lại, với nhiều mục đích như cầu phong,<br /> tạ ân, cáo thụ, chúc mừng, cống nạp... Hà Nội<br /> – Lạng Sơn là đường quan lộ duy nhất ở Bắc<br /> Thành cho tới trước năm 1831 nhưng sau đó,<br /> đây vẫn là con đường chủ đạo để đi lại giữa<br /> Việt Nam và Trung Quốc. Nó có vị trí, vai trò<br /> không nhỏ trong hoạt động ngoại giao, đảm<br /> bảng mối quan hệ bang giao Việt Nam – Trung<br /> Quốc để giữ vững độc lập chủ quyền dân tộc,<br /> phạm vi lãnh thổ.<br /> Về kinh tế: Trước hết, tuyến đường đã thúc<br /> đẩy việc đi lại trao đổi, buôn bán của nhân dân<br /> và triều đình, hình thành hệ thống chợ trên dọc<br /> tuyến đường, góp phần phát triển nội thương.<br /> Đặc biệt, tuyến đường vươn tới biên giới đã<br /> hình thành các cửa ải thông thương với bên kia<br /> <br /> 186(10): 71 - 76<br /> <br /> biên giới, thúc đẩy việc mua bán giữa nhân<br /> dân hai nước ở dọc biên và giữa các triều đình<br /> Việt Nam với triều đình phong kiến phương<br /> Bắc, xa hơn là với thế giới. Có thể nói, tuyến<br /> đường có vị trí địa kinh tế thuận lợi bởi có Hà<br /> Nội là Kinh đô Thăng Long - trung tâm chính<br /> trị - kinh tế, đã có sự phát triển lâu đời của<br /> kinh tế hàng hóa nổi tiếng với 36 phố<br /> phường; có Bắc Ninh với rất nhiều các làng<br /> nghề truyền thống được hình thành và phát<br /> triển từ lâu đời; có Lạng Sơn – cửa ngõ buôn<br /> bán nước ta với Trung Quốc và châu Âu với<br /> nhiều phố, chợ, bến, nổi bật là phố Kỳ Lừa,<br /> Đồng Đăng, An Thịnh.<br /> Về văn hóa – xã hội: Việc phát triển kinh tế<br /> buôn bán đã hình thành các phố chợ, thị trấn,<br /> thị tứ, thay đổi bộ mặt nông thôn ở các địa<br /> phương; hình thành các đơn vị hành chính<br /> mới do giao thông thuận lợi nhân dân tụ họp<br /> buôn bán rồi sinh sống lâu dài tại đó. Giao<br /> thông đi lại thuận lợi cũng tạo điều kiện và<br /> thúc đẩy giao lưu văn hóa giữa các tộc người,<br /> nhân dân các địa phương. Bởi trước khi tuyến<br /> đường Hà Nội - Lạng Sơn được xây dựng,<br /> việc lưu thông đi lại được tiến hành chủ yếu<br /> bằng đường thủy, đường bộ chỉ có đường tiểu<br /> quan, việc đi lại chủ yếu chỉ bó hẹp trong<br /> phạm vi làng xóm, nông dân chỉ loanh quanh<br /> trong làng hay trong lãnh địa của mình, xa<br /> lắm là đi sang làng bên. Việc tăng cường tiếp<br /> xúc, giao lưu văn hóa giữa các địa phương và<br /> với bên kia biên giới đã có tác động làm tăng<br /> tính dân tộc, bản địa của văn hóa nước ta;<br /> đồng thời, sự tiếp thu có chọn lọc văn hóa bên<br /> ngoài và hòa trộn văn hóa các tộc người đã<br /> làm tăng tính phong phú, đa dạng trong nền<br /> văn hóa dân tộc.<br /> Với những giá trị trên, chúng ta có thể khẳng<br /> định tuyến đường Hà Nội - Lạng Sơn trước thế<br /> kỉ XX là huyết mạch kinh tế, ngoại giao và hệ<br /> thần kinh quản trị quốc gia. Và thực tế lịch sử<br /> dân tộc đã chứng minh sang thế kỉ XX rồi đến<br /> thế kỉ XXI ngày nay, tuyến đường vẫn có vị trí<br /> và vai trò quan trọng. Vị trí và vai trò quan<br /> trọng của tuyến đường trong lịch sử dân tộc<br /> cho phép chúng ta khẳng định nhãn quan và<br /> chính sách đúng đắn, nhạy bén của các triều<br /> đại phong kiến Việt Nam trong việc xây dựng<br /> và khai thác tuyến đường nói riêng và phát<br /> triển giao thông vận tải nói chung. Từ những<br /> năm cuối thế kỉ XIX và sang đầu thế kỉ XX,<br /> 75<br /> <br />