Ước lượng tuổi răng theo phương pháp demirjian cho trẻ em Việt Nam

Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 2 * 2011<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> ƯỚC LƯỢNG TUỔI RĂNG THEO PHƯƠNG PHÁP DEMIRJIAN<br /> CHO TRẺ EM VIỆT NAM<br /> Nguyễn Thị Bích Lý*, Lê Đức Lánh*<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Việc xác định chính xác sự tăng trưởng của trẻ có nhiều giá trị về phương diện chẩn đoán và thực hành Nha<br /> khoa cũng như trong pháp y liên quan đến việc xác định nhân thân của 1 người; trong đó những thông tin từ bộ<br /> răng đã và đang được sử dụng rộng rãi cho mục đích này. Một trong những phương pháp được nhiều người<br /> biết đến để định tuổi dựa vào răng là phương pháp của tác giả Demirjian.<br /> Mục tiêu của nghiên cứu này là khảo sát sự phù hợp của phương pháp Demirjian khi áp dụng cho nhóm trẻ<br /> em Việt Nam.<br /> Đối tượng và phương pháp: Phim toàn cảnh của 1520 trẻ em miền nam Việt nam từ 5-14 tuổi (nam 531<br /> và nữ 989) được dùng để tính điểm số trưởng thành răng và tuổi răng theo phương pháp Demirjian.<br /> Kết quả từ nghiên cứu cho thấy phương pháp Demirjian đánh giá cao về tuổi khoảng 2,47 năm ở nam và<br /> 2,22 ở nữ, tuổi răng khác biệt có ý nghĩa thống kê so với tuổi thật trong toàn bộ mẫu nghiên cứu và trong từng<br /> nhóm tuổi, không có sự khác biệt có ý nghĩa về tuổi răng giữa 2 giới.<br /> Kết luận: Các tiêu chuẩn về định tuổi răng của Demirjian có thể không phù hợp với trẻ Việt nam. Do đó,<br /> cần có các tiêu chuẩn để định tuổi răng cho dân tộc này.<br /> Từ khóa: ước lượng tuổi, tuổi răng, phương pháp Demirjian, trẻ em Việt Nam.<br /> <br /> ABSTRACT<br /> DENTAL AGE ESTIMATION USING DEMIRJIAN’S METHOD ON VIETNAMESE CHILDREN<br /> Nguyen Thi Bich Ly, Le Duc Lanh<br /> * Y Hoc TP. Ho Chi Minh * Vol. 15 - Supplement of No 2 - 2011: 11 - 20<br /> Precise determination of the developmental stage of a child is an integral part of both diagnosis and dental<br /> practice; it is also important in forensic medicine and dentistry concerning the identification of a person based on<br /> the dental information. One widely used method of dental age estimation was first described in 1973 by<br /> Demirjian et al.<br /> The purpose of this study was to evaluate the applicability of Demirjian’s method for dental age estimation<br /> in Vietnamese children.<br /> Materials and methods: Panoramic radiographs of 1520 healthy Vietnamese children aged from 6 to 14<br /> years were examined, dental ages were estimated by Demirjian’s method based on developmental maturity of<br /> seven permanent mandibular left teeth.<br /> The results showed that the Demirjian’s method overestimated the age of boys by 2.47 years and girls by<br /> 2.22 years, a statistically significant difference was found between chronological age and dental age. No<br /> statistically significant difference between dental age of girls and boys was observed.<br /> Conclusion: The standards of dental age described by Demirjian may not be suitable for Vietnamese<br /> children who may require a specific standard for accurate age estimation.<br /> Key words: age estimation, dental age, Demirjian’s method, Vietnamese children.<br /> *: Khoa RHM, Đại học Y dược TPHCM<br /> Tác giả liên lạc: ThS Nguyễn Thị Bích Lý, ĐT: 0903173673; Email: bichly46@yahoo.com<br /> <br /> Chuyên Đề Răng Hàm Mặt<br /> <br /> 11<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 2 * 2011<br /> <br /> MỞ ĐẦU<br /> Ước lượng tuổi cho trẻ em và thanh thiếu<br /> niên là một vấn đề thường gặp trong nhiều lãnh<br /> vực khác nhau như: khảo cổ, pháp y, nội tiết học<br /> trẻ em, chỉnh hình, nha khoa. Trong khảo cổ và<br /> pháp nha, việc định tuổi giúp cung cấp những<br /> thông tin quan trọng về các dân tộc cổ xưa và là<br /> một trong những tiêu chuẩn quan trọng để nhận<br /> diện cá thể, trong đó những thông tin về răng<br /> được xem là phương tiện hỗ trợ có giá trị nhất.<br /> Trong lãnh vực nha khoa, các thông tin về tuổi<br /> giúp cho việc chẩn đoán và lập kế hoạch điểu trị,<br /> đặc biệt trong trong chuyên ngành răng trẻ em<br /> và chính hình có liên hệ đến việc điều trị các loại<br /> sai hình khác nhau có liên quan đến sự tăng<br /> trưởng hàm mặt.<br /> Mục tiêu của kỹ thuật định tuổi lý tưởng là<br /> ước lượng tuổi sao cho gần bằng với tuổi thật<br /> nhất. Có rất nhiều phương pháp định tuổi đã<br /> được nghiên cứu và báo cáo trong y văn. Ở trẻ<br /> em và thanh thiếu niên, các tác giả thường dùng<br /> các chỉ thị về phát triển để định tuổi như sự<br /> trưởng thành về xương (tuổi xương), chiều cao<br /> và cân nặng cơ thể (tuổi hình thái), sự phát triển<br /> về sinh dục (tuổi sinh dục), cũng như sự phát<br /> triển và mọc răng (tuổi răng). Phương pháp<br /> thông dụng nhất là dựa vào sự trưởng thành của<br /> bộ xương mà vùng liên quan là xương bàn tay,<br /> có thể giúp đánh giá tuổi cho một cá thể đến<br /> khoảng 16 tuổi, thời điểm mà sự trưởng thành<br /> của xương bàn tay hoàn tất ở 90% cá thể. Tuy<br /> vậy, phương pháp dựa trên xương có một vài<br /> hạn chế do có sự biến thiên đáng kể trong<br /> trưởng thành của xương, quá trình này có ảnh<br /> hưởng từ yếu tố môi trường, dinh dưỡng, nội<br /> tiết và bệnh tật. Một phương pháp tiếp cận thay<br /> thế là dựa trên sự phát triển của răng vì tốc độ<br /> khoáng hoá được kiểm soát do di truyền nhiều<br /> hơn là do yếu tố môi trường và có độ biến thiên<br /> ít hơn. Định tuổi dựa vào răng đã được thừa<br /> nhận khi so sánh với những chỉ thị khác về<br /> trưởng thành như của xương và giới tính.<br /> Có hai cách tiếp cận dùng để ước lượng tuổi<br /> dựa vào răng là quan sát mọc răng và dùng mẫu<br /> <br /> 12<br /> <br /> phát triển khoáng hoá của răng(16). Tuổi theo thời<br /> điểm mọc răng đã được thừa nhận từ sớm<br /> nhưng không chính xác vì mọc răng là biến số<br /> đo lường gián đoạn, đây là một biến cố diễn ra<br /> trong khoảng thời gian ngắn nhưng lại là kết<br /> quả một quá trình luôn tiếp diễn bao gồm nhiều<br /> giai đoạn trong cuộc đời đứa trẻ khi răng chưa<br /> mọc trên miệng, nó bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu<br /> tố tại chỗ như nhổ sớm các răng sữa, sâu răng<br /> hay chen chúc của các răng. Ngược lại, sự<br /> khoáng hoá của răng là quá trình diễn tiến dài<br /> lâu, có thể đo lường chắc chắn hơn do có tính di<br /> truyền cao, hệ số biến thiên thấp và bền vững<br /> với tác động từ môi trường, có thể đánh giá trên<br /> phim X quang trong một thời gian dài, trong đó<br /> dùng các giai đoạn khác nhau trong quá trình<br /> hình thành răng làm tiêu chuẩn; tuổi răng được<br /> ước lượng bằng cách so sánh tình trạng phát<br /> triển của răng trên người chưa biết tuổi với<br /> những nghiên cứu đã công bố về sự phát triển<br /> của răng trong đó các thang tiêu chuẩn được xây<br /> dựng trên một mẫu lớn các cá thể thường ở cùng<br /> tại một vùng địa lý tập trung.<br /> Một trong những phương pháp được nhiều<br /> người biết đến để định tuổi răng là phương<br /> pháp của tác giả Demirjian 1973 sau khi nghiên<br /> cứu trên mẫu lớn trẻ em ở Canada; phương<br /> pháp này đánh giá sự phát triển của 7 răng vĩnh<br /> viễn hàm dưới trên phim toàn cảnh. Các giai<br /> đoạn phát triển của mỗi răng được chuyển<br /> thành một điểm số theo bảng chuyển đổi của tác<br /> giả, tổng số điểm của 7 răng sẽ tính thành điểm<br /> số trưởng thành răng toàn thể sau đó chuyển<br /> thành tuổi răng tương ứng(2,4). Tuy vậy, có sự<br /> khác biệt về trưởng thành răng giữa các dân tộc;<br /> nhiều tác giả thấy kết quả định tuổi kém chính<br /> xác hơn khi dùng các tiêu chuẩn phát triển của<br /> Demirjian khi thử nghiệm cho các dân tộc khác,<br /> nảy sinh nhu cầu cần có tiêu chuẩn phát triển<br /> riêng cho dân tộc của mình(5,21).<br /> Tại Việt Nam, cho đến nay, chưa có một<br /> nghiên cứu nào về quá trình phát triển của các<br /> răng vĩnh viễn, vấn đề được đặt ra là quá trình<br /> phát triển của các răng này diễn ra như thế nào<br /> <br /> Chuyên Đề Răng Hàm Mặt<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 2 * 2011<br /> và có liên hệ ra sao đối với tuổi sinh học, sự liên<br /> hệ này có thể giúp cho việc xác định tuổi của<br /> một cá thể trong cộng đồng hay không? Chúng<br /> tôi tiến hành thực hiện nghiên cứu: “Ước lượng<br /> tuổi răng theo phương pháp Demirjian cho trẻ<br /> em Việt Nam” để trả lời cho các câu hỏi trên.<br /> Mục tiêu của nghiên cứu là khảo sát sự phát<br /> triển của 7 răng vĩnh viễn hàm dưới trên nhóm<br /> trẻ Việt nhằm ước lượng tuổi răng theo phương<br /> pháp Demirjian từ đó xác định sự phù hợp của<br /> việc áp dụng các tiêu chuẩn Demirjian dùng để<br /> ước lượng tuổi răng trên trẻ em Việt Nam.<br /> <br /> ĐỐI TƯỢNG - PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> Đối tượng nghiên cứu<br /> Mẫu nghiên cứu gồm 1520 (531 nam và 989<br /> nữ) phim toàn cảnh của các cá thể người Việt từ<br /> 6 đến 14 tuổi, được thu thập trong khỏang thời<br /> gian từ 1998-2010, các phim này được chọn theo<br /> kỹ thuật chọn mẫu thuận tiện từ các nguồn lưu<br /> trữ sau:<br /> - Phim toàn cảnh của những cá thể tình<br /> nguyện tham gia trong một nghiên cứu tiến cứu<br /> trước đó về sự phát triển của hệ thống sọ-mặtcung răng, đây là một nghiên cứu dọc nằm<br /> trong chương trình quốc gia về chăm sóc sức<br /> khỏe răng miệng đặc biệt, được thực hiện tại<br /> Khoa Răng Hàm Mặt - Đại học Y dược Thành<br /> phố Hồ Chí Minh,<br /> - Phim toàn cảnh của các bệnh nhân đến<br /> khám và điều trị răng miệng tại Khoa Răng<br /> Hàm Mặt, Đại học Y Dược, Thành phố Hồ Chí<br /> Minh, các cơ sở điều trị Nha khoa tại Thành phố<br /> Hồ Chí Minh.<br /> <br /> Tiêu chuẩn chọn mẫu<br /> Các phim được chọn trong mẫu nghiên cứu<br /> phải thỏa mãn các yêu cầu sau đây:<br /> - Cá thể được chụp phim là người Việt nam,<br /> dân tộc Việt (Kinh).<br /> - Có đầy đủ những thông tin cá nhân có<br /> giá trị của các cá thể được chụp phim bao<br /> gồm: tên họ, giới tính, ngày tháng năm sinh,<br /> ngày chụp phim.<br /> <br /> Chuyên Đề Răng Hàm Mặt<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> - Hình ảnh trên phim có giá trị khảo sát,<br /> phim không bị biến dạng hay hư hỏng làm ảnh<br /> hưởng đến việc quan sát các chi tiết trên phim.<br /> - Cá thể chụp phim không có tiền sử bệnh<br /> lý hay có những phẫu thuật tại vùng lân cận<br /> làm ảnh hưởng đến sự hiện diện và phát triển<br /> của răng.<br /> <br /> Tiêu chuẩn loại trừ<br /> - Có những biểu hiện bệnh lý hàm mặt phát<br /> hiện được trên phim.<br /> <br /> Phương pháp nghiên cứu<br /> Thiết kế nghiên cứu<br /> Đây là một nghiên cứu được thực hiện với<br /> thiết kế cắt ngang mô tả.<br /> Mô tả phương pháp<br /> Ghi nhận các thông tin cá nhân của các cá<br /> thể được chụp phim: giới, tuổi chính xác của các<br /> cá thể tính đến ngày chụp phim dựa trên các ghi<br /> nhận về ngày tháng năm sinh và ngày chụp<br /> phim. Các giá trị về tuổi được tính theo năm sau<br /> khi chuyển thành số thập phân với hai số lẻ. Mã<br /> hóa phim với ký hiệu theo số thứ tự để người<br /> đọc phim không biết thông tin về tuổi, giới của<br /> các cá thể được chụp phim. Việc đọc phim được<br /> tiến hành trong phòng tối với hộp đọc phim tiêu<br /> chuẩn để tránh ảnh hưởng từ các độ sáng khác<br /> nhau lên kết quả của việc đánh giá.<br /> Quan sát tổng thể mỗi phim toàn cảnh, xác<br /> định hình ảnh về sự phát triển của 7 răng vĩnh<br /> viễn hàm dưới bên trái, nếu răng thiếu hay hình<br /> ảnh không rõ, dùng răng bên đối diện. So sánh<br /> các hình ảnh này với một lọat các hình ảnh<br /> chuẩn trong phân lọai các giai đoạn hình thành<br /> răng của tác giả Demirjian và cộng sự (1973) để<br /> tìm ra sự tương đồng nhất giữa hình ảnh trên<br /> phim với các giai đoạn được mô tả trong thang<br /> đánh giá này, mỗi răng được ghi một giá trị<br /> thích hợp tượng trưng cho giai đoạn phát triển.<br /> Kế đó, dùng bảng tiêu chuẩn riêng cho nam và<br /> nữ của Demirjian để định điểm số thích hợp<br /> cho mỗi giai đoạn. Các điểm số này được tính<br /> chung lại và sẽ có điểm số toàn thể tượng trưng<br /> cho tuổi răng khi đối chiếu với bảng tiêu chuẩn<br /> <br /> 13<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 2 * 2011<br /> <br /> về tuổi. Sau đó, sự khác biệt giữa tuổi răng và<br /> tuổi thật của mỗi bệnh nhân được tính bằng<br /> cách lấy giá trị tuổi răng trừ tuổi thật, giá trị<br /> dưới 0 có nghĩa là sự phát triển răng chậm còn<br /> giá trị 0 nghĩa là không có sự khác biệt giữa 2<br /> loại tuổi, giá trị trên 0 nghĩa là sự phát triển<br /> răng nhanh hơn khi so sánh với các tiêu chuẩn<br /> của Demirjian.<br /> <br /> Tiêu chuẩn đánh giá<br /> Để đánh giá các giai đoạn của quá trình phát<br /> triển của răng dựa trên sự khoáng hóa, chúng tôi<br /> sử dụng thang đánh giá theo mô tả dưới dạng<br /> biểu đồ hình ảnh của tác giả Demirjian và cộng<br /> sự (1973).<br /> <br /> - Giai đoạn C: Thân răng hình thành được<br /> một nửa: men đã tạo ra xong ở mặt nhai, ngà<br /> răng bắt đầu tạo ra, buồng tủy có dạng cong và<br /> chưa nhìn rõ được sừng tủy.<br /> - Giai đoạn D: Thân răng đã hoàn tất đến<br /> đường nối men-cément. Thành buồng tủy có<br /> dạng cong, bắt đầu thấy được sừng tủy. Chân<br /> răng bắt đầu hình thành.<br /> - Giai đoạn E: Chân răng ngắn hơn thân<br /> răng. Thành của buồng tủy thẳng và sừng tủy<br /> nhận diện rõ hơn giai đoạn trước. Vùng chẽ<br /> chân răng bắt đầu khoáng hóa.<br /> - Giai đoạn F: Thành buồng tủy có dạng tam<br /> giác với hai cạnh bằng nhau. Chân răng dài<br /> bằng hay hơn thân răng, phần tận cùng của chân<br /> răng có dạng hình phễu.<br /> - Giai đoạn G: Các thành ống tủy chân răng<br /> song song nhưng phần chóp còn mở rộng.<br /> - Giai đoạn H: Phần chóp răng đóng kín<br /> hoàn tòan. Kích thước màng nha chu (khỏang<br /> dây chằng) chung quanh chân răng đồng nhất<br /> suốt chiều dài chân răng.<br /> <br /> Hình 2: Phim XQ toàn cảnh dùng đánh giá các giai<br /> đoạn phát triển của răng<br /> <br /> Phân tích và xử lý số liệu<br /> Hình 1: Mô tả thang đánh giá của Demirjian và cộng<br /> sự (1973)“Nguồn: Agurto, 2009”(1).<br /> - Giai đoạn A: xuất hiện những điểm khoáng<br /> hóa riêng lẻ ở các múi răng nhưng chưa nối liền<br /> với nhau.<br /> - Giai đoạn B: Các điểm khoáng hóa nối liền<br /> với nhau và hình dạng bên ngòai thân răng đã<br /> nhận ra được.<br /> <br /> 14<br /> <br /> Sai số của phương pháp<br /> Tất cả các phim được phân tích bởi cùng một<br /> người quan sát. Sự tin cậy và sự tái lập lại các kết<br /> quả đánh giá từ người quan sát sẽ được kiểm tra<br /> bằng cách chọn ngẫu nhiên 150 phim, các phim<br /> này được đánh giá sau đó hai tháng bởi cùng hai<br /> người. Sự kiên định trong bản thân người quan<br /> sát và giữa hai người quan sát sẽ được đo lường<br /> bằng cách sử dụng hệ số Kappa.<br /> <br /> Chuyên Đề Răng Hàm Mặt<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 15 * Phụ bản của Số 2 * 2011<br /> Phân tích thống kê<br /> Nhập và xử lý dữ liệu bằng phần mềm SPSS.<br /> Phân tích thống kê:<br /> - Dùng tương quan Pearson để xác định<br /> tương quan giữa 2 loại tuổi, tính chung cho mẫu<br /> và riêng biệt theo giới.<br /> - Sử dụng phép kiểm t test cho 2 mẫu độc<br /> lập để khảo sát sự khác biệt về tuổi răng giữa hai<br /> giới trong mẫu chung và từng nhóm tuổi.<br /> - Dùng t test bắt cặp để khảo sát sự khác biệt<br /> giữa tuổi thật và tuổi răng riêng biệt cho từng<br /> giới và từng nhóm tuổi.<br /> - Tính trung bình khác biệt giữa tuổi thật và<br /> tuổi răng cho từng giới và từng nhóm tuổi.<br /> - Trong tất cả các test, giá trị 0,05 được xem<br /> là có ý nghĩa thống kê.<br /> <br /> Bảng 1: Phân bố tuổi và giới của mẫu nghiên cứu<br /> Nhóm tuổi<br /> 5-6 tuổi<br /> 6-7 tuổi<br /> 7-8 tuổi<br /> 8-9 tuổi<br /> 9-10 tuổi<br /> 10-11 tuổi<br /> 11-12 tuổi<br /> 12-13 tuổi<br /> 13-14 tuổi<br /> Toàn thể<br /> <br /> Giới tính<br /> Nam<br /> 2<br /> 14<br /> 46<br /> 78<br /> 67<br /> 64<br /> 93<br /> 97<br /> 72<br /> 533<br /> <br /> Toàn thể<br /> Nữ<br /> 3<br /> 29<br /> 95<br /> 124<br /> 117<br /> 131<br /> 192<br /> 150<br /> 151<br /> 992<br /> <br /> 5<br /> 43<br /> 141<br /> 202<br /> 184<br /> 195<br /> 285<br /> 247<br /> 223<br /> 1525<br /> <br /> Sự nhất trí trong bản thân và giữa những<br /> người quan sát sau khi đánh giá lại 150 phim<br /> theo chỉ số Kappa là 0,983 và 0,864, cho thấy có<br /> sự nhất trí cao khi đánh giá, sự khác biệt trong 2<br /> lần đánh giá và giữa 2 người đều không vượt<br /> quá 1 giai đoạn. Dùng hệ số tương quan<br /> Pearson, cho thấy tương quan giữa tuổi thật và<br /> tuổi răng theo phương pháp Demirjian cho toàn<br /> bộ mẫu và tính riêng cho nam và nữ là 0,898,<br /> 0,893 và 0,901; cho thấy có sự tương quan cao<br /> giữa tuổi thật và tuổi răng.<br /> <br /> Chuyên Đề Răng Hàm Mặt<br /> <br /> Bảng 2: Trung bình và độ lệch chuẩn của tuổi thật và<br /> tuổi răng đánh giá theo phương pháp Demirjian<br /> Nhóm<br /> tuổi<br /> Mẫu<br /> chung<br /> 6-7 tuổi<br /> 7-8 tuổi<br /> 8-9 tuổi<br /> 9-10<br /> tuổi<br /> 10-11<br /> tuổi<br /> 11-12<br /> tuổi<br /> 12-13<br /> tuổi<br /> 13-14<br /> tuổi<br /> <br /> KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Giới<br /> Tuổi thật<br /> Nam 10,64±2,00<br /> Nữ<br /> 10,67±2,03<br /> Toàn thể 10,67±2.01<br /> Nam 6,70±0,17<br /> Nữ<br /> 6,64±0,26<br /> Nam 7,50±0,25<br /> Nữ<br /> 7,60±0,27<br /> Nam 8,44±0,25<br /> Nữ<br /> 8,49±0,28<br /> Nam 9,51±0,25<br /> Nữ<br /> 9,45±0,28<br /> Nam 10,51±0,30<br /> Nữ<br /> 10,51±0,28<br /> Nam 11,49±0,23<br /> Nữ<br /> 11,49±0,28<br /> Nam 12,47±0,29<br /> Nữ<br /> 12,53±0,27<br /> Nam 13,45±0,27<br /> Nữ<br /> <br /> TB ±ĐLC<br /> Tuổi răng<br /> 13,12±3,02<br /> 12,89±2,98<br /> 12,98±2,99<br /> 8,46±0,82<br /> 7,87±0,35<br /> 8,65±0,80<br /> 8,44±0,85<br /> 9,56±1,38<br /> 9,31±1,35<br /> 11,35±1,67<br /> 11,27±1,88<br /> 13,66±1,94<br /> 13,32±1,61<br /> 14,99±1,41<br /> 14,80±1,01<br /> 15,84±0,41<br /> 15,39±0,82<br /> 15,88±0,45<br /> <br /> p<br /> TR-TT<br /> 2,47±1,53<br /> 2,22±1,45<br /> 2,31±1,49<br /> 1,76±0,93<br /> 1,23±0,43<br /> 1,15±0,77<br /> 0,84±0,85<br /> 1,12±1,38<br /> 0,82±1,29<br /> 1,84±1,60<br /> 1,81±1,78<br /> 3,15±1,86<br /> 2,80±1,57<br /> 3,49±1,38<br /> 3,30±0,97<br /> 3,36±0,48<br /> 2,85±0,78<br /> 2,43±0,49<br /> <br /> *<br /> *<br /> *<br /> *<br /> *<br /> *<br /> *<br /> *<br /> *<br /> *<br /> *<br /> *<br /> *<br /> *<br /> *<br /> *<br /> *<br /> *<br /> <br /> 13,47±0,27 15,71±0,54 2,24±0,59<br /> <br /> *<br /> <br /> t test bắt cặp; * sự khác biệt có ý nghĩa thống kê (p