Văn bia Quảng Nam theo dòng nghiên cứu, học thuật

Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> VĂN BIA QUẢNG NAM<br /> THEO DÒNG NGHIÊN CỨU, HỌC THUẬT<br /> ? Nguyễn Hoàng Thân *<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Văn bia là tư liệu có giá trị trên nhiều<br /> phương diện của dân tộc trong quá khứ.<br /> Văn bia Quảng Nam đa dạng về văn tự,<br /> phong phú về nội dung. Song, văn bia<br /> Quảng Nam chưa được quan tâm, nghiên<br /> cứu, khai thác hiệu quả. Bài viết này<br /> bước đầu điểm kê, bình giá quá trình học<br /> thuật, nghiên cứu về văn bia Quảng Nam.<br /> <br /> <br /> 1. Văn bia Quảng Nam - Từ khởi nguyên định<br /> danh<br /> 1.1. Văn bia<br /> Văn bia là chỉ bài văn khắc trên bia đá [20: 7] [1:<br /> 23], hoặc có thể hiểu là khắc trên một diện tích bằng<br /> đá [20: 7].<br /> Bia vốn là âm “bi” xuất hiện cùng những chiếc bia<br /> đầu tiên vào thời nhà Chu [23: 78] [1: 23], mà chính<br /> xác là vào thời Đông Chu (777 - 384 TCN) [22: 210].<br /> Ban đầu bia chỉ là những cột đá được dựng ở cửa<br /> miếu dùng để buộc vật tế sinh và đo bóng mặt trời [1:<br /> 23] [19: 9] [10: 18] [23: 78] hay những cột gỗ chôn bên<br /> huyệt mộ để buộc dây thả quan tài [19: 9], [10: 18] [23: Ngoài ra, người xưa còn khắc chữ trên đồ đồng<br /> 78]. Bia này ban đầu vốn không có chữ, về sau được như đỉnh, chuông, khánh, vạc… được gọi là “kim<br /> khắc bài văn trên bia - Đinh Khắc Thuân cho rằng bắt thạch lục” hoặc “minh văn” (khoa học nghiên cứu về<br /> đầu từ thời Đông Hán [19: 9], tuy nhiên Lữ Thế Thông loại văn này là Kim thạch học hoặc Minh văn học) [20:<br /> và Hồng Nghị Hàn (Singapore) lại cho rằng bắt đầu từ 7] [1: 23]<br /> thời Tây Hán [23: 78].<br /> Nhà kim thạch học Diệp Xương Xí 叶 昌 炽cuối<br /> Đối với tên gọi văn bia, ở Việt Nam văn bia còn đời Thanh chia văn bia thành 42 loại. Dương Điện Tuân<br /> được gọi là “bi” hoặc “bi văn” hoặc “bi ký” (khoa học 杨 殿 珣 (Trung Quốc) phân loại văn bia đơn giản hơn<br /> nghiên cứu về văn bia gọi là Bi ký học); ở Trung Quốc, Diệp Xương Xí, còn 7 loại (có loại lại phân thành một<br /> văn bia được gọi bởi các tên “bi” hoặc “bi chí” hoặc “bi số tiểu loại) [22: 214]. Theo Chu Kiếm Tâm 朱 剑 心<br /> bản” (khoa học nghiên cứu về văn bia là Bi bản học) (Trung Quốc), văn bia khắc trên đá được phân thành 11<br /> [20: 7]. loại (10 loại chính và 01 tạp loại). Kim thạch học 金 石<br /> <br /> *<br /> ThS., Trường Đại học Sư phạm, Đại học Đà Nẵng.<br /> <br /> Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br /> 53<br /> Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> 学 của ông đã liệt kê: Khắc thạch, bi kiệt, mộ chí, tháp Một số tác giả, tác phẩm có đề cập đến văn bia của<br /> minh, phù đồ, kinh chàng, tạo tượng, thạch khuyết, ma Trung Quốc hoặc công trình nghiên cứu về vấn đề này<br /> nhai, địa biệt, tạp loại (trụ cầu, thành giếng, bài vị, lư như Trương Hoài Quán 张 怀 瓘, Đậu Kí 窦 臮, Hàn<br /> hương…) [10: 16 - 21]. Dũ 韩 愈, Vi Ứng Vật 韦 应 物 (đời Đường), Đổng<br /> Du 董 逌, Trình Đại Xương 程 大 昌 (đời Tống), Mục<br /> 1.2. Văn bia Quảng Nam<br /> Thiên tử truyện 穆 天 子 传, Thạch cổ ca 石 鼓 歌 (Vi<br /> Văn bia Quảng Nam trước hết mang trong nó Ứng Vật, Hàn Dũ), Thạch cổ ca (Tô Đông Pha), Lí triều<br /> thuộc tính văn bia và được hạn định bởi danh xưng - bát phân tiểu truyện ca 李 潮 八 分 小 篆 歌 (Đỗ<br /> địa danh Quảng Nam, tức là những văn bia được hình Phủ), Tập cổ lục 集 古 录 (Âu Dương Tu), Kim thạch lục<br /> thành trên vùng đất Quảng Nam, không phân biệt 金石录 (Triệu Minh Thành 赵 明 诚), Bát Quỳnh thất<br /> không - thời và chủ thể sáng tác. kim thạch hạt ngụy (Lục Tăng Tường 陆 增 祥, đời<br /> Danh xưng - địa danh Quảng Nam được xác định Thanh), Ngữ thạch 语石 (Diệp Xương Xí, cuối Thanh),<br /> ở đây là địa danh hành chính - tỉnh Quảng Nam dưới Kim thạch học (Chu Kiếm Tâm, 1955), Thạch cổ vi Tần<br /> thời vua Minh Mạng, bao gồm tỉnh Quảng Nam và khắc thạch khảo 石 鼓 为 秦 刻 石 考 (Mã Hành 马<br /> thành phố Đà Nẵng hiện nay. Chủ thể sáng tác văn 衡, 1977), Thạch khắc đề bạt sách dẫn 石 刻 提 拔 册<br /> bia Quảng Nam chính là cư dân hay tộc người Việt, 引 (Dương Điện Tuân), Kim thạch tùng thoại 金 石 丛<br /> Chăm, Hoa, Nhật, châu Âu đã từng cư trú, sinh hoạt ở 话 (Thi Trập Tồn 施 蛰 存, 1991), Thạch học tùng thư<br /> vùng đất Quảng Nam với cấp độ hành chính như đã 石 学 丛 书 (Trình Chương Xán 程 章 灿), Cổ khắc<br /> nêu ở trên. Song, trong bài viết này, chúng tôi vi hạn tân thuyên 古 刻 新 诠 (Trình Chương Xán, 2009)…<br /> văn bia Quảng Nam chỉ là những văn bia đơn loại chữ [22: 209-214]. Công trình nghiên cứu văn bia ở Trung<br /> Hán - Nôm và những văn bia đa văn tự có chữ Hán - Quốc có thể xếp thành “tùng thư”.<br /> Nôm, mà không xét đến những văn bia thuần túy văn Nghiên cứu văn bia ở Trung Quốc đã trở thành<br /> tự khác. học thuật từ đời nhà Tống [22: 214], ngày càng được<br /> 2. Văn bia Quảng Nam - Theo dòng nghiên cứu nhiều người “dấn thân” và có những đóng góp quan<br /> ở Trung Quốc và Việt Nam trọng cho nền khoa học xã hội nhân văn của Trung<br /> Quốc.<br /> Văn bia được hình thành một cách “tự nhiên” theo<br /> công năng vốn có. Sau khi văn bia được tạo tác, bản 2.2. Nghiên cứu văn bia ở Việt Nam<br /> thân tác phẩm tự thân trở thành đối tượng để người Giới hạn nghiên cứu ở đây tức là lấy văn bia làm<br /> ta tiếp cận, giải mã với nhiều mục đích khác nhau. đối tượng/mục đích chứ không phải lấy văn bia làm tư<br /> Nghiên cứu về văn bia cũng là một dạng trong số đó. liệu/phương tiện để nghiên cứu cho một vấn đề hay<br /> Việc nghiên cứu văn bia dường như có ở tất cả các một khoa học chuyên ngành nào đó. Vấn đề nghiên<br /> nước đồng văn - một thời cùng chung loại văn tự khối cứu, học thuật đối với văn bia ở Việt Nam được hiểu<br /> vuông. Nghiên cứu văn bia ở Trung Quốc bắt đầu sớm bao gồm các lĩnh vực: sưu tầm, sao lục, lập thư mục,<br /> hơn cả và có ảnh hưởng đến nghiên cứu văn bia ở biên dịch, nghiên cứu đại cương, nghiên cứu chuyên<br /> Việt Nam. Nghiên cứu văn bia Quảng Nam nằm trong sâu đối với văn bia.<br /> mạch nghiên cứu văn bia ở Trung Quốc và Việt Nam.<br /> Công trình đề cập đến văn bia sớm nhất ở Việt<br /> Do vậy, để nghiên cứu thấu đáo văn bia Quảng Nam<br /> Nam có lẽ là bộ Đại Việt sử ký toàn thư chép tóm lược<br /> cần tìm hiểu về tình hình nghiên cứu văn bia ở Trung<br /> 2 bài văn bia Khai Nghiêm tự bi ký của Trương Hán Siêu<br /> Quốc và nghiên cứu văn bia ở Việt Nam.<br /> và Bắc Giang Bái thôn Thiệu Phúc tự bi ký của Lê Quát.<br /> 2.1. Nghiên cứu văn bia ở Trung Quốc Những công trình khác về sau như Kiến văn tiểu lục<br /> Từ thời tiên Tần, người Trung Quốc đã quan niệm của Lê Quý Đôn đã lập một danh mục gồm 17 bài<br /> muốn lưu truyền chữ viết được lâu đời thì phải khắc minh, bài ký thời Lí - Trần, Hoàng Việt thi tuyển của Bùi<br /> vào kim thạch. Điều này đã được thể hiện trong các Huy Bích công bố nhiều bài văn khắc trên bia chuông,<br /> tác phẩm Mặc Tử, Lã thị Xuân Thu [22: 209], ghi lại hiện Lê triều lịch khoa tiến sĩ đề danh bi ký của Lê Cao Lãng<br /> tượng lập bia vốn có từ thời nhà Chu như đã nói ở đã sao lục 82 bài văn bia ở Văn Miếu (Hà Nội) [10: 8] và<br /> trên. Tuy nhiên, phải đến đời Tây Hán, việc nghiên cứu nhiều thư tịch khác.<br /> văn bia mới được bắt đầu, trên nhiều phương diện: Công việc sưu tầm gắn với các cá nhân hoặc các tổ<br /> nội dung, văn thái, mỹ thuật, thư pháp của văn bia chức ở từng cấp độ, từng lĩnh vực; ở mỗi địa phương,<br /> [23: 78]. mỗi thời gian khác nhau. Tổ chức sưu tầm văn bia Việt<br /> <br /> 54 Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br />  Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> Nam quy mô đầu tiên phải kể đến Viện Viễn đông Bác Việt Nam thế kỉ XVI (Đinh Khắc Thuân, 1997), Văn bia<br /> cổ Pháp tại Hà Nội (EFEO) đầu thế kỷ XX hơn 40 tỉnh khuyến học Việt Nam (Nguyễn Hữu Mùi, 2006). Hay<br /> với 11.651 đơn vị văn khắc (20.980 mặt thác bản). Viện như các luận văn cao học: Văn bia đình làng Bắc bộ<br /> Nghiên cứu Hán Nôm tiếp tục công việc này từ những thế kỉ XVII (Trần Thu Hường, 2003), Nghiên cứu văn<br /> năm cuối thế kỉ XX cho đến nay. Phạm vi không gian bia chợ (Đỗ Bích Tuyển, 2003), Nghiên cứu văn bia chữ<br /> sưu tầm được mở rộng, hơn 2/3 diện tích của cả nước. Nôm (Nguyễn Thị Hường, 2005)… [10: 13-14]. Ngoài<br /> Kết quả bổ sung thêm được nhiều văn bản văn bia ra, năm 2007, Nguyễn Văn Nguyên đã công bố công<br /> có giá trị [10: 9]. Từ “sản phẩm” sưu tầm văn bia, Viện trình nghiên cứu chuyên sâu Khảo sát giám định niên<br /> Nghiên cứu Hán Nôm đã tiến hành các công trình thư đại thác bản văn bia. Đây là công trình chuyên khảo<br /> mục. Đó là Thư mục văn bia (1970 - 1976), Thư mục hết sức có ý nghĩa về việc nhận chân chính xác niên<br /> bia giản lược (1984 - 1986), Danh mục thác bản văn đại của thác bản văn bia cũng như phương pháp để<br /> khắc Hán Nôm Việt Nam (1991), Văn khắc Hán Nôm khảo sát giám định niên đại văn bia trong các thác<br /> Việt Nam (1993), Tổng tập thác bản văn khắc Hán Nôm bản.<br /> (2006), Thư mục thác bản văn khắc Hán Nôm Việt Nam<br /> Các công trình nghiên cứu về văn bia Việt Nam<br /> (2007) [10: 10-11].<br /> hẹp về nội dung và hạn về dung lượng như các bài<br /> Những công việc trên mang tính “lưu trữ” - giữ gìn báo khoa học, tham luận khoa học chủ yếu được<br /> cho muôn đời sau. Song, lớp hậu sinh không phải ai công bố trên các tạp chí khoa học hoặc hội thảo khoa<br /> cũng thông thục Hán Nôm. Để tinh hoa trí tuệ của cha học tương đối nhiều, mà bài viết này tạm không liệt<br /> ông qua văn bia được tục truyền, các công trình biên kê. Ngoài ra, còn có các bài báo thông tấn về văn bia<br /> dịch, giới thiệu văn bia lần lượt ra đời. Đó là Thơ văn Việt Nam được đăng tải, lưu phát trên các phương<br /> Lý - Trần (1977 - 1978 - 1989), Tuyển tập văn bia Hà Nội tiện thông tin truyền thông. Những sản phẩm nghiên<br /> (1978), Văn bia xứ Lạng (1993), Văn bia thời Mạc (Đinh cứu này góp phần bổ sung, điểm túc cho bức tranh<br /> Khắc Thuân, 1996), Văn bia Hà Tây (1993), Văn khắc Hán tổng thể nghiên cứu văn bia ở Việt Nam càng hoàn<br /> Nôm Việt Nam thời Lý (1999), Văn khắc Hán Nôm Việt bích và thêm phổ cập.<br /> Nam thời Trần (2002), Văn bia Quốc tử giám Hà Nội (Đỗ<br /> 3. Văn bia Quảng Nam - Diễn trình nghiên cứu,<br /> Văn Ninh, 2000), Văn miếu Quốc tử giám và 82 bia Tiến<br /> học thuật<br /> sĩ (Ngô Đức Thọ, 2002), Văn bia đề danh tiến sĩ Việt Nam<br /> (Trịnh Khắc Mạnh, 2006) [10: 12-13] và một số công 3.1. Tình hình sưu tập, sao lục, thác bản, số hóa,<br /> trình khác như Văn bia văn miếu Bắc Ninh (Nguyễn lập phiếu, biên dịch<br /> Quang Khải, 2000), Văn bia Nghệ An (Ninh Viết Giao, - Tình hình sưu tập - sao lục<br /> 2004), Bia chữ Hán trong hội quán người Hoa tại Thành<br /> phố Hồ Chí Minh (Litana - Nguyễn Cẩm Thúy, 1999), Văn bia Quảng Nam “trơ gan cùng tuế nguyệt”,<br /> Văn bia và văn chuông Hán Nôm dân gian ở Thừa Thiên lặng lẽ giữa cõi thiên nhiên.<br /> Huế (2006)… Một số nhà nho hay người có chút chữ nghĩa cảm<br /> Công trình nghiên cứu đại cương/khái luận về văn khái trước những bài văn hay trên đá, bởi khôn văn tế<br /> bia Việt Nam đầu tiên có lẽ là Văn bia Việt Nam của dại văn bia, hay có ý thức sưu tầm để lưu cho đời mình<br /> Trần Văn Giáp công bố năm 1969 trên tạp chí Nghiên hoặc/và truyền cho đời sau, đã sao lục những bài văn<br /> cứu lịch sử. Kế tiếp là Bước đầu tìm hiểu văn bản bia bia này. Văn bản một số bài văn bia Quảng Nam hiện<br /> của Trịnh Khắc Mạnh in trong Một số vấn đề văn bản còn trong các thư tịch Hán Nôm. Ví như, tổng tập<br /> học Hán Nôm (1983). Các công trình khác theo lịch đại Giá Viên toàn tập (khắc in cuối thế kỷ XIX) có sao lục<br /> như Cơ sở ngữ văn Hán Nôm - tập 4 (1987), Ngữ văn những bài văn bia Bi minh của Nguyễn Tư Giản, Trà<br /> Hán Nôm - tập 4 (2004), Cơ sở văn bản học Hán Nôm Kiệu Nguyễn Thái thường Tự khanh bi minh, Tư vụ Phạm<br /> (2007), Các thể văn chữ Hán Việt Nam (2010)… phủ quân hành trạng, Chung Đức hầu Chánh thất<br /> Nguyễn Thục nhân hành thuật… của Phạm Phú Thứ.<br /> Công trình nghiên cứu chuyên sâu về một phương Bản Hán Nôm chép tay Ngũ Hành Sơn lục của một vị<br /> diện nào đó của văn bia Việt Nam chủ yếu là các luận sư đất Quảng dưới thời Nguyễn ngoài phần nói về<br /> án như Văn bia Việt Nam và giá trị của nó trong nghiên danh thắng Ngũ Hành Sơn, tình hình phát triển Phật<br /> cứu văn học Việt Nam thời trung đại (Trịnh Khắc Mạnh, giáo ở Quảng Nam lúc bấy giờ, còn sao lục các bài văn<br /> 1990), Văn bia thời Lê xứ Kinh Bắc và sự phản ánh sinh bia Phật giáo cũng như rất nhiều thơ văn đề vịnh trên<br /> hoạt làng xã (Phạm Thị Thùy Vinh, 1997), Văn bia núi Ngũ Hành. Những văn bia Phật giáo được sao lục<br /> thời Mạc và đóng góp của nó trong nghiên cứu lịch sử<br /> <br /> Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br /> 55<br /> Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> có thể kể Thái Bình tự thạch bi, Phổ Đà sơn linh trung Thư mục văn bia. Quyển 30 của công trình này (kí<br /> Phật, Ngũ uẩn sơn cổ tích phật tịch lạc bi. hiệu Vv 986) là thư mục về văn bia Quảng Nam, gồm<br /> khoảng 150 mục.<br /> Tất nhiên ở đây không kể ví dụ phong phú của<br /> trường hợp sao lục - chế bản văn bia trong thời gian Năm 1992, các tác giả công trình Văn khắc Hán<br /> gần đây vì một mục đích nào đó. Nôm Việt Nam lập thư mục một phần văn khắc Hán<br /> Nôm của cả nước, chia thành 4 phân mục lớn: đình,<br /> - Tình hình sưu tập - thác bản<br /> chùa, đền - miếu và từ đường - lăng mộ. Mỗi phân<br /> Năm 1944, Viện Viễn đông Bác cổ Pháp tại Hà Nội mục lại chia theo địa danh hành chính cấp tỉnh, ở mỗi<br /> (EFEO) đã tiến hành điều tra và in rập bia Quảng Nam tỉnh có từng mục/phiếu văn khắc. Từng phiếu thư<br /> (hiện lưu giữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm). Kết quả mục này có các nội dung: tên văn khắc, số hiệu lưu<br /> thu được khoảng 150 đơn vị tác phẩm. Văn bia Quảng trữ, lược giới nội dung của tác phẩm văn khắc. Chúng<br /> Nam sau điều tra còn được ghi chép trong bộ thư tịch tôi thống kê được 26 đơn vị tác phẩm văn bia Quảng<br /> Hán Nôm quan trọng: Quảng Nam xã chí. Nam.<br /> Vào những năm 90 của thế kỷ XX, Viện Nghiên Đến thập niên đầu của thế kỷ này, Viện Nghiên<br /> cứu Hán Nôm đã tổ chức công tác thực địa điều tra cứu Hán Nôm tiếp tục xuất bản công trình Thư mục<br /> và thác bản bổ sung những bia trước đây chưa được thác bản văn khắc Hán Nôm Việt Nam đồ sộ, đã in đến<br /> thu thập. Đến tháng 7 năm 2010, Viện Nghiên cứu quyển thứ 5 (trong tương lai sẽ có những quyển kế<br /> Hán Nôm lại một lần nữa vào Quảng Nam và Đà Nẵng tiếp). Đây cũng là quyển trình bày về thư mục văn bia<br /> để tiếp tục sưu tầm, in rập văn bia theo chương trình Quảng Nam.<br /> của Viện. Trước đó hai tháng, Phân viện Văn hóa Nghệ<br /> Giá trị đóng góp của ba công trình này là cung cấp<br /> thuật Việt Nam tại Huế cũng đã thành lập đoàn điền<br /> số hiệu lưu trữ, địa chỉ lưu trữ thác bản và nội dung<br /> dã sưu tầm, in rập văn bia ở đây để nghiên cứu lĩnh<br /> tóm tắt (theo kiểu thức của phiếu thư mục) của văn<br /> vực mỹ thuật đời Nguyễn. Ngoài ra, giảng viên và sinh<br /> bia cả nước nói chung và văn bia Quảng Nam nói<br /> viên ngành Hán Nôm của Trường Đại học Khoa học -<br /> riêng.<br /> Đại học Huế cũng có tổ chức một lần thực tập điền<br /> dã, sưu tầm tư liệu Hán Nôm nói chung và văn bia nói - Tình hình số hóa<br /> riêng ở Quảng Nam, Đà Nẵng vào những năm cuối<br /> Những năm đầu của thế kỷ XXI, Viện Nghiên cứu<br /> thế kỷ XX.<br /> Hán Nôm tiến hành số hóa toàn bộ thác bản văn bia<br /> Tháng 10 năm 2012, Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di của cả nước để in bộ Tổng tập thác bản văn khắc Hán<br /> sản Văn hóa Hội An tổ chức điều tra, sưu tầm và in rập Nôm. Trong đó phần văn bia Hán Nôm Quảng Nam<br /> văn bia. Kết quả thu được 274 đơn vị thác bản văn bia cũng được số hóa.<br /> trên địa bàn thành phố.<br /> - Tình hình biên dịch<br /> - Tình hình lập phiếu thư mục, bảng tra<br /> Văn bia Quảng Nam được chuyển dịch đầu tiên<br /> Vào thập niên 70 của thế kỷ trước, Viện Nghiên không phải thành bản tiếng Việt mà có lẽ là thành<br /> cứu Hán Nôm tiến hành lập phiếu thư mục toàn bộ số bản tiếng Pháp từ thời Pháp thuộc. Ba bài văn bia<br /> thác bản của Viện Viễn đông Bác cổ, biên soạn thành Thái Bình tự thạch bi, Phổ Đà sơn linh trung Phật, Ngũ<br /> uẩn sơn cổ tích phật tịch lạc bi được ông Albert Sallet<br /> dịch thành bản tiếng Pháp và in trong tác phẩm Les<br /> montagnes demarbre (dịch: Ngũ Hành Sơn - NHT chú).<br /> Sau này, Nguyễn Sinh Duy đã sử dụng bản dịch văn<br /> bia bằng tiếng Pháp này để dịch sang bản tiếng Việt<br /> trong tác phẩm Ngũ Hành Sơn của ông.<br /> Đến nay, rất nhiều địa phương đã công bố công<br /> trình biên dịch văn bia của địa phương mình một cách<br /> hoàn bị, như Văn bia xứ Lạng, Văn bia Hà Tây, Văn bia<br /> văn miếu Bắc Ninh, Văn bia Nghệ An, Bia chữ Hán trong<br /> hội quán người Hoa tại Thành phố Hồ Chí Minh, Văn<br /> bia và chuông Hán Nôm dân gian ở Thừa Thiên Huế…<br /> Nhưng Quảng Nam, Đà Nẵng chưa có một công trình<br /> <br /> 56 Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br />  Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> ý nghĩa và giá trị như vậy! Chỉ lẻ tẻ những văn bản cứu, tạo nên Hội quán đền đài người Hoa tại Hội An<br /> dịch kèm trong hồ sơ di sản, hồ sơ di tích của các cơ (2012). Đình làng Đà Nẵng do Hồ Tấn Tuấn chủ biên,<br /> quan văn hóa tại địa phương. Trong khi đó, văn khắc công bố năm 2012, cũng được hình thành từ những<br /> Chămpa cơ bản được biên dịch hoàn chỉnh thể hiện tấm bia đình trên mảnh đất Đà Nẵng với tư cách là tư<br /> qua công trình Văn khắc Chămpa tại Bảo tàng điêu liệu nghiên cứu.<br /> khắc Chăm - Đà Nẵng công bố vào cuối năm 2012.<br /> 3.3. Văn bia Quảng Nam từ giác độ đối tượng<br /> 3.2. Văn bia Quảng Nam từ giác độ tư liệu nghiên nghiên cứu<br /> cứu<br /> Văn bia Quảng Nam trở thành đối tượng nghiên<br /> Giáo trình Cơ sở ngữ văn Hán Nôm do Lê Trí Viễn cứu được thực hiện bởi những công trình mang tính<br /> chủ biên, đã tuyển chọn tác phẩm văn bia Phổ Đà sơn chỉnh thể, xứng danh. Một số khóa luận tốt nghiệp<br /> linh trung Phật để dạy và học về phần văn bia. Bài học của sinh viên cử nhân Khoa Ngữ văn - Đại học Sư<br /> gồm 14 trang, đi từ phần nguyên văn đến phiên âm, phạm - Đại học Huế nghiên cứu về văn bia ở Quảng<br /> chú giải từ ngữ và dịch nghĩa. Như vậy, văn bia Quảng Nam như Văn khắc Hán Nôm ở hai chùa Chúc Thánh<br /> Nam mà cụ thể là bài văn bia này trở nên phổ biến vì và Phước Lâm - Hội An - Quảng Nam của Nguyễn Lãm<br /> được tất cả “môn đệ” ngành Hán Nôm nói riêng và các Thắng (1998), Văn khắc Hán Nôm ở huyện Điện Bàn<br /> ngành khoa học xã hội nhân văn nói chung được lĩnh tỉnh Quảng Nam của Nguyễn Thị Xuân Hiền (2007).<br /> hội cho đến tận bây giờ!<br /> Nguyễn Minh Tuân và Vũ Xuân Hiển, trong bài<br /> Lưu Trang đã sử dụng một số văn bia ở Hội An để viết Tấm bia tổ nghề yến ở Thanh Châu (Thông báo<br /> thực hiện luận văn cử nhân lịch sử Tìm hiểu lịch sử Hội Hán Nôm học 2010), đã tìm hiểu các vấn đề về hình<br /> An qua văn bia trên thực địa vào năm 1985 tại Trường thức văn bia, niên đại và tác giả, nội dung của văn bia<br /> Đại học Khoa học - Đại học Huế (hiện không còn lưu đặt tại miếu thờ vị tổ nghề khai thác yến ở Hội An.<br /> trữ). Huỳnh Công Bá khai thác và sử dụng một số văn Tuy nhiên, như lời các tác giả “bài viết này (…) không<br /> bia có liên quan đến vấn đề khẩn hoang lập làng ở nhằm mục đích tìm hiểu, đánh giá… mà chỉ giới thiệu<br /> Quảng Nam trong khoảng thời gian từ thế kỷ XV đến (…) là sự mô tả bước đầu” (tr. 396).<br /> thế kỷ XVIII và trình bày trong luận án tiến sĩ sử học:<br /> Bài viết Vài nét về di sản Hán Nôm ở Quảng Nam<br /> Công cuộc khai khẩn và phát triển làng xã ở Bắc Quảng<br /> của Nguyễn Phước đăng tải trên tạp chí Văn hóa<br /> Nam từ giữa thế kỷ XV đến giữa thế kỷ XVIII (Đại học<br /> Quảng Nam (số 91, tháng 01, 02.2012) có một đoạn<br /> Quốc gia Hà Nội, 1996).<br /> ngắn trình bày sơ lược về văn bia của Quảng Nam.<br /> Một số bài viết, tham luận về con người và vùng Giá trị của đoạn nghiên cứu này là giới thiệu được số<br /> đất xứ Quảng công bố trên các tạp chí hoặc hội thảo lượng ước chừng của văn bia Hán-Nôm Quảng Nam,<br /> khoa học ít nhiều dựa trên tư liệu nghiên cứu là văn khoảng trên 350 bia đá. Đồng thời, bài viết này cũng<br /> bia Quảng Nam. Có thể kể đến Dòng họ Phan xã chỉ nêu tên một số văn bia mà tác giả cho có giá trị<br /> Phong Thử với cuộc khai phá vùng đất Quảng Nam qua lịch sử văn hóa, như bia Hương Quế xã, Phạm từ phả<br /> tư liệu văn bia của Phạm Thị Thùy Vinh trong Thông ký, tại xã Hương Quế, Quế Sơn (Tự Đức thứ 25 - 1872),<br /> báo Hán Nôm học 2001, Văn bia đình đối tại miếu Văn bia Phạm tộc từ đường, tại huyện Điện Bàn (Tự Đức<br /> Thánh Minh Hương và miếu Khổng Tử - một phức thể thứ 34 - 1881), bia Phạm Phú Thứ thần đạo bi (Tự Đức<br /> của tinh thần trọng Nho ở Hội An của Nguyễn Văn Sang thứ 35 - 1882, bia Duy Xuyên phủ Triều Châu, xã Triều<br /> - Lê Thị Thu Hiền trong Thông báo Hán Nôm học 2010. Châu, Duy Xuyên (Tự Đức thứ 13 - 1860), bia Phúc<br /> Hòa, xã Phúc Hòa, Phủ Tam Kì (Chính Hòa 18 - 1697),<br /> Những bài văn bia được ví như trang sử đá. Nên<br /> bia Văn thánh từ, xã Minh Hương, Hội An (Tự Đức thứ<br /> nhìn chung, văn bia Quảng Nam cũng chỉ mới được<br /> 24 - 1871) [13: 23]. Tuy nhiên, tác giả chưa có sự chỉ<br /> dùng làm tư liệu nghiên cứu cho ngành sử học mà ít<br /> xuất cũng như bình giá nào đối với giá trị của văn bia<br /> thấy được sử dụng để làm tư liệu nghiên cứu cho các<br /> Quảng Nam.<br /> ngành khoa học xã hội nhân văn khác như văn học,<br /> văn hóa…, trừ một vài công trình dưới đây. Hà Phước Mai lại “chỉ lựa chọn, giới thiệu văn bia<br /> đình làng và các đền miếu” (ở Đà Nẵng - Nguyễn<br /> Phạm Thúc Hồng sử dụng một ít văn bia Quảng<br /> Hoàng Thân chú) [9: 32-33] trong bài viết Vài nét về<br /> Nam để làm tư liệu nghiên cứu cho việc biên soạn<br /> di sản văn bia dân gian Đà Nẵng đăng trên tạp chí<br /> Văn học Hán Nôm trong di tích cổ ở Hội An (2008) hoặc<br /> Văn hóa - Du lịch Đà Nẵng. Với “lời thưa trước” như<br /> những tấm bia của người Hoa để làm tư liệu nghiên<br /> vậy, ông chỉ điểm diện về hình thức bia, về nội dung<br /> <br /> Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br /> 57<br /> Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> và trích dẫn một vài câu chữ dịch nghĩa trong bia để Dựa vào tấm bia mộ tiền hiền tộc Lê ở phường<br /> dẫn chứng cho bài viết, với các bia đình Bồ Bản, đình Hòa Quý, quận Ngũ Hành Sơn, thành phố Đà Nẵng,<br /> Thái Lai, đình Túy Loan, bia miếu Nam Hải Ngọc Lân chúng tôi đã chứng minh được danh xưng địa danh<br /> làng Thạc Gián, bia đình Thạch Nham. Bài viết này đã Mân Quang, thể hiện trong bài viết Thử đề xuất một<br /> nêu được một số giá trị của văn bia đình - miếu của giả thuyết về danh xưng “Mân Quang” [14].<br /> Đà Nẵng như: biết được “lịch sử, quá trình trùng tu,<br /> Trong bài viết Văn hóa Hán Nôm Đà Nẵng - nghiên<br /> sửa chữa, xây dựng đình, miếu”; hiểu được “ý thức và<br /> cứu và giảng dạy, chúng tôi dành một mục trình bày<br /> tinh thần tự nguyện cùng nhau sửa sang, xây dựng<br /> khái lược về tình hình văn bia Đà Nẵng, đề xuất các<br /> đình miếu của làng mình” và “danh sách dài về những<br /> hướng nghiên cứu và giảng dạy đối với những bản<br /> người phụng cúng”; thấy được “hàng loạt các địa<br /> văn bia này [16].<br /> danh ấp, xã ở Đà Nẵng mà đến nay phần nhiều đã<br /> không còn được nhắc đến. Nếu chúng ta tiếp tục Với nỗi bi hoài trước những di sản văn bia giá trị<br /> nghiên cứu kỹ hơn thì điều này sẽ rất có ý nghĩa”. bị bào mòn bởi thời gian, chúng tôi đã có bài viết Bia<br /> đá cũng tàn đăng trên báo Đà Nẵng cuối tuần để hầu<br /> 3.4. Văn bia Quảng Nam từ giác độ “tự cầu sở<br /> soi rõ, phản phóng thực trạng đáng buồn của văn bia<br /> đắc”<br /> thực địa Đà Nẵng. Dư âm bài viết này còn lưu ở Ẩn ngữ<br /> Văn bia luôn hiện diện trong cuộc sống. Mỗi người gửi nghìn sau của nhà báo Văn Thành Lê [17].<br /> đều gắn với một tấm bia. Đời người là một tấm bia.<br /> Tựu trung, bản thân chúng tôi đã có những bài<br /> Bản thân chúng tôi từ sự thường xuyên nhìn thấy, dần<br /> viết, những công trình nghiên cứu về văn bia Quảng<br /> dần hình thành sự chú ý, quan tâm và đi đến tìm hiểu,<br /> Nam cũng như việc sử dụng văn bia Quảng Nam làm<br /> nghiên cứu văn bia Quảng Nam.<br /> tư liệu nghiên cứu khoa học liên quan, liên ngành, đạt<br /> Từ trước năm 2010, chúng tôi đã “lặn lội” Đi tìm bài số lượng khả quan. Kết quả nghiên cứu của chúng tôi<br /> ca trù khắc trên Ngũ Hành Sơn [2], mãi đến tết năm góp phần giới thiệu văn bia Quảng Nam vượt mở<br /> Canh Thìn (2010) mới có cơ hội công bố trên báo Lao phạm vi rộng hơn so với “vị trí” hiện tại.<br /> động - Miền Trung và Tây Nguyên. Chúng tôi đã tiến<br /> 4. Văn bia Quảng Nam - Chi lưu nghiên cứu, học<br /> hành truy tìm văn bia thực địa đó trên địa bàn Đà<br /> thuật kế tục<br /> Nẵng. Sau đó triển khai nghiên cứu đối với văn bia<br /> này. Điều khó khăn nhất trong quá trình nghiên cứu Số lượng văn bia Quảng Nam đứng vị trí thứ 2 ở<br /> là xác định tác giả và niên đại của bài văn bia. miền Trung, sau số lượng văn bia Thừa Thiên Huế - nơi<br /> có kinh đô của vương triều Nguyễn, nhiều hơn cả văn<br /> Phổ Đà sơn linh trung Phật - một văn bia quý của đất<br /> bia xứ Nghệ.<br /> Quảng là bài viết nghiên cứu chuyên sâu, toàn diện<br /> về một tấm văn bia Phật giáo trên Ngũ Hành Sơn. Bài Số lượng văn bia Quảng Nam nhiều là vậy, nhưng<br /> nghiên cứu gồm các phần: Văn bia Phổ Đà sơn linh công trình nghiên cứu về văn bia Quảng Nam chưa<br /> trung Phật trong diễn trình học thuật; Vấn đề văn bản tương xứng với số lượng của nó. Thử thống kê từ<br /> học của Phổ Đà sơn linh trung Phật (về hình thức, về mẫu Thông báo Hán Nôm học 2010 và Thông báo Hán<br /> tác giả, về niên đại, về bố cục, về chữ khắc bia); Giá trị Nôm học 2011 - công trình quy tụ nhiều nhất bài viết<br /> nội dung của văn bia Phổ Đà sơn linh trung Phật (Sử nghiên cứu về lĩnh vực Hán Nôm hay liên ngành - để<br /> liệu về danh xưng Ngũ Hành Sơn và các danh xưng thấy được tỷ lệ nghiên cứu văn bia Quảng Nam như<br /> làng xã đất Quảng, Sử liệu về người nước ngoài ở đất thế nào. Thông báo Hán Nôm học 2010 tổng cộng 62<br /> Quảng, Sử liệu về hôn nhân người Việt với người nước bài viết, có 13 bài viết về lĩnh vực văn bia hoặc liên<br /> ngoài, Sử liệu về việc quyên góp xây dựng di tích, Sử quan đến văn bia trên cả nước (21,0%), có 2 bài viết<br /> liệu về Phật giáo ở Ngũ Hành Sơn) [15]. về văn bia Quảng Nam (chiếm 3,2% trên tổng số bài<br /> viết và chiếm 15,4% trên tổng số bài viết về văn bia).<br /> Ngoài hai bài viết nghiên cứu chuyên sâu trên,<br /> Thông báo Hán Nôm học 2011 tổng cộng 76 bài viết,<br /> chúng tôi còn truy tầm, phiên âm, dịch chú một văn<br /> có 11 bài viết về lĩnh vực văn bia trên cả nước (14,5%),<br /> bản văn bia không còn trên thực địa mà chỉ được sao<br /> có 1 bài viết về văn bia Quảng Nam (chiếm 1,3% trên<br /> lục trong một bộ toàn tập thơ văn. Đó là Giới thiệu văn<br /> tổng số bài viết và chiếm 9,1% trên tổng số bài viết về<br /> bản bài văn bia “Thái thường Tự khanh Trà Kiệu Nguyễn<br /> văn bia). Kết quả trên cho thấy tỷ lệ bài viết về văn bia<br /> tiên sinh bi minh” trong Giá Viên toàn tập của Phạm<br /> Quảng Nam ở mỗi năm tổ chức hội nghị Thông báo<br /> Phú Thứ, công bố trong Thông báo Hán Nôm học 2010<br /> Hán Nôm học chỉ có 1 - 2 bài viết.<br /> - 2011 [18].<br /> <br /> 58 Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br />  Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> Như vậy, chỉ mới có một vài công trình nghiên cứu<br /> 4. Arlo Grffiths và tgk. 2012. Văn khắc Chămpa tại Bảo<br /> và khai thác văn bia ở Quảng Nam. Song, những công<br /> tàng điêu khắc Chăm - Đà Nẵng. Thành phố Hồ Chí Minh:<br /> trình này cũng chỉ mới lấy văn bia ở Quảng Nam (thậm Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh,<br /> chí chỉ là một địa phương của Quảng Nam) làm tư liệu<br /> 5. Nguyễn Quang Hồng (chủ biên). 1992. Văn khắc Hán<br /> tham khảo, nghiên cứu cho chuyên ngành riêng hoặc<br /> Nôm Việt Nam. Hà Nội: Khoa học Xã hội,<br /> cũng chỉ làm đối tượng nghiên cứu văn bia, nghiên<br /> cứu Hán Nôm sơ lược, chứ chưa có một công trình nào 6. Phạm Thúc Hồng. 2012. Hội quán đền đài người Hoa<br /> tại Hội An. Đà Nẵng: Đà Nẵng.<br /> đi sâu nghiên cứu toàn bộ văn bia Quảng Nam một<br /> cách hoàn chỉnh và hệ thống. 7. Phạm Thúc Hồng. 2008. Văn học Hán Nôm trong di tích<br /> cổ Hội An. Đà Nẵng: Đà Nẵng.<br /> Từ những vấn đề nêu trên, có thể gợi mở những<br /> 8. Nguyễn Quang Khải. 2000. Văn bia văn miếu Bắc Ninh.<br /> hướng nghiên cứu tiếp tục đối với văn bia Quảng Hà Nội: Văn hóa Dân tộc.<br /> Nam trên các lĩnh vực sau:<br /> 9. Hà Phước Mai. 2012. “Vài nét về di sản văn bia dân gian<br /> 1. Nghiên cứu, phân loại, thống kê chất liệu của Đà Nẵng”. Tạp chí Văn hóa - Du lịch Đà Nẵng. Số 14. Tháng<br /> vật dùng để khắc văn bia (đá, gỗ, đồng, xi-măng hay 01.<br /> kim loại quý khác…); 10. Trịnh Khắc Mạnh. 2008. Một số vấn đề về văn bia Việt<br /> Nam. Hà Nội: Khoa học Xã hội.<br /> 2. Nghiên cứu, phân loại, thống kê sự phân bố văn<br /> bia Quảng Nam theo trục thời gian, không gian; 11. Litana - Nguyễn Cẩm Thúy (chủ biên). 1999. Bia chữ<br /> Hán trong hội quán người Hoa tại Thành phố Hồ Chí Minh. Hà<br /> 3. Nghiên cứu, phân loại, thống kê chức năng của Nội: Khoa học Xã hội,<br /> văn bia (bia đình, bia chùa, bia cầu, bia từ đường, bia 12. Nguyễn Văn Nguyên. 2007. Khảo sát giám định niên<br /> lăng mộ…); đại thác bản văn bia. Hà Nội: Văn hóa Thông tin.<br /> 4. Nghiên cứu, phân loại, thống kê theo thể tài văn 13. Nguyễn Phước. 2012. “Vài nét về di sản Hán Nôm<br /> học của văn bia (thơ ca, văn bản hành chính, ký, tiểu ở Quảng Nam”. Tạp chí Văn hóa Quảng Nam. Số 91. Tháng<br /> sử…); 01, 02.<br /> 14. Nguyễn Hoàng Thân. 2010. “Thử đề xuất một giả<br /> 5. Nghiên cứu mỹ thuật của văn bia;<br /> thuyết về danh xưng Mân Quang”, Tạp chí Phát triển Kinh<br /> 6. Nghiên cứu đặc điểm ngôn ngữ văn bản của tế - Xã hội Đà Nẵng. Số 3+4.<br /> văn bia (văn tự, chữ húy, từ ngữ, ngữ pháp, liên kết 15. Nguyễn Hoàng Thân. 2010. “Phổ Đà sơn linh trung<br /> văn bản, chân - ngụy của văn bản…); Phật - một văn bia quý của đất Quảng”. Tạp chí Phát triển<br /> Kinh tế - Xã hội Đà Nẵng. Số 7+8.<br /> 7. Nghiên cứu, phân loại nội dung phản ánh của<br /> văn bia; 16. Nguyễn Hoàng Thân. 2010. “Văn hóa Hán Nôm Đà<br /> Nẵng - Nghiên cứu và giảng dạy”. Tạp chí Phát triển Kinh tế -<br /> 8. Nghiên cứu giá trị đóng góp của văn bia; đề Xã hội Đà Nẵng. Số 9+10.<br /> xuất các biện pháp bảo tồn, khôi phục những văn bia 17. Hoàng Thân. 2010. “Bia đá cũng tàn”. Báo Đà Nẵng<br /> thực địa không còn… cuối tuần. Số 4000.<br /> N.H.T. 18. Nguyễn Hoàng Thân. 2011. “Giới thiệu văn bản bài<br /> văn bia “Thái thường Tự khanh Trà Kiệu Nguyễn tiên sinh<br /> bi minh” trong Giá Viên toàn tập của Phạm Phú Thứ”, Thông<br /> báo Hán Nôm học 2010 - 2011. Hà Nội: Thế giới.<br /> 19. Đinh Khắc Thuân. 1996. Văn bia thời Mạc. Hà Nội: Khoa<br /> học Xã hội.<br /> 20. Lê Trí Viễn (chủ biên). 1987. Cơ sở ngữ văn Hán Nôm<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO (Tập 4). Hà Nội: Giáo dục.<br /> 1. Trần Thị Kim Anh - Hoàng Hồng Cẩm. 2010. Các thể 21. Trần Đại Vinh (chủ biên). 2006. Văn bia và văn chuông<br /> văn chữ Hán Việt Nam. Hà Nội: Khoa học Xã hội. Hán Nôm dân gian Thừa Thiên Huế. Huế: Thuận Hóa,<br /> 2. Phan Anh Dũng - Nguyễn Hoàng Thân. 2010. “Đi tìm 22. 程 章 灿. 2009. 古 刻 新 诠，中 华 书 局. Trung<br /> bài ca trù khắc trên Ngũ Hành Sơn”, báo Lao động - Miền Quốc.<br /> Trung và Tây Nguyên.<br /> 23. 吕 世 聪 - 洪 毅 瀚 . 2008. 投 桃 之 报 - 万 山<br /> 3. Ninh Viết Giao (chủ biên). 2004. Văn bia Nghệ An. 港 福 德 祠 历 史 溯 源，石 叻 学 会 Selat Society.<br /> Vinh: Nghệ An. Singapore.<br /> <br /> Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br /> 59<br />