Văn hóa và tộc người ( Q1 )

Chia sẻ: Thu Xuan | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:95

Thêm vào BST

Báo xấu

204
lượt xem 79
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trong khuôn khổ cuộc vận động cải cách phong tục tập quán, một mặt quan trọng của công tác văn hóa ở miền núi, những đồng chí lãnh đạo các cấp, mà chúng tôi có dịp tiếp xúc trên địa bàn Mường (Hòa Bình), đều đặc biệt quan tâm đến việc cải tạo tập tục ma chay và cưới xin.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Văn hóa và tộc người ( Q1 )

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI câi sèng vµ câi chÕt trong quan niÖm cæ truyÒn cña ngÖêi MÖêng “§ªm nay Ngµy nµy T«i dËy KÓ chuyÖn xöa cho ngöêi nghe Nãi vÌ xöa cho ngöêi hay Mai sau Cã ngµy ¨n c¬m uèng röîu Ngöêi kh¸c chuyÖn cïng ®êi...” (Më ®Çu mo §Î ®Êt ®Î nöíc: lêi bè Mo nãi víi ngöêi chÕt) Trong khu«n khæ cuéc vËn ®éng c¶i c¸ch phong tôc tËp qu¸n, mét mÆt quan träng cña c«ng t¸c v¨n hãa ë miÒn nói, nh÷ng ®ång chÝ l·nh ®¹o c¸c cÊp, mµ chóng t«i cã dÞp tiÕp xóc trªn ®Þa bµn Möêng (Hßa B×nh), ®Òu ®Æc biÖt quan t©m ®Õn viÖc c¶i t¹o tËp tôc ma chay vµ cöíi xin. C¶i c¸ch tang lÔ cßn ®öîc coi träng h¬n c¶i c¸ch h«n lÔ. Thùc vËy, trong sinh ho¹t t«n gi¸o vµ x· héi cæ truyÒn cña ngöêi Möêng, ma chay lµ dÞp g©y tèn kÐm nhiÒu nhÊt: tèn tiÒn cña, tèn søc ngöêi, tèn th× giê. Ch¼ng nh÷ng thÕ, nh×n döíi gãc ®é chèng mª tÝn vµ gi¸o dôc chñ nghÜa v« 9
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI thÇn, tang lÔ lµ mét trong nh÷ng nghi lÔ t«n gi¸o “®Ëm ®Æc” cña ngöêi Möêng, lµ h×nh th¸i kh¸ tËp trung cña mª tÝn dÞ ®oan cæ truyÒn. Nhöng, nhö mäi nghi lÔ lín cña bÊt cø d©n téc nµo, tang lÔ Möêng cßn thÓ hiÖn, trªn lÔ tiÕt, nh÷ng quan niÖm vò trô vµ nh©n sinh quen thuéc cña d©n téc. Dï kh«ng thiÕu chç lÖch l¹c, c¸c quan niÖm Êy ®· b¾t rÔ l©u ®êi vµo t©m kh¶m cña ngöêi Möêng, lµ chÊt liÖu gãp phÇn x©y dùng nªn c¸i mµ nhiÒu nhµ d©n téc häc gäi lµ “mèi céng c¶m” cña mét d©n téc. Kh«ng thÓ nhÊt ®¸n xãa bá tÊt c¶ b»ng biÖn ph¸p hµnh chÝnh. Bªn c¹nh nh÷ng quan niÖm lçi thêi, nh÷ng tËp tôc l¹c hËu, tang lÔ Möêng cßn bao hµm nhiÒu gi¸ trÞ tiÕn bé cña di s¶n v¨n hãa d©n téc, mµ ngöêi Möêng hiÖn nay mong kÕ thõa vµ ph¸t huy mét c¸ch h÷u Ých trªn böíc ®öêng x©y dùng chñ nghÜa x· héi. Mèi t×nh g¾n bã ngöêi sèng còng nhö ngöêi chÕt víi ®Êt, nöíc, xãm, möêng(1) - böíc ®Çu cña t×nh yªu nöíc, tinh thÇn chèng ¸p bøc to¸t ra tõ mét sè lÔ ca, chØ lµ vµi tØ dô gi÷a nhiÒu tØ dô kh¸c. CÇn xãa bá nh÷ng g× vµ gi÷ l¹i nh÷ng g×? §ã lµ c©u hái mµ mét sè ®ång chÝ ë Hßa B×nh ®· nªu lªn khi trao ®æi víi chóng t«i. Qua bµn b¹c, c¸c ®ång chÝ còng nhÊt trÝ víi chóng t«i r»ng, tröíc khi quyÕt ®Þnh xãa bá hay gi÷ l¹i, viÖc tröíc m¾t râ rµng lµ ph¶i t×m hiÓu xem cã “nh÷ng g×”. NghÜa lµ ph¶i ®iÒu tra d©n téc häc vÒ tang lÔ, kh«ng nh÷ng ghi chÐp tØ mØ c¸c lÔ tiÕt, mµ cßn th«ng qua lÔ tiÕt rót ra nh÷ng quan niÖm vµ kh¸i niÖm Èn n¸u bªn sau. Trªn c¬ së hiÓu biÕt ®ã, c¸c ®ång chÝ ë Hßa B×nh sÏ cïng nh©n d©n Möêng gi¶i quyÕt thÝch ®¸ng vÊn ®Ò “xãa bá nh÷ng g× vµ gi÷ l¹i nh÷ng g×”. Chóng t«i tin töëng nhö vËy. Tµi liÖu ng¾n nµy chØ nh»m gãp phÇn rÊt nhá vµo c«ng t¸c “g¹n ®ôc kh¬i trong” cña c¸c ®ång chÝ ë Hßa B×nh, b»ng c¸ch tr×nh bµy l¹i nh÷ng quan niÖm cæ truyÒn cña ngöêi Möêng vÒ “câi sèng” vµ “câi chÕt”, trong chõng mùc chóng t«i th¨m dß ®öîc qua kh¶o s¸t 10
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI tang lÔ. VÊn ®Ò nµy chöa ®öîc nh÷ng ngöêi nghiªn cøu d©n téc Möêng tröíc kia ®Ò cËp ®Õn(2). “Câi sèng” vµ “câi chÕt” nãi ®©y kh«ng ph¶i lµ nh÷ng thµnh phÇn cña mét häc thuyÕt trõu töîng vÒ vò trô vµ nh©n sinh, kÕt qu¶ tö biÖn cña mét tÇng líp t¨ng l÷. Chóng t«i chØ muèn nãi ®Õn thÕ giíi cña ngöêi sèng vµ thÕ giíi dµnh cho tinh linh, trong quan niÖm d©n gian cña ngöêi Möêng tröíc ®©y, råi tõ ®ã t×m hiÓu sè phËn cña linh hån khi con ngöêi ®· t¾t thë, nh÷ng böíc ®öêng cña linh hån tõ “câi sèng” ®Õn “câi chÕt”. Con ®öêng Êy biÓu hiÖn qua c¸c lÔ tiÕt tang ma. Tuy nhiªn, trong giíi h¹n cña mét bµi t¹p chÝ, chóng t«i sÏ kh«ng miªu t¶ c¸c lÔ tiÕt nèi tiÕp nhau, mµ chØ hy väng r»ng diÔn biÕn c¬ b¶n nhÊt cña ®¸m tang Möêng sÏ lé phÇn nµo qua viÖc tr×nh bµy c¸c quan niÖm(3). LÇn l¹i nh÷ng trang sæ tay ghi chÐp trªn thùc ®Þa qua c¸c cuéc kh¶o s¸t cïng nhau tiÕn hµnh tõ n¨m 1964 cho ®Õn nay, chóng t«i kh«ng nÐn ®öîc båi håi khi nhí ®Õn nh÷ng “bè”, nh÷ng “mÕ”, nh÷ng ®ång chÝ, tuy chØ gÆp gì trªn c¸c chÆng ®öêng ®iÒn d·, nhöng ®· kh«ng ngÇn ng¹i dµnh th× giê gi¶i cho chóng t«i mét ®o¹n “mo” tèi nghÜa, thªm cho chóng t«i mét hiÓu biÕt cô thÓ(4). Trong qu¸ tr×nh chØnh lý vµ ph©n tÝch tµi liÖu, chóng t«i ®· nhiÒu lÇn tham kh¶o thùc tiÔn cña c¸c d©n téc kh¸c. Nh÷ng lÇn ®ã, nhiÒu b¹n ®ång nghiÖp ®· sèt s¾ng cho phÐp chóng t«i sö dông kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c b¹n, kÓ c¶ mét sè tµi liÖu chöa hÒ c«ng bè, ®Ó tiÖn ®èi chiÕu, so s¸nh. §èi víi chóng t«i, th¸i ®é v« tö ®ã lµ mét tÊm gö¬ng vÒ tinh thÇn khoa häc vµ hîp t¸c x· héi chñ nghÜa. Xin c¸c b¹n nhËn ë ®©y lêi c¶m ¬n ch©n thµnh cña chóng t«i(5). NÕu qu¶ thùc, nhö chóng t«i nghÜ, kh¸i niÖm “linh hån” lµ h¹t nh©n cña mäi tö töëng t«n gi¸o, th× tang lÔ ¾t ph¶i lµ biÓu hiÖn râ nÐt nhÊt cña kh¸i niÖm Êy. V× ma chay lµ g×, nÕu kh«ng 11
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI ph¶i lµ gi¶i ph¸p cao nhÊt vµ cuèi cïng - gi¶i ph¸p tèi chung - mµ mét céng ®ång thÓ ngöêi sèng ®öa ra ®Ó khu«n xÕp sè phËn cña linh hån mét thµnh viªn. TiÕc thay, nh÷ng tµi liÖu cô thÓ vÒ tang lÔ Möêng vÉn kh«ng cho phÐp chóng ta tr¶ lêi chÝnh x¸c c¸c c©u hái sau ®©y: Theo quan niÖm cæ truyÒn cña ngöêi Möêng, con ngöêi cã mÊy hån chÝnh, mÊy hån phô? Trªn c¬ thÓ cña ngöêi sèng, c¸c hån chÝnh vµ hån phô sÏ ra sao? Th«ng thöêng ë nöíc ta, c¸ch gi¶i ®¸p c¸c c©u hái trªn ®©y thuéc ph¹m vi quan niÖm d©n gian, chø kh«ng ph¶i lµ ®éc quyÒn hay ®Æc quyÒn cña mét ®¼ng cÊp, mét tõng líp nµo c¶. Ch¼ng h¹n, ngöêi Ba Na nµo ®· ®Õn tuæi tröëng thµnh ®Òu biÕt râ r»ng mçi ngöêi cã ba P¥ NGOL’ (= hån), hån chÝnh ë xo¸y tãc, mét hån phô ë trªn tr¸n, mét hån phô ë trong th©n, vµ khi con ngöêi ®· t¾t thë th× hån chÝnh ®i vÒ thÕ giíi bªn kia, cßn c¸c hån phô cø vÊt vöëng trong rõng, vÒ sau biÕn thµnh sö¬ng mãc(6). Cã thÓ dÉn nhiÒu tØ dô tö¬ng tù vÒ c¸c d©n téc kh¸c. §iÒu lµm cho chóng t«i ng¹c nhiªn lµ kh«ng mét ngöêi Möêng nµo, kÓ c¶ c¸c cô cao tuæi vµ nh÷ng ngöêi vèn lµ Pé Mo (= bè Mo) (7), cã thÓ tr¶ lêi nh÷ng c©u hái trªn mét c¸ch døt kho¸t. §©y kh«ng ph¶i lµ t×nh tr¹ng míi. Döíi thêi Ph¸p thuéc, khi cuéc sèng cæ truyÒn cña ngöêi Möêng chöa biÕn d¹ng nhiÒu, J.Cuisinier ®· tõng vÊp ph¶i mét t×nh tr¹ng tö¬ng tù, mµ vÒ sau c« kh«ng quªn nh¾c l¹i: “Hä ngËp ngõng vÒ c¸ch gi¶i ®¸p nh÷ng c©u hái Êy, h×nh nhö chöa bao giê hä tù hái nhö thÕ c¶”(8). Kh¸i niÖm linh hån, hoÆc chöa kÕt tinh, hoÆc ®ang ph©n gi¶i, trong quan niÖm d©n gian cña ngöêi Möêng. Theo quan niÖm phæ biÕn cña hä, th× ngöêi sèng cã nhiÒu hån, mµ tiÕng Möêng gäi lµ V¹I (vÝa). Cã lÏ nh÷ng vÝa Êy ®öîc ph©n bè kh¾p c¬ thÓ cña con ngöêi, v× tÊt c¶ nh÷ng ngöêi cung cÊp tµi liÖu cho chóng t«i ®Òu dÉn c©u nãi ®Çu miÖng sau ®©y: “PéN M¦¥L’ W¹I P£N §¡M, §¡M M¦¥L’ W¹I P£N CHI£U” 12
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI (Bèn mö¬i vÝa bªn ph¶i, n¨m mö¬i vÝa bªn tr¸i). Nhö vËy, ngöêi sèng cã chÝn mö¬i hån c¶ th¶y, ®µn «ng vµ ®µn bµ ®Òu thÕ. T¹i sao l¹i ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu nhö vËy? Ph¶i ch¨ng v× qu¶ tim ë bªn tr¸i? Trong kh«ng gian huyÒn bÝ cña ngöêi Möêng, phÝa bªn ph¶i vµ phÝa bªn tr¸i gi÷ nh÷ng chøc n¨ng kh¸c nhau nhö thÕ nµo? Tröíc nh÷ng th¾c m¾c nµy, c¸c cô, c¸c bè Mo, mµ chóng t«i tõng cã dÞp th¨m hái, chØ biÕt l¾c ®Çu cöêi xßa. T¸c gi¶ cuèn “Ngöêi câi sèng” cßn nh¾c ®Õn mét quan niÖm kh¸c: con ngöêi cã ba HåN (=hån), nÕu lµ nam th× thªm b¶y BÝA (=vÝa), n÷ th× thªm chÝn(9). Nhöng, qua thÈm tra ®iÒn d·, chóng t«i thÊy r»ng quan niÖm nµy - dùa trªn sù ph©n biÖt gi÷a hån chÝnh vµ hån phô, gi÷a nam vµ n÷ - hoÆc kh«ng phæ biÕn kh¾p n¬i (chØ cã t¹i mét sè vïng tiÕp gi¸p ®Þa bµn Kinh), hoÆc kh«ng ph¶i lµ quan niÖm d©n gian (chØ phæ biÕn trong mét sè nhµ Lang, hoÆc nh÷ng gia ®×nh Ýt nhiÒu cã Nho häc). Trong sè chÝn mö¬i vÝa cña ngöêi sèng, xöa kia ngöêi Möêng cã ph©n biÖt hån chÝnh vµ hån phô kh«ng? Mét lÇn n÷a, chóng t«i ®µnh dõng l¹i tröíc tiÕng cöêi xßa bÊt lùc. Dï sao, ®iÒu cã thÓ pháng ®o¸n lµ: cã nhiÒu lo¹i vÝa, Ýt nhÊt còng cã hai lo¹i. Nh÷ng ngöêi cung cÊp tµi liÖu cho chóng t«i thöêng dÉn mét c©u nãi ®Çu miÖng kh¸c: “W¹I TH¾n Po MOONG, V¹I KHANG Pã C¹” (= VÝa r¾n bá mu«ng, vÝa sang bá c¸). C©u nãi xóc tÝch ®Õn møc tèi nghÜa ®ßi hái chóng ta ph¶i t×m hiÓu mét vµi kh¸i niÖm, kÓ c¶ vÒ phö¬ng diÖn tõ ng÷. V¹I TH¾n (= vÝa r¾n, vÝa cøng) còng lµ tªn mét nghi lÔ t«n gi¸o cña ngöêi Möêng, cã liªn quan ®Õn kh¸i niÖm “linh hån”. Ngöêi ®Õn tuæi giµ c¶m thÊy søc b¾t ®Çu suy, còng nhö ngöêi chuÈn bÞ ®i xa, thöêng mêi LA W¹I TH¾n (= lµm vÝa r¾n), ®Ó t¨ng cöêng søc lùc cho m×nh b»ng c¸ch lµm cho vÝa cøng r¾n. Bè Mo, tröíc khi ®i chñ tr× tang lÔ, còng tù lµm vÝa r¾n, ®Ó vÝa cña m×nh ®ñ søc m¹nh ¸p ®¶o vµ 13
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI höíng dÉn hån ngöêi chÕt. Döíi m¾t ngöêi nghiªn cøu d©n téc häc t«n gi¸o, tôc lµm vÝa r¾n kh«ng thÓ kh«ng cã nh÷ng mèi quan hÖ, dï xa x«i, víi mét quan niÖm rÊt cæ vÒ linh hån, quan niÖm linh hån bµng b¹c, linh hån chöa c¸ thÓ hãa, mµ cã ngöêi ®· cöêng ®iÖu lªn thµnh “thuyÕt n¨ng löîng” vÒ linh hån(11). W¹I KHANG (= vÝa sang) thùc ra lµ g× ? VÊn ®Ò cßn treo ®Êy. Cho ®Õn nay, chóng t«i chöa gÆp mét bè Mo nµo gi¶i ®öîc nghÜa bãng cña tõ KHANG(12). Cßn Pã lµ mét ®éng tõ mµ ph¹m vi ng÷ nghÜa kh¸ réng. Trong nhiÒu tröêng hîp, Pã cã nghÜa lµ “giÕt”. VÒ ý nghÜa tæng hîp cña c©u “VÝa r¾n bá mu«ng, vÝa sang bá c¸”, hÇu hÕt nh÷ng ngöêi cung cÊp tµi liÖu cho chóng t«i ®Òu cho r»ng “vÝa r¾n” lµ lo¹i vÝa cã ®ñ uy lùc ®Ó th¾ng mu«ng thó trªn rõng (Pã = giÕt). Cßn “vÝa sang” th× ®ñ søc th¾ng loµi c¸ ë döíi nöíc. Riªng mét cô ë xãm B·i Tr¹o, thuéc möêng RÕch cò (nay thuéc x· Tó S¬n, huyÖn Kim B«i), ®· ®öa ra mét kiÕn gi¶i kh¸ lµ thó vÞ. Theo cô, “vÝa r¾n” lµ lo¹i vÝa nhÑ, nªn ®öîc vÝ víi mu«ng thó ë trªn cao (trong rõng, trªn söên nói), cßn “vÝa sang” lµ lo¹i vÝa nÆng, kh¸c nµo con c¸ bao giê còng ë döíi thÊp (döíi nöíc). Tuy ®¬n ®éc, c¸ch minh gi¶i nµy biÕt ®©u ch¼ng cã thÓ më thªm mét höíng kh¶o s¸t. V× “vÝa nÆng” vµ “vÝa nhÑ” còng lµ nh÷ng kh¸i niÖm cña ngöêi Kinh, mét d©n téc ë s¸t n¸ch ngöêi Möêng, vµ cã quan hÖ bµ con víi ngöêi Möêng vÒ nhiÒu mÆt(13). Xa h¬n n÷a, ph¶i ch¨ng quan niÖm vÒ träng löîng cña linh hån ®· tiÒm tµng trong c¸c kh¸i niÖm “hån tèt” vµ “hån xÊu” cña mét vµi ngµnh X¸ ë T©y B¾c(14)? §iÒu ch¾c ch¾n lµ cÆp h×nh töîng mu«ng - c¸ kh«ng chØ tån t¹i trong c©u nãi ®Çu miÖng dÉn trªn, ®Ó ®Þnh tÝnh cho hai lo¹i vÝa, mµ cßn xuÊt hiÖn Ýt nhÊt còng trong ba tröêng hîp kh¸c. Tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, trong c¸c ®¸m tang lín, thöêng lµ ®¸m tang cña NHA LANG (= nhµ Lang, ®¼ng cÊp quÝ téc trong 14
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI x· héi Möêng cæ truyÒn), cã ®ªm ph¶i mêi ba bè Mo cïng hµnh lÔ: ®ã lµ MO DòN (chöa râ nghÜa ®en cña tõ “dòn”)(15). Trªn mét nghi tröîng cña bè Mo, chØ dïng trong tröêng hîp nµy (xem H×nh I), cã c¾m hai l¸ cê ®u«i nheo, mét vÏ h×nh con mu«ng, cô thÓ lµ con hö¬u, mét vÏ h×nh con c¸. Còng tröíc c¸ch m¹ng, c¸c nghi lÔ n«ng nghiÖp tiÕn hµnh trong mçi xãm Möêng ®Òu tËp trung vµo vô mïa. LÔ më ®Çu cho vô mïa, tröíc ngµy cµy vì ®Êt, lµ lÔ KHông MUA (= không mïa, chöa n¾m ch¾c nghÜa ®en cña tõ “không”), cö hµnh trong th¸ng ba ©m lÞch t¹i QU¹n (=qu¸n), n¬i thê THENG WANG (= thµnh hoµng, thÇn b¶o vÖ xãm). Nãi chung, vËt tÕ lµ lîn. Nhöng mét sè xãm - vÝ nhö xãm §óp (thuéc Möêng RÕch cò), n¬i chóng t«i ®· thu ®öîc chi tiÕt sau ®©y - cßn gi÷ mét tËp tôc cæ h¬n: vËt tÕ ph¶i lµ con mu«ng, cô thÓ lµ con nai hay con hö¬u. V× vËy, tröíc lÔ không mïa, cã khi suèt mét th¸ng trêi, LANG TAO (= Lang §¹o, quÝ téc thèng trÞ ë xãm) cÇm ®Çu d©n xãm ®i s¨n liªn miªn hÕt ngµy nµy ®Õn ngµy kia, ph¶i giÕt lîn lµm lÔ: ngöêi ta xem ®Êy lµ triÖu chøng mÊt mïa. LÔ kÕt thóc mïa lµ lÔ ¡N C¥M NON (= ¨n c¬m non), H×nh 1: Nghi tröîng cña bè Mo trong mo Dòn hay lµ ¡N C¥M MîI (= 15
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI ¨n c¬m míi), tiÕn hµnh trong tõng nhµ, vµo th¸ng möêi ©m lÞch, tröíc ngµy gÆt ré. Trong dÞp nµy, vËt tÕ b¾t buéc lµ C¥M CHUL’ (= c¬m chïn, tøc cèm dÑp, chöa râ nghÜa ®en cña tõ “chul’”), vµ c¸, cô thÓ lµ C¹ é£T T¤ (= c¸ èt ®å nghÜa lµ c¸ ®ïm l¹i b»ng l¸ råi ®å lªn). Nai hay hö¬u, vµ c¸, cßn lµ nh÷ng ®å ¸n thöêng thÊy trªn mét hiÖn vËt th«ng dông cña nÒn mü thuËt Möêng cæ truyÒn, bé phËn ®éc nhÊt cã hoa v¨n trong trang phôc cña n÷ giíi: c¸i K’¤èC W¾L’ (= trèc v¸y, ®Çu v¸y, mµ ngöêi Kinh ë vïng Möêng thöêng gäi lµ “c¹p v¸y”)(16). Ngöîc dßng lÞch sö, chóng ta kh«ng quªn r»ng hö¬u vµ c¸ còng lµ nh÷ng m«-tÝp ®öîc thÓ hiÖn trªn mét sè hiÖn vËt b»ng ®ång thau thêi cæ. Sù lÆp ®i lÆp l¹i cña cÆp mu«ng c¸ trªn nhiÒu chiÒu cña cuéc sèng Möêng - kÓ c¶ chiÒu thêi gian, nÕu më réng diÖn tröêng tõ d©n téc Möêng ngµy nay ra nh÷ng céng ®ång thÓ ®· cö tró trªn ®Êt nöíc ta tõ thêi s¬ sö, tõ hoa v¨n c¹p v¸y ®Õn m«-tÝp trèng ®ång - chøng tá r»ng nh÷ng h×nh töîng nµy ®· cã mét thêi lÞch sö l©u ®êi vµ ch¾n h¼n lµ phøc t¹p. MÆc dÇu ngµy nay kh«ng mét ngöêi Möêng nµo cßn cã thÓ gi¶i thÝch cho ngöêi lµm d©n téc häc néi dung cña cÆp mu«ng - c¸, râ rµng ®©y lµ hai biÓu töîng mang ý nghÜa t«n gi¸o hay thÇn tho¹i, ®ång thêi g¾n chÆt víi nhau thµnh mét thÕ löìng ph©n(17). Xung quanh kh¸i niÖm vÝa cña ngöêi Möêng, tµi liÖu cã trong tay chØ cho phÐp nãi ch¾c r»ng: 1. Theo quan niÖm cæ truyÒn cña ngöêi Möêng, ngöêi sèng cã nhiÒu vÝa; 2. Sè löîng vÝa cña ®µn «ng vµ ®µn bµ kh«ng kh¸c nhau; 3. Nh÷ng vÝa Êy ®öîc ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu ë bªn ph¶i vµ bªn tr¸i cña c¬ thÓ; 4. VÝa ®öîc chia thµnh hai lo¹i, mµ chóng t«i chöa cã ®iÒu 16
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI kiÖn ®Ó ph©n biÖt râ chøc n¨ng. NÕu chóng t«i chöa thÓ khoanh kh¸i niÖm “vÝa” cña ngöêi Möêng b»ng mét ®öêng biªn chÝnh x¸c, th× tr¸i l¹i, vò trô hoang ®öêng lµm khung cho ho¹t ®éng cña vÝa ngöêi sèng vµ hån ngöêi chÕt lµ mét hÖ thèng kh¸ râ nÐt. Thùc ra, trong v¨n häc truyÒn miÖng cña ngöêi Möêng, kÓ c¶ v¨n häc t«n gi¸o, kh«ng cã t¸c phÈm nµo miªu t¶ vò trô Êy. Ngay c¶ ¸ng mo lín “TÐ §ÊT TÐ §¸C” (= §Î ®Êt ®Î nöíc) mµ chóng ta cã thÓ xem phÇn ®Çu lµ thÇn tho¹i Möêng cËn ®¹i, ®· cè ®Þnh l¹i döíi h×nh thøc lêi th¬(18) còng chØ ®Ò cËp s¬ löîc ®Õn viÖc t¹o thiªn lËp ®Þa, mµ kh«ng hÒ cho ta biÕt vò trô t¹o nªn ®öîc cÊu tróc nhö thÕ nµo. Theo dâi diÔn biÕn cña tang lÔ, th«ng qua ®öêng ®i nöíc böíc cña hån ngöêi chÕt, còng cã thÓ biÕt mét sè vïng thuéc vò trô Êy. Nhöng mét sè vïng chöa ph¶i lµ toµn bé. May thay, tÊt c¶ c¸c bè Mo, còng nhö nh÷ng cô, kÓ c¶ nh÷ng MÕ (= *bµ) th¹o cæ tÝch, mµ chóng t«i ®· cã dÞp tiÕp xóc, ®Òu thèng nhÊt víi nhau trªn nh÷ng nÐt c¬ b¶n, khi hä kÓ cho chóng t«i nh÷ng g× hä biÕt ®öîc vÒ vò trô huyÒn hoÆc mµ ta muèn t×m hiÓu. Râ rµng vò trô quan t«n gi¸o cña ngöêi Möêng cßn cè ®Þnh trong quan niÖm d©n gian. §ö¬ng nhiªn, mçi ngöêi cung cÊp tµi liÖu cã thÓ gãp vµo quan niÖm chung mét sè chi tiÕt míi, hay Ýt nhiÒu suy luËn c¸ nh©n. Nhöng tËp hîp vµ sµng läc l¹i, cã thÓ rót ra mét c¸i “vèn” chung, mµ chóng t«i xin phÐp tr×nh bµy l¹i döíi ®©y. Chóng ta sÏ thÊy r»ng ®ã lµ mét quan niÖm phøc hîp, nhö nhiÒu mÆt kh¸c trong nÒn v¨n hãa phøc hîp cña ngöêi Möêng. Theo quan niÖm cæ truyÒn cña ngöêi Möêng, vò trô chia lµm ba tÇng, ba khu vùc kh¸c nhau ph©n bè trªn mét trôc däc. ë gi÷a lµ M¦¥NG P¦A (= möêng Pöa, nghÜa lµ möêng b·i b»ng, hay lµ möêng b»ng ph¼ng), thÕ giíi cña ngöêi sèng. ë ®©y, ngöêi sèng tËp hîp l¹i thµnh NOãC (= möêng, ®Þa vùc, gåm 17
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI nhiÒu xãm), döíi sù cai qu¶n cña Lang, ®¼ng cÊp thèng trÞ, vµ ¢U (= ËU), tay ch©n cña Lang, Möêng Pöa, thÕ giíi cña ngöêi sèng, lµ khung c¶nh ®Þa lý quen thuéc cña ngöêi Möêng, lµ thung lòng vµ nói ®åi, lµ ruéng nöíc vµ nö¬ng rÉy, lµ xãm, lµ möêng, nhöng còng lµ KE CH¥ (= KÎ Chî) n÷a. Vµ, trong quan niÖm vò trô cña hä, ngöêi Möêng kh«ng hoµn toµn lo¹i trõ ®Þa bµn cña nh÷ng d©n téc kh¸c, ®Æc biÖt nh÷ng d©n téc ®· sèng bªn c¹nh hä tõ l©u ®êi, nhö CON T¸O (= Con §¸o, tøc ngöêi Th¸i). Do ®ã, tõ P¦A (=b·i b»ng, b»ng ph¼ng) kh«ng h¹n chÕ möêng Pöa trong ph¹m vi thung lòng, n¬i cã nhiÒu b·i b»ng. Cã h¹n chÕ ch¨ng, lµ h¹n chÕ trong ph¹m vi mÆt ®Êt, mÆt ph¼ng ®èi lËp víi trêi ë bªn trªn, vµ víi lßng ®Êt ë bªn döíi. Nhö ®· nãi trªn, vò trô mµ chóng t«i ®ang miªu t¶ lµ mét hÖ thèng cã trªn cã döíi, mét hÖ thèng däc. M¦¥NG K’L¥I (= möêng Trêi), ë bªn trªn möêng Pöa, lµ n¬i ngù trÞ cña BUA K’L¥I (= Vua trêi), cã c¸c KEM (= Kem) phß t¸. X· héi Möêng cæ truyÒn kh«ng cã vua, nhöng v× nhiÒu lý do lÞch sö nªn kh¸i niÖm “vua” rÊt quen thuéc víi ngöêi Möêng(19). Trong mo “§Î ®Êt ®Î nöíc” mµ chóng t«i võa nh¾c ®Õn, nh©n vËt BUA GIT GIANG (= Vua GÞt Giµng), ngöêi ®Çu tiªn xöng vua ë KÎ Chî, ®öîc xem lµ dßng dâi trùc tiÕp cña T¸ C¢N (= §¸ CÇn, ¤ng CÇn), anh hïng v¨n hãa cña thÇn tho¹i Möêng cËn ®¹i. Chøc Kem nªu râ tÝnh chÊt x· héi cña Vua Trêi: t¹i ®«i n¬i trªn ®Þa bµn Möêng (Hßa B×nh), mét sè chøc Ëu - tay ch©n cña nhµ Lang - ®öîc gäi lµ Kem, vÝ nhö c¸c chøc KEM C¸ (= Kem c¶, Kem lín) vµ KEM óN (= Kem em) trong hÖ thèng Ëu ë möêng Vang cò (nay trªn ®Êt huyÖn L¹c S¬n). Còng nhö GÞt-Giµng trong mo “§Î ®Êt ®Î nöíc”, Vua Trêi cßn mang diÖn m¹o mét «ng Lang: x· héi möêng Trêi chØ lµ håi quang cña x· héi cã thùc, x· héi cña nh÷ng con ngöêi thùc sèng ë möêng Pöa. Trong mét 18
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI ®o¹n sau, khi giíi thiÖu hµnh tr×nh cña linh hån ngöêi chÕt, chóng t«i sÏ nãi ®Õn chøc n¨ng cña c¸i triÒu ®×nh nµy, hay nãi cho ®óng h¬n lµ cña bé m¸y Lang ë möêng Trêi. Tröíc m¾t, ®Ó cã ®iÒu kiÖn hiÓu râ h¬n tö duy cæ truyÒn cña ngöêi Möêng, ph¶n ¸nh qua vò trô quan t«n gi¸o cña hä, chóng ta h·y xÐt ®Õn thêi gian vµ kh«ng gian ë möêng Trêi. Víi tÊt c¶ nh÷ng ngöêi cung cÊp tµi liÖu, chóng t«i ®Òu ®Æt c©u hái sau ®©y: vua Trêi vµ c¸c Kem cã chÕt hay kh«ng. Ai còng døt kho¸t kh¼ng ®Þnh r»ng c¸c vÞ Êy kh«ng thÓ chÕt, lµ bÊt tö(20). NÕu thÕ, thêi gian ë möêng Trêi lµ v« tËn. Nhöng kh«ng gian ë ®©y l¹i h÷u h¹n. Chóng t«i cßn nhí m·i c©u tr¶ lêi cña mét bè Mo ë möêng §éng cò (nay thuéc huyÖn Kim B«i): “Möêng Trêi còng cã chç cïng” Vµ bè dÉn ngay mÊy c©u trong “MO KIÕN” (= mo KiÖn): “MOONG NHÞM ti CËT TOL’ MOONG TßL’ TI CËT KHUéNG (= Mu«ng nhÝm ®i hÕt lèi, Mu«ng don(21) ®i hÕt nÎo) §Êy lµ n¬i tËn cïng cña möêng Trêi, n¬i cao nhÊt trong hÖ thèng däc cña vò trô. Cßn n¬i thÊp nhÊt cña möêng Trêi, chç tiÕp gi¸p víi möêng Pöa, lµ ë ®©u? §iÒu ®ã, kh«ng ai x¸c ®Þnh ®öîc. ChØ biÕt r»ng, ®©u ®ã ngoµi möêng Trêi, trªn ®öêng xuèng möêng Pöa, cã mét con s«ng: theo “mo KiÖn”, khi lªn trêi, ngöêi chÕt ph¶i vöît qua KHU¤¤NG KHANG PÖN KH¹N (= s«ng Khµng bÕn Kh¹n)(22). Nhö vËy, gi÷a möêng Trêi, thÕ giíi siªu nhiªn, vµ möêng Pöa, thÕ giíi tù nhiªn, cã s½n lèi th«ng thö¬ng. Nhöng ngöêi sèng kh«ng thÓ men theo lèi ®ã mµ lªn möêng Trêi ®öîc. §©y lµ lèi ®i dµnh cho hån ngöêi chÕt, v× lªn möêng Trêi lµ mét chÆng ®öêng trong hµnh tr×nh cña linh hån ®· tho¸t x¸c, mµ chóng ta sÏ bµn ®Õn sau. §Õn lóc Êy, chóng ta sÏ thÊy r»ng hån 19
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI ngöêi chÕt - dï ®· thµnh tinh linh - còng kh«ng thÓ böíc vµo ®Þa h¹t möêng Trêi, nÕu kh«ng cã vai trß cña bè Mo, nÕu kh«ng cã t¸c ®éng cña ph¸p thuËt. ThÕ giíi bªn döíi mÆt ®Êt, trong lßng ®Êt, lµ M¦¥NG P¦A TÝN = möêng Pöa tÝn, nghÜa lµ möêng b»ng döíi). Tªn gäi Êy (möêng b»ng ph¼ng döíi) còng ®ñ ®Ó khiÕn ta ngê r»ng thÕ giíi bªn döíi nµy kh«ng kh¸c mÊy so víi thÕ giíi trªn mÆt ®Êt (möêng b»ng ph¼ng). Mµ qu¶ vËy. C¨n cø vµo lêi miªu t¶ thèng nhÊt cña nh÷ng ngöêi cung cÊp tµi liÖu, chóng t«i hiÓu riªng möêng Pöa tÝn kh«ng ph¶i lµ thÕ giíi siªu nhiªn. ë ®©y, cã ngöêi, sóc vËt, s¨n b¾n vµ ®¸nh c¸, còng lÊy vî lÊy chång, sinh con ®Î c¸i, cã sèng vµ cã chÕt. ë ®©y, cã nhµ cöa, cã xãm - möêng, cã Lang - Ëu, Möêng Pöa tÝn ch¼ng kh¸c g× möêng Pöa, ë ®©y “con tr©u chØ b»ng con chã, con bß b»ng con mÌo, ngöêi lín b»ng trÎ con möêi ba möêi bèn tuæi”(23). Xöa kia, möêng Pöa vµ möêng Pöa tÝn cã lèi th«ng thö¬ng víi nhau: ®Êy lµ mét c¸i R¤¤NG (= c¸i r«ng, tøc lèi th«ng miÖng trßn nèi liÒn hai tÇng cao thÊp) nèi liÒn mÆt ®Êt víi thÕ giíi bªn döíi. BÊy giê, ngöêi hai möêng ®i l¹i víi nhau, cã nh÷ng tröêng hîp trai g¸i hai bªn lÊy nhau. VÒ sau, kh«ng râ v× lý do g× - cã ngöêi cho r»ng v× tôc lÖ cöíi xin kh¸c nhau - ngöêi hai möêng lÊp lèi th«ng thö¬ng, kh«ng ®i l¹i víi nhau n÷a. Mét thÕ giíi bªn döíi mÆt ®Êt, cã cö d©n, cã cuéc sèng, lµ h×nh ¶nh quen thuéc, vèn cã trong cæ tÝch, truyÒn thuyÕt, quan niÖm d©n gian, cña nhiÒu d©n téc ë nöíc ta: ngöêi Th¸i, ngöêi Tµy, ngöêi Dao, ngöêi Gi¸y ë Lµo Cai, ngöêi Pu pÐo ë Hµ Giang, ngöêi Kinh vµ ngöêi Kh¬me ë Nam Bé, nhiÒu d©n téc ë T©y Nguyªn...(24). Tõ d©n téc nµy qua d©n téc kia, nh÷ng chi tiÕt kÓ ra cã thÓ kh¸c nhau. Nhöng xung quanh b¶n chÊt cña thÕ giíi Êy vµ nh÷ng con ngöêi ë ®Êy, c¸c dÞ b¶n ®Òu thèng nhÊt víi nhau trªn mÊy nÐt chÝnh: 20
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI 1. ThÕ giíi bªn döíi mÆt ®Êt kh«ng ph¶i lµ ©m ty, kh«ng ph¶i lµ thÕ giíi siªu nhiªn cña tinh linh. ThÕ giíi bªn döíi vµ thÕ giíi trªn mÆt ®Êt vèn lµ mét, xöa kia cã lèi th«ng thö¬ng víi nhau. §¸ng löu ý lµ, theo truyÒn thuyÕt cña ngöêi £ §ª vµ ngöêi M¹, th× loµi ngöêi vèn xuÊt ph¸t tõ thÕ giíi bªn döíi Êy, tröíc khi nh« lªn tõ lßng ®Êt ®Ó chiÕm lÜnh mÆt ®Êt; 2. Cö d©n cña thÕ giíi bªn döíi cã thÓ lµ nh÷ng ngöêi tÝ hon (theo truyÒn thuyÕt Möêng, Th¸i, Tµy, Gi¸y, Dao, Pu pÐo, Kinh vµ Kh¬me ë Nam Bé, Ba Na ë T©y Nguyªn), hoÆc b»ng tÇm vãc chóng ta (theo truyÒn thuyÕt £ §ª vµ M¹). Nhöng hä lµ nh÷ng con ngöêi thùc, b»ng xö¬ng vµ b»ng thÞt; 3. Dï gièng thÕ giíi trªn mÆt ®Êt vÒ b¶n chÊt, thÕ giíi bªn döíi vÉn thua kÐm thÕ giíi cña chóng ta (ngöêi bÐ tÝ, ¨n ®Êt, dïng ®òa ta ®¸nh r¬i ®Ó lµm cét nhµ, viÖn ®Õn søc m¹nh cña ngöêi trªn mÆt ®Êt...). Lµ thÕ giíi vËt chÊt vèn th«ng thö¬ng víi mÆt ®Êt, vµ lµ m«i tröêng thùc, möêng Pöa tÝn ¾t h¼n cïng mét kh«ng gian (vµ thêi gian?) víi möêng Pöa. Cã lÏ chÝnh v× tÝnh chÊt thùc nµy, mµ cã ngöêi muèn xem nh÷ng “ngöêi lïn” döíi mÆt ®Êt lµ h×nh ¶nh truyÒn thuyÕt hãa cña nh÷ng ngöêi Nªgrit« tõng cö tró ë §«ng Dö¬ng vµ §«ng Nam ¸. Sau ®©y, khi bµn ®Õn ®öêng ®i cña linh hån ngöêi chÕt, chóng ta sÏ thÊy r»ng, döíi vá duy lý cña nã, kiÕn gi¶i nµy, thùc ra, kh«ng cã c¬ së ch¾c ch¾n. M¦¥NG BUA KHó (= möêng Vua Khó) còng lµ thÕ giíi bªn döíi, nhöng kh«ng ph¶i döíi mÆt ®Êt, mµ ë ®¸y nöíc. §©y lµ “vö¬ng quèc” cña bän KHó (= Khó), döíi quyÒn cai qu¶n cña BUA KHó (= Vua Khó). Khó lµ nh©n vËt huyÒn hoÆc thöêng xuÊt hiÖn trong cæ tÝch vµ chuyÖn truyÒn kú Möêng döíi d¹ng r¾n lín ë nöíc. NÕu cã thÓ nãi r»ng ngöêi tÝ hon ë möêng Pöa tÝn 21
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI lµ ngöêi thùc, cã thÓ nãi lµ ngöêi “b»ng xö¬ng, b»ng thÞt”, th× tr¸i l¹i, b¶n chÊt cña Khó khã x¸c ®Þnh h¬n nhiÒu. §iÒu khiÕn chóng t«i löu ý khi th¨m hái lµ, mÆc dÇu Khó cã thÓ xuÊt hiÖn döíi nhiÒu d¹ng kh¸c nhau, trong ý thøc cña hä, ngöêi Möêng kh«ng bao giê t¸ch kh¸i niÖm “Khó” khái h×nh töîng r¾n g¾n liÒn víi nöíc. M« t¶ c¶nh kh« c»n trong buæi khëi nguyªn cña trêi ®Êt, mo “§Î ®Êt ®Î nöíc” cã c©u: “Ch¼ng cã s«ng Li ch¶y lät l¸ bµi Kh«ng cã s«ng C¸i ch¶y lät l¸ de Nöíc s«ng §»m s«ng §Ì chöa cã B«ng c¬m tr¸i lóa chöa nªn TiÕng Õch nh¸i cßn lÆng im Hang chöa cã n¬i nu«i khó Nói ®¸ chöa cã chç nu«i rïa Bªn b·i bªn gß Chöa cã chèn nu«i gi¶i...” ë ®©y, Khó ®öîc xÕp c¹nh “s«ng”, “c¬m lóa”, “Õch nh¸i”, “rïa”, “gi¶i”, nh÷ng kh¸i niÖm cã liªn quan ®Õn nöíc. Ng«n ng÷ v¨n häc Möêng thöêng ghÐp h×nh töîng Khó víi h×nh töîng Rång (còng lµ mét thø r¾n) trong mét thµnh ng÷ cã tÝnh chÊt lÊp l¸y: “CON KHó CON R¤¤NG” (=con Khó con Rång). Trong nh÷ng chuyÖn Khó mµ chóng t«i ®öîc nghe kÓ, dï mang h×nh d¹ng g×, nhöng khi ®· bÞ ngöêi dïng möu giÕt chÕt, hay khi ®ang ngñ, bao giê Khó còng trë l¹i nguyªn h×nh con r¾n(25). Nhö vËy, trªn c¬ b¶n, Khó lµ r¾n to ë nöíc. R¾n g¾n víi nöíc lµ mét kh¸i niÖm cã s½n trong thÇn tho¹i cña nhiÒu d©n téc trªn thÕ giíi, vµ cã liªn quan mËt thiÕt víi ý 22
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI niÖm phån thùc trong t«n gi¸o nguyªn thñy vµ c¸c nghi lÔ n«ng nghiÖp: vÊn ®Ò nµy ®· ®öîc nhiÒu lÇn s¬ kÕt. Nguyªn h×nh r¾n cña Khó cã mét ®Æc ®iÓm: bao giê còng cã mét mµo ®á trªn ®Çu nhö mµo gµ sèng. Qua c«ng tr×nh so s¸nh cña C.Hentze(26), chóng ta ®· biÕt r»ng, còng nhö r¾n hai ®Çu vµ r¾n hai th©n, r¾n cã mµo lµ mét h×nh töîng thÇn tho¹i vµ mét ®å ¸n trang trÝ phæ biÕn kh¾p miÒn bao quanh Th¸i B×nh Du¬ng. Nhöng, trong cæ tÝch Möêng, Khó kh«ng cßn lµ kh¸i niÖm thÇn tho¹i, biÓu tröng cña thÕ giíi bªn döíi, thÕ giíi sinh vËt vµ b¶n n¨ng n÷a. Vöît khái khu«n khæ l«-gÝch chÆt chÏ cña tö duy thÇn tho¹i, trµn vµo ®Þa h¹t réng r·i cña t×nh ®êi trong cæ tÝch vµ chuyÖn truyÒn kú, Khó ®öîc nh©n c¸ch hãa Ýt nhiÒu, trë thµnh nh©n vËt cã c¸ tÝnh vµ l¾m khi tai qu¸i, ®· thÕ l¹i cã phÐp thÇn th«ng biÕn hãa, khi mang h×nh r¾n, khi hiÖn h×nh ngöêi, khi vËt vê trªn mÆt s«ng thµnh nh÷ng khóc LOãNG (= th©n c©y chuèi) ®Ó ®¸nh lõa ngöêi qua bÕn. Nh÷ng d¹ng biÕn hãa kÓ trªn ®öîc phèi hîp tµi t×nh trong chuyÖn “MÕ Côt”, mét viªn ngäc trong kho tµng truyÖn cæ Möêng(27). Cã nh÷ng ngöêi, kÓ c¶ bè Mo, qu¶ quyÕt víi chóng t«i r»ng Khó còng lµ ngöêi nhö ta th«i, nhöng lµ ngöêi ë döíi nöíc, ®i ®©u ph¶i mang lèt r¾n. Mét sè chuyÖn vÒ Vua Khó cã thÓ khiÕn chóng ta suy nghÜ theo chiÒu höíng ®ã, v× nhö chuyÖn ngöêi ®i cµy ®öîc mêi xuèng nöíc LA W¹I (=lµm vÝa, tøc cóng) cho con Vua Khó(28). Döíi ®¸y nöíc, Vua Khó sèng mét cuéc ®êi vö¬ng gi¶, döíi h×nh d¹ng con ngöêi, trong nh÷ng cung ®iÖn ®Çy b¸u vËt. Râ rµng, trong cæ tÝch Möêng, Vua Khó ®· mang diÖn m¹o cña mét “Long Vö¬ng” hay “Vua Thñy TÒ” trong truyÒn thuyÕt cña ngöêi H¸n vµ nh÷ng d©n téc chÞu ¶nh höëng s©u s¾c cña v¨n hãa H¸n(29). Nhö vËy, kh¸i niÖm Khó - con Khó thöêng - vµ kh¸i niÖm Vua Khó, tuy cã chç gièng nhau, nhöng ®· kh¸c nhau vÒ møc ®é siªu nhiªn. Dï sao, còng kh«ng thÓ xem möêng Vua Khó lµ mét thÕ giíi thùc nhö möêng Pöa 23
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI tÝn ®öîc. Tuy ®· siªu nhiªn hãa, thÕ giíi döíi nöíc vÉn ë trong mét kh«ng gian h÷u h¹n,mét kh«ng gian râ rµng bÞ h¹n chÕ gi÷a mÆt nöíc vµ ®¸y nöíc. Nhöng, s½n uy lùc phi thöêng, Khó cã hai c¸ch vöît khái h¹n chÕ nãi trªn: mét lµ më réng kh«ng gian cña m×nh b»ng c¸ch d©ng nöíc lªn, nöíc d©ng ®Õn ®©u Khó vÉy vïng ®Õn ®Êy: hai lµ hãa th©n thµnh con ngöêi ®Ó ®i vµo kh«ng gian cña thÕ giíi thùc, thÕ giíi cña con ngöêi. Ngöîc l¹i, ngöêi sèng còng cã thÓ xuèng thÕ giíi döíi nöíc, nÕu cã Khó dÉn ®öêng, trong tröêng hîp Êy, ngöêi sèng cø viÖc theo kÎ dÉn ®öêng böíc xuèng nöíc, vµ khi ®· ngËp hoµn toµn anh ta sÏ thÊy ®öêng s¸ thªnh thang dÉn ®Õn cung Vua Khó. Còng cã ngöêi kÓ r»ng Khó cho ngöêi sèng ngåi vµo mét c¸i thóng trßn: mét xo¸y nöíc hót c¶ thóng lÉn ngöêi xuèng ®¸y, tËn cung Vua Khó (30). Qua ®ã, ta thÊy r»ng, mÆc dÇu gi÷a möêng Pöa vµ möêng Vua Khó cã nh÷ng tröêng hîp ®i l¹i víi nhau, nhöng ®©y vÉn lµ hai thÕ giíi c¸ch biÖt nhau b»ng mét hµng rµo chØ cã thÓ vöît H×nh 2: Vò trô “ba tÇng - bèn thÕ giíi” 24
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI qua b»ng ph¸p thuËt. Nh÷ng tµi liÖu ®· tr×nh bµy ®ñ râ ®Ó lªn mét löîc ®å cã tÝnh chÊt minh häa (xem H×nh 2). Tröíc khi chuyÓn qua vÊn ®Ò kh¸c, nÕu cÇn s¬ kÕt c¸c nhËn xÐt lÎ tÎ ë nh÷ng phÇn trªn, chóng ta cã thÓ nãi r»ng: 1. HÖ thèng vò trô “ba tÇng - bèn thÕ giíi” cña ngöêi Möêng lÊy möêng Pöa, thÕ giíi cña ngöêi sèng, lµm trung t©m: mäi ®öêng ®i ®Òu xuÊt ph¸t tõ ®©y, mäi thÕ giíi kh¸c ®Òu qui tô vÒ ®©y; 2. Tuy ®Òu ë trong nh÷ng kh«ng gian h÷u h¹n c¶, mçi thÕ giíi l¹i cã mét b¶n chÊt riªng, do ®ã sù th«ng thö¬ng gi÷a c¸c thÕ giíi bÞ h¹n chÕ. Möêng Pöa lµ thÕ giíi tù nhiªn, lµ “câi sèng” cña ngöêi Möêng. Möêng Pöa tÝn, vèn th«ng thö¬ng víi möêng Pöa, còng lµ thÕ giíi tù nhiªn, nhöng thÊp kÐm h¬n. Möêng Trêi lµ thÕ giíi siªu nhiªn hoµn chØnh nhÊt: thêi gian ë ®©y lµ v« tËn. Möêng Vua Khó, mang nÆng tÝnh chÊt cæ tÝch h¬n t«n gi¸o, còng lµ mét thø thÕ giíi siªu nhiªn; 3. Vöît qua ranh giíi gi÷a thÕ giíi tù nhiªn vµ thÕ giíi siªu nhiªn, ph¶i cã m«i giíi cña ph¸p thuËt. “LÔ thøc ch¼ng g× kh¸c h¬n lµ thÇn tho¹i ®ang ho¹t ®éng”. NhËn xÐt ®ã cña nhµ thÇn tho¹i häc Pan¬ff cã thÓ rÊt ®óng ë ch©u §¹i Dö¬ng, ®Þa bµn nghiªn cøu cña «ng. T¹i ®©y, cã mét sù thèng nhÊt l¹ kú gi÷a thÇn tho¹i, quan niÖm d©n gian vÒ vò trô, vµ nghi lÔ t«n gi¸o. Trªn ®Êt Möêng, t×nh h×nh phøc t¹p h¬n. Qua nh÷ng phÇn trªn, chóng ta ®· thÊy r»ng cã m©u thuÉn gi÷a thÇn tho¹i cËn ®¹i Möêng ®· cè ®Þnh thµnh lêi th¬ trong phÇn ®Çu mo “§Î ®Êt ®Î nöíc”, vµ quan niÖm d©n gian cña ngöêi Möêng vÒ vò trô, mµ chóng t«i võa giíi thiÖu. Theo dâi tang lÔ Möêng, chóng ta l¹i thÊy r»ng cßn mét mèi m©u thuÉn thø hai 25
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI n÷a, m©u thuÉn gi÷a quan niÖm d©n gian vµ c¸c lÔ tiÕt ma chay. V× qua hµnh tr×nh cña linh hån tõ “câi sèng” ®Õn “câi chÕt” - cã thÓ rót ra tõ diÔn biÕn cña tang lÔ - chóng ta thÊy hiÓn hiÖn mét quan niÖm kh¸c vÒ vò trô, hoµn toµn kh«ng gièng quan niÖm “ba tÇng - bèn thÕ giíi” mµ chóng ta ®· biÕt. LÇn l¹i nh÷ng böíc ®öêng cña hån ngöêi chÕt, nh»m t×m hiÓu vò trô quan thø hai nµy, chóng ta sÏ xuÊt ph¸t tõ tr¹ng th¸i linh hån khi con ngöêi võa t¾t thë. Chóng ta ®· biÕt r»ng ngöêi sèng cã chÝn mö¬i vÝa, bèn mö¬i vÝa ë bªn ph¶i, n¨m mö¬i vÝa ë bªn tr¸i. Nhöng mét khi con ngöêi ®· trót h¬i cuèi cïng, ngöêi Möêng kh«ng ®¶ ®éng ®Õn kh¸i niÖm “vÝa” n÷a, mµ chóng ta thÊy xuÊt hiÖn mét kh¸i niÖm míi, mµ ngöêi Möêng gäi lµ MA (= ma). Kh¸c víi vÝa, hån cña ngöêi sèng, ma lµ hån cña ngöêi chÕt, hån ®· tho¸t x¸c. Tõ ng÷ thay ®æi, néi dung cña kh¸i niÖm “linh hån” ¾t còng kh«ng cßn nhö cò. VËy, vÒ b¶n chÊt, ma kh¸c g× vÝa? ChÝn mö¬i vÝa biÕn chuyÓn thµnh bao nhiªu ma? NÕu vÝa hoµn toµn xa l¹ víi ma, th× ma tõ ®©u ®Õn, vµ mét khi ma ®· xuÊt hiÖn th× vÝa sÏ ®i ®©u? Nhö bao c©u hái kh¸c xoay quanh kh¸i niÖm “linh hån”, nh÷ng c©u hái trªn ®©y chöa t×m ®öîc gi¶i ®¸p tháa ®¸ng trong quan niÖm h÷u thøc cña ngöêi Möêng. So s¸nh víi quan niÖm cña ngöêi Th¸i - mét d©n téc ë s¸t n¸ch ngöêi Möêng, mµ néi dung truyÒn thuyÕt vµ tËp tôc t«n gi¸o ®· ¶nh höëng kh«ng Ýt ®Õn v¨n hãa Möêng - chóng t«i thÊy r»ng bÊy nhiªu hån kh«ng cßn gi÷ ®öîc nguyªn d¹ng khi con ngöêi ®· chÕt. Còng nhö ngöêi Möêng, tröíc ®©y ngöêi Th¸i tin r»ng ngöêi sèng cã nhiÒu hån, mµ hä gäi lµ KHU¢N. Con ngöêi t¾t thë, c¸c khu©n tËp trung thµnh ba cùc hay ba PHI (=ma). C¸c phi ®i vÒ nh÷ng n¬i kh¸c nhau trong vò trô, vµ tõ ®©y theo ®uæi nh÷ng sè phËn kh¸c nhau. C¨n cø vµo ®ã, ph¶i ch¨ng ta cã thÓ gi¶ thiÕt r»ng, trong 26
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI tröêng hîp ngöêi Möêng, sau khi ®· tho¸t x¸c chÝn mö¬i vÝa cña con ngöêi liÒn cè kÕt thµnh mét thÓ thèng nhÊt gäi lµ ma? NÕu qu¶ vËy th× cã lÏ ngöêi Tµy ë ViÖt B¾c còng quan niÖm hÖt nhö ngöêi Möêng(32). Dï sao, quan s¸t tang lÔ Möêng, ta thÊy bè Mo ®èi xö víi ma nhö víi mét c¸ nh©n nhÊt thÓ. Tang lÔ Möêng ®· ®öîc J.CUISINIER miªu t¶ tØ mØ vµ kh¸ chÝnh x¸c. TiÕc r»ng t¸c gi¶ cuèn “Ngöêi Möêng” kh«ng kh¶o s¸t kü néi dung c¸c ¸ng mo(33), nh÷ng lÔ ca mµ bè Mo chñ tr× ®¸m tang ph¶i mo lªn khi hµnh lÔ. §èi chiÕu néi dung c¸c ¸ng mo Êy víi qu¸ tr×nh diÔn biÕn cña lÔ tiÕt, chóng ta thÊy hiÖn râ ý nghÜa qu¸n triÖt cña tang lÔ Möêng. VÜnh viÔn t¸ch khái x¸c, thÓ vËt chÊt vèn lµ n¬i hån nö¬ng tùa, linh hån cã thÓ t¸c ®éng mét c¸ch v« trËt tù, lµm hçn lo¹n sinh ho¹t hµi hßa cña ngöêi sèng, cña gia ®×nh, xãm möêng, nh÷ng céng ®ång thÓ mµ ngöêi chÕt vèn lµ thµnh viªn. Yªu cÇu cÊp b¸ch cña nh÷ng céng ®ång thÓ Êy lµ chuyÓn ®öa ma tõ “câi sèng”, thÕ giíi tù nhiªn kh«ng thÝch hîp víi b¶n chÊt cña linh hån ®· tho¸t x¸c, sang “câi chÕt”, thÕ giíi siªu nhiªn. §©y kh«ng chØ lµ yªu cÇu t«n gi¸o. Nh×n döíi gãc ®é x· héi häc, linh hån ®· tho¸t x¸c kh«ng cßn ®ñ tö c¸ch vµ ®iÒu kiÖn vËt chÊt ®Ó ho¹t ®éng trong khu«n khæ gia ®×nh vµ xãm möêng, nh÷ng céng ®ång thÓ cña thÕ giíi tù nhiªn. VÒ “câi chÕt”, linh hån sÏ ®öîc gia nhËp vµo nh÷ng céng ®ång thÓ míi - gia ®×nh ma, xãm möêng ma - kh«ng kh¸c mÊy so víi nh÷ng céng ®ång ë câi sèng, nhöng lµ nh÷ng céng ®ång thÓ cña thÕ giíi siªu nhiªn. Nhö chóng ta ®· biÕt, gi÷a thÕ giíi tù nhiªn vµ thÕ giíi siªu nhiªn cã sù c¸ch biÖt vÒ b¶n chÊt, chØ cã thÓ vöît qua b»ng ph¸p thuËt. V× thÕ míi cã vai trß cña bè Mo. Nhöng ph¸p thuËt cña bè Mo, dï cao cöêng ®Õn mÊy, còng kh«ng ®ñ ®Ó ®öa ngay ®öîc ma vÒ “câi chÕt”. Tang lÔ Möêng lµ c¶ mét qu¸ tr×nh phøc t¹p vµ kÐo dµi, trong ®ã bè Mo thöêng xuyªn ®èi diÖn vµ ®µm 27
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI tho¹i víi linh hån ngöêi chÕt, tröíc m¾t c¸c céng ®ång thÓ ngöêi sèng (gia ®×nh, hä hµng, bµ con trong xãm trong möêng). Tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m mÆc dï chÝnh quyÒn thuéc ®Þa cÊm kÐo dµi ®¸m tang v× lý do vÖ sinh, nhöng nh÷ng tang lÔ Möêng hoµn chØnh nhÊt ë Hßa B×nh - thöêng lµ ®¸m tang c¸c Lang lín - cã thÓ diÔn ra qua möêi hai ®ªm. Tho¹t tiªn, khi ngöêi chÕt võa nh¾m m¾t, bè Mo dïng uy lùc cña m×nh ®Ó trÊn ¸p ma. §ã lµ môc ®Ých cña lÔ KE (=kÑ, chöa râ nghÜa ®en), mµ néi dung lµ s¬ bé c¾t mèi liªn hÖ b×nh thöêng gi÷a ma vµ “câi sèng”; ®ã lµ néi dung cña lÔ TAP MA (= ®¹p ma). Nhöng, tõ ®©y vÒ sau, suèt qu¸ tr×nh hµnh lÔ, bè Mo kh«ng hÒ trÊn ¸p n÷a, mµ chØ xen kÏ viÖc thuyÕt phôc linh hån ngöêi chÕt víi viÖc höíng dÉn linh hån Êy ®i tõng böíc mét trªn con ®öêng nhiÒu cung ®é vÒ “câi chÕt”. ThuyÕt phôc b»ng gi¶i thÝch: ®iÒu ®ã to¸t ra tõ néi dung cña tÊt c¶ c¸c ¸ng mo xÕp thµnh ROãNG (= dßng), nghÜa lµ thµnh mét hÖ thèng cã trËt tù nhÊt ®Þnh. Môc ®Ých gi¶i thÝch næi bËt trong ¸ng mo lín “§Î ®Êt ®Î nöíc”, mµ ®Ò tµi chÝnh yÕu lµ nguån gèc cña vò trô, vµ cña x· héi cã v¨n hãa do con ngöêi x©y dùng nªn qua ®Êu tranh. NhiÒu ¸ng mo ng¾n nãi cho linh hån râ nguån gèc cña c¸i chÕt, kh«ng ph¶i th«ng qua nh÷ng lý lÏ siªu viÖt vµ trõu töîng, mµ b»ng nh÷ng mÈu chuyÖn con con nhuèm mµu huyÒn tho¹i: tuy kh¸ rêi r¹c, c¸c mÈu chuyÖn nµy cã thÓ lµ vÕt tÝch cña mét hÖ thÇn tho¹i cæ h¬n phÇn ®Çu mo “§Î ®Êt ®Î nöíc”, mét hÖ thÇn tho¹i cã lÏ chöa tiÕp thu ¶nh höëng Th¸i(34). Cã nh÷ng ¸ng mo gi¶i thÝch nguån gèc mét sè vËt dïng trong tang lÔ vµ cã liªn quan ®Õn ma: ngän ®Ìn th¾p s¸ng ngµy ®ªm trªn bµn thê ngöêi chÕt, con gµ b¸o canh mµ ma ®öa theo trªn ®öêng lªn möêng Trêi, con tr©u hiÕn tÕ sÏ vÒ thÕ giíi bªn kia ®Ó cho ngöêi chÕt cã phö¬ng tiÖn lµm ¨n... ThuyÕt phôc c¶ b»ng gi¶i trÝ n÷a: ®ã lµ lý do tån t¹i trong Roãng mo cña tröêng 28