Văn hóa và tộc người ( Q2 )

Chia sẻ: Thu Xuan | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:64

Thêm vào BST

Báo xấu

112
lượt xem 35
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Món ăn Huế là món ăn Mương, vốn ra đi từ món ăn Huế nghe. Gọi là chuyện vui, đượm chút cảm động, khi cùng nhau nhớ về quê cũ. Anh bạn Đào Hùng cũng đã nhắc đến chuyện này, khi anh viết bài cho tạp chí Sông Hương, cách đây một số năm rồi.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Văn hóa và tộc người ( Q2 )

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI Mãn ¨n HuÕ, mãn ¨n MÖêng... Mãn ¨n HuÕ lµ mãn ¨n Möêng, vèn ra ®i tõ mãn ¨n Möêng... ChuyÖn ®ã, tõ khi biÕt ®öîc, t«i cø kÓ cho b¹n bÌ gèc HuÕ nghe. Gäi lµ chuyÖn vui, ®öîm chót c¶m ®éng, khi cïng nhau nhí vÒ quª cò. Anh b¹n §µo Hïng còng ®· nh¾c ®Õn chuyÖn nµy, khi anh viÕt bµi cho t¹p chÝ S«ng Hö¬ng, c¸ch ®©y mét sè n¨m råi. Giê (gi÷a ngöêi HuÕ víi nhau ®¸ng ra ph¶i nãi “chõ”), xin kÓ l¹i mét lÇn n÷a, víi nhiÒu chi tiÕt h¬n. Còng lµ cho vui th«i... Håi míi ra tröêng, tuæi cßn trÎ, lßng ®Çy h¸o høc t×m hiÓu, n¨m nµo t«i còng lªn Möêng ®Õn n¨m th¸ng, chia lµm hai ®ît, mét ®ît ba th¸ng, mét ®ît hai. §Õn möêi n¨m liÒn nhö thÕ. Qua nh÷ng n¨m th¸ng Êy, kh«ng nãi chuyÖn ®i, nh×n, suy nghÜ, hái, ghi... chØ nãi chuyÖn ¨n th«i th× ngµy nµo ch¶ ¨n c¬m Möêng hai lÇn, chöa kÓ n¨m th× möêi häa cßn ¨n cç n÷a. Cç Möêng Êy. ThÕ mµ ph¶i ®Õn n¨m n¨m, trong ®Çu t«i míi b¾t ®Çu le lãi mét ý ®Çu tiªn vÒ mèi quan hÖ gi÷a c¬m Möêng vµ c¬m HuÕ. Mµ m×nh 160
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI lµ ngöêi HuÕ ®Êy chø, ¨n c¬m HuÕ ®Õn hai mö¬i n¨m míi ra ®i... §Çu ®u«i nhö thÕ nµy. H«m Êy, t«i qua lµng bªn c¹nh vµo lóc trêi s¾p tèi, ®Þnh bông ë l¹i suèt ®ªm ®Ó nghe mo. “Nghe mo” chØ lµ mét c¸ch nãi: ®óng h¬n lµ ®Ó dù tang lÔ, v× tõ mo trong tiÕng Möêng cã nghÜa lµ tang ca, råi ngöêi hµnh lÔ cho ®¸m tang, ®ång thêi l¹i lµ “®éng tõ”, nÕu cã thÓ nãi thÕ, chØ viÖc ng©m tang ca. Thùc ra, ®¸m tang Möêng thêi tröíc cã thÓ kÐo dµi ®Õn möêi hai ®ªm mo, tøc möêi hai ®ªm ng©m tang ca, cã lÏ tõ trªn n¨m mö¬i n¨m nµy råi, ®· bÞ thu vÒ chØ mçi mét ®ªm. Thùc ra, viÖc ®ã ch¼ng mÊy quan träng ®èi víi c©u chuyÖn ®ang kÓ ®©y. §¸ng löu ý h¬n lµ ngöêi Möêng, Ýt nhÊt còng cho ®Õn thêi hµng n¨m t«i míi lªn víi hä, rÊt thÝch th¬ mo, còng ph¶i nãi lµ rÊt mª mo, dï cho ai ®· ®Õn tuæi tröëng thµnh còng thuéc lßng tõng c©u chuyÖn dµn tr¶i qua tõng ¸ng tang ca. Cã lÏ chÝnh v× vËy mµ nhµ cã tang, vµo ®ªm mo, cø chËt nÝch ngöêi: tröíc hÕt lµ d©n lµng, ®Æc biÖt ®µn «ng, råi ®Õn mét sè d©n c¸c lµng gÇn ®Êy; vµ c¶ sè Ýt bµ con ë c¸c lµng xa, ®«i khi xa vµi mö¬i c©y sè, còng lÆn léi c¶ nöa ngµy ®öêng vÒ dù tang lÔ. Cø ngåi xÕp b»ng trßn suèt ®ªm mµ l¾ng tai nghe, nhÊt lµ nÕu tröíc ®ã ®· ®¸nh bé c¶ mét qu·ng ®öêng dµi, tÊt cã mét lóc mÖt, buån ngñ, cÇn “gi¶i lao” trong chèc l¸t. Ph¶i ch¨ng v× nhu cÇu ®ã mµ nhµ nµo cã tang còng ®öîc mét ngöêi hµng xãm cho möîn nhµ trong ®ªm Êy, lµm n¬i chiªu ®·i kh¸ch? Kh«ng ph¶i dõng hµnh lÔ ®Ó mµ chiªu ®·i mäi ngöêi, sau ®ã l¹i tiÕp tôc. Kh«ng ph¶i thÕ, ngöêi hµnh lÔ, tøc bè mo, cø mo suèt ®ªm, mÖt th× nhµ cã tang ®· ®Æt s½n c¹nh bè mét be röîu, mét hai ®Üa ®å nh¾m, ®Ó bè lÊy l¹i søc, trong khi mäi ngöêi cø ngåi ®Êy trß chuyÖn, ®îi bè ng©m tiÕp. Cßn nhö ai ®ã thÊy cÇn, th× cø tù nhiªn, ®øng dËy ra ngoµi, qua nhµ bªn c¹nh. Nãi thÕ, ®Ó thÊy râ kh«ng khÝ tho¶i m¸i cña c¸c ®ªm mo trªn ®Êt Möêng. 161
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI Ph¶i gÇn nöa ®ªm míi ra ngoµi. Cïng ra cã hai cô ®· ngåi c¹nh t«i tõ ®Çu h«m. §Õn nhµ bªn, l¹i gÆp mÊy cô n÷a ®ang chê, v× chöa ®ñ sè ngöêi võa mét m©m. ThÕ lµ chóng t«i sµ vµo ngay. ¡n uèng, nhÊt lµ ¨n cç, ngöêi Möêng cø chËm r·i, cã thÓ nãi lµ “kÒ cµ” h¬n ngöêi Kinh nhiÒu. Tîp mét ngôm röîu, g¾p mét miÕng vµo b¸t, nhöng ®· ¨n ngay ®©u. §Æt ®òa lªn miÖng b¸t, ngöêi võa g¾p chèng hai tay lªn ®ïi, hoÆc vßng hai tay tröíc bông, nh×n vµo mäi ngöêi cïng m©m, nãi tiÕp c©u chuyÖn ®ang dë. C¸c ngöêi kh¸c còng vËy, thöêng g¸c ®òa l¹i mµ l¾ng nghe, cã khi cßn bµn thªm. Cø thÕ, cø trß chuyÖn lµ chÝnh, cßn ¨n chØ lµ ®Öm vµo c©u chuyÖn. Nhöng ®ªm Êy, chóng t«i “thanh to¸n” tö¬ng ®èi nhanh. Cã g× ®©u, trõ t«i ra, cßn c¸c cô cïng m©m ®Òu tõ xa ®Õn, mµ ®Õn vµo lóc ®· tèi, khi ®ªm mo ®· më mµn; chöa kÞp ¨n sau mét chÆng ®öêng dµi, hä ph¶i dù lÔ ngay... GÇn s¹ch m©m råi, mµ kh¸ch cßn ngåi ®Êy, vÉn chuyÖn trß r©m ran, th× ngöêi nhµ l¹i böng thªm thøc ¨n ra, cã thÕ th«i: thãi tôc cç bµn Möêng lµ nhö vËy, nhÊt lµ khi chiªu ®·i kh¸ch ®öêng xa. Huèng chi, lµm cç mêi ®«ng ngöêi, phô n÷ Möêng thöêng dù trï mét mãn dÔ nÊu v× kh«ng tèn kÐm nguyªn liÖu còng nhö c«ng phu g× cho l¾m, cã thÓ nãi lµ cÇn bao nhiªu cã bÊy nhiªu. V× chÝnh c¸i mãn “®¹i trµ” ®ªm Êy, mµ b©y giê t«i míi ®öîc ¨n lÇn ®Çu tiªn víi ngöêi Möêng, bçng gîi cho t«i sùc nhí ®Õn mãn ¨n quª m×nh. Mét ý nghÜ m¬ hå thÕ th«i, mµ ph¶i qua nhiÒu n¨m sau t«i míi biÕn ®öîc thµnh mét niÒm tin ch¾c ch¾n. Nhöng h·y nãi ®Õn c¸i mãn “®¹i trµ” Êy ®·. §¬n gi¶n l¾m. VÒ nguyªn liÖu, chØ cã hai thøc chÝnh: xö¬ng tr©u hay xö¬ng lîn, dÝnh vµo xö¬ng tÊt cã tÝ mì, g©n, c¶ Ýt nhiÒu thÞt th«, vµ lâi mÒm mµu tr¾ng bªn trong th©n c©y chuèi, mµ ngöêi néi trî ®· th¸i thµnh nh÷ng nh¸t ngang mong máng. Cè t×nh nãi ng¾n gän l¹i thÕ th«i, nhöng ch¾c h¼n b¹n ®äc nµo ngöêi HuÕ còng ®· nhËn 162
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI ra ®öîc mét mãn ¨n quen thuéc cña quª m×nh. Cã ®iÒu ®õng thÊy nã ®¬n gi¶n nhö thÕ, ®¬n gi¶n tõ nguyªn liÖu cho ®Õn c¸ch nÊu, mµ ®· véi quy kÕt nã vµo lo¹i thøc ¨n ®Æc b×nh d©n. õ, th× nãi b×nh d©n còng ®öîc, v× cã ai cÊm nhµ nghÌo nÊu mãn Êy. Nhöng håi cßn ë HuÕ, t«i thÊy nhiÒu gia ®×nh vµo lo¹i giµu sang trong thµnh phè còng nÊu mãn ¨n nhö thÕ, tÊt nhiªn lµ gi÷a nhiÒu mãn kh¸c n÷a, mµ Ýt nhÊt còng hai ba h«m liÒn, vµo lóc mïa chuyÓn tõ n¾ng qua möa. BÊy giê, cã nh÷ng ngöêi lín tuæi cßn cho biÕt thªm r»ng ngay c¶ “trong Néi” (ngöêi HuÕ ®ö¬ng thêi quen nãi “trong Néi” chø kh«ng dïng hai ch÷ “§¹i Néi” nhö ngµy nay) còng cã thãi quen nÊu mãn Êy vµo mét sè ngµy nhÊt ®Þnh (?). Cßn trong tröêng hîp ngöêi Möêng, th× nãi chung hä chØ cã thÓ lµm viÖc ®ã vµo dÞp ®¸m tang: mçi ®ªm cö hµnh tang lÔ ®ßi hái nhµ cã tang ph¶i h¹ mét con tr©u, nghÌo th× mét con lîn, vµ cã thÕ th× míi ®ñ xö¬ng nÊu mãn “®¹i trµ” kia cho bao nhiªu lµ kh¸ch. Tõ nh÷ng chi tiÕt trªn, dÊy lªn mét c©u hái: Mãn xö¬ng thó vËt vµ th©n c©y chuèi, ®ãng vai trß g× trong c¸c lÔ tiÕt cña mét thêi xa xöa, khiÕn cho, ®Õn tËn rÊt gÇn ®©y, nã chñ yÕu ®öîc ngöêi Möêng nÊu khi cö hµnh tang lÔ, cßn ngöêi HuÕ th× vµo nh÷ng lóc thêi tiÕt chuyÓn ®æi? Cho ®Õn nay, t«i vÉn chöa tù tr¶ lêi cho m×nh ®öîc. §iÒu l¹ h¬n lµ vÒ sau t«i ®· t×m xem ngöêi Kinh ë miÒn B¾c cã nÊu mãn ¨n ®ã hay kh«ng, nhöng t×m m·i mµ ®Õn nay vÉn chöa ra. Ngöêi Kinh miÒn B¾c kh«ng ph¶i kh«ng ¨n xö¬ng, hÇm: nãi ®©u xa, c¸ch ®©y ch¶ l©u la g×, xö¬ng phë cßn lµ mãn ¨n ®öîc ngöêi Hµ Néi thÝch nh¾m víi röîu, thöêng lµ vµo lóc gÇn khuya, mµ ®©u ph¶i dµnh riªng cho ngöêi nghÌo khã. Lâi tr¾ng mÒm bªn trong th©n chuèi còng vËy, nã kh«ng thÓ v¾ng mÆt trªn ®Üa rau sèng, mµ còng ®öîc th¸i thµnh nh÷ng l¸t mong máng. Nhöng gép c¶ hai l¹i thµnh mét mãn hÇm, th× cho ®Õn 163
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI nay, sau mÊy mö¬i n¨m th¨m hái, t«i vÉn chöa nghe nãi ®Õn nã ë miÒn B¾c, trªn ®Þa bµn Kinh. §ã lµ mãn ¨n cña ngöêi Möêng vµ ngöêi HuÕ: Ýt nhÊt th× còng cã thÓ t¹m thêi nãi thÕ. MÊy lêi vÒ tªn gäi mãn ¨n. §¸ng ra, t«i ph¶i nãi ®Õn nã ngay tõ ®Çu. Nhöng t«i muèn dµnh cho b¹n ®äc, nhÊt lµ b¹n ®äc ngöêi HuÕ mèi bÊt ngê nho nhá, mµ t«i mong lµ lý thó. LÇn ®Çu tiªn ®öîc ¨n mãn ®ã trong mét ®¸m tang Möêng, sau khi nÕm vµi lÇn, vµ nh×n kü tõng thµnh phÇn trong b¸t ®ùng, nhËn ra ®öîc nh÷ng tö¬ng tù víi mét mãn ¨n quª m×nh, t«i bÌn hái c¸c cô cïng m©m nã mang tªn g× trong tiÕng Möêng. C¸c cô ®Òu tr¶ lêi: loäng. A, töëng g× chø loäng th× t«i ®©u cã l¹: bÊy giê ®· bËp bâm tiÕng Möêng, t«i hiÓu r»ng tõ Êy chØ lâi mÒm trong th©n c©y chuèi. Nhöng còng chÝnh nhê c¸c cô ®ªm Êy mµ t«i biÕt thªm r»ng nã cßn lµ tªn cña mãn ¨n d©n téc ®öîc nÊu ra tõ chÊt liÖu ®ã. §Õn ®©y, h¼n nhiÒu b¹n ®äc ngöêi HuÕ ®· ng¹c nhiªn, thËm chÝ thÝch thó, khi ®èi chiÕu loäng víi tõ HuÕ chØ còng mãn ¨n Êy, Ýt nhÊt còng mét mãn tö¬ng tù. Cßn t«i, th× bÊy giê t«i ®· quªn b½ng c¸ch nãi ë quª m×nh, tr»n träc mÊy ®ªm mµ kh«ng nhí ra, t«i tù hÑn vÒ ®Õn Hµ Néi sÏ hái l¹i mÑ m×nh (hay “m¹ miÒng”, nÕu nãi giäng HuÕ ®¸ quª). Nghe t«i hái, cô ngËp ngõng mét l¸t, råi cöêi, h¬i xÊu hæ, tr¶ lêi t«i ®Æc giäng HuÕ: “Tau quªn råi, mi ®i hái mÊy bµ b¹n HuÕ cña tau nê” (phiªn ra giäng B¾c: tao quªn råi, mµy ®i hái mÊy bµ b¹n HuÕ cña tao Êy). Còng nhö “m¹” t«i, c¸c cô ®Òu quªn c¶. Mµ còng nhö “m¹” hä ®Òu lµ néi trî c¶ ®Êy chø. Ph¶i ch¨ng v× håi ë HuÕ c¸c cô chØ nÊu mãn Êy mçi n¨m cã vµi ba lÇn, cßn tõ khi ra B¾c th× hä th«i, kh«ng nÊu n÷a, nªn quªn c¶ tªn gäi? Ph¶i chê ®Õn n¨m 75, ®öîc vÒ HuÕ ch¬i sau ba mö¬i n¨m xa c¸ch, t«i míi hái ra. Cã g× ®©u: “läm”. Loäng, “läm”, hai biÕn ©m kh¸c nhau cña mét tõ th«i. Hãa ra mãn ¨n nãi ®©y, dï do ngöêi Möêng hay ngöêi HuÕ nÊu, vèn ra ®i tõ mét mãn 164
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI duy nhÊt, h¬n thÕ n÷a, vèn mang mét tªn gäi chung. Ngöîc vÒ thêi mµ giê ®©y t«i thÊy ®· qu¸ xa x«i, c¸i thêi lÇn ®Çu tiªn ®öîc ¨n loäng vµo mét ®ªm dù ®¸m tang, th× ®iÒu tho¸ng thÊy lóc bÊy giê míi chØ lµ mét tÝn hiÖu, chØ míi ®Æt ra mét c©u hái. Nhö bao c©u hái, th× còng thö tr¶ lêi. Qua nh÷ng n¨m sau, nh÷ng chuyÕn ®i sau, t«i cø tuÇn tù ghi c¸ch nÊu n÷a, nÕu gÆp lóc phô n÷ nhµ quen ®ang nÊu, mµ m×nh ®ang rçi. Råi theo ch©n mét vµi c« g¸i ®i h¸i rau hoang, cè lªn mét cuèn söu tËp nhá: kh¸c víi ngöêi Kinh trªn ®Êt B¾c, kÓ c¶ ngöêi nghÌo khã, ngöêi Möêng, kh«ng lo¹i trõ con nhµ giµu, cßn thêi tröíc C¸ch m¹ng th× c¶ thµnh viªn nhµ lang, tøc lµ quý téc thuë Êy, ¨n rau hoang lµ chÝnh. Mµ ngöêi HuÕ còng ¨n kh¸ nhiÒu rau hoang, nhµ sang còng vËy, h¬n thÕ, c¶ “trong Néi” n÷a, Ýt nhÊt còng so víi ngöêi Kinh miÒn B¾c. Cã g× ®©u, vµo thêi t«i thöêng xuyªn lªn ®Êt Möêng, ngöêi ®Þa phö¬ng chöa cã thãi quen trång rau quanh nhµ nhö giê ®©y. Cßn vÒ ngöêi HuÕ, th× khã nãi h¬n: cã thÓ lµ tËp tôc xöa, thêi nghÒ trång trät chöa ph¸t triÓn cao l¾m, qua thêi gian dµi ®· trë thµnh thÞ hiÕu cè ®Þnh. Mét thø “gu”! Ngoµi ra, cßn c¶ b¸nh tr¸i n÷a, t«i muèn nãi c¸c thøc tr¸ng miÖng khi bµy cç bµn hay trong lÔ l¹t. KÕt qu¶ cña cuéc th¨m hái qua nhiÒu n¨m Êy, t«i ®· nãi ngay tõ ®Çu bµi viÕt: “mãn ¨n HuÕ lµ mãn ¨n Möêng...”. Nãi thÕ lµ cè t×nh nãi qu¸ lªn, ®Ó nhÊn m¹nh. Thùc ra, thøc ¨n Möêng còng bao gåm mét sè mãn Th¸i, chØ v× ngöêi Th¸i ®· sèng bªn c¹nh ngöêi Möêng tõ h¬n mét thiªn niªn kû nay råi. Ngoµi ra, thøc ¨n HuÕ l¹i thiÕu g× nh÷ng mãn nÊu tõ h¶i s¶n, c¸c mãn t«m- c¸ biÓn ch¼ng h¹n, mµ thøc ¨n Möêng kh«ng cã, v× ngöêi Möêng sèng xa biÓn. Nhöng ngoµi c¸c biÕn ®iÖu thuéc lo¹i Êy ra, th× thøc ¨n Möêng kh«ng thiÕu nh÷ng mãn ®ång ®iÖu víi mét sè mãn HuÕ, kh¸c h¼n thøc ¨n Kinh ngoµi B¾c. Ph¶i chi ®©y lµ mét 165
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI bµi nghiªn cøu, th× t«i ®· ph¶i kÓ tØ mØ tõng mãn ¨n Möêng, ®èi chiÕu víi tõng mãn HuÕ mµ t«i nghi lµ tö¬ng ®ö¬ng. Nhöng ®©y chØ lµ mét c©u “chuyÖn vui”, nhö t«i ®· nãi. Cho nªn, ngoµi vÝ dô loäng hay “läm” ®· kÓ dµi dßng trªn kia, chØ xin thªm mét vÝ dô kh¸c, cã lÏ ng¾n gän h¬n, tröíc khi chÊm hÕt. VÝ dô nµy, t«i cè t×nh chän tõ b¸nh tr¸i, cho kh¸c thøc ¨n b×nh thöêng nhö loäng. Míi ®i Möêng ®öîc vµi n¨m, nãi tiÕng Möêng chöa sâi, t«i ®· thuéc hÕt c¸c tªn b¸nh tr¸i Möêng. Thùc ra, cho ®Õn lóc bÊy giê t«i ®· ®öîc ¨n b¸nh Möêng lÇn nµo ®©u. ThÊy b»ng m¾t, còng chöa ®öîc thÊy. Míi kh¸ng chiÕn xong lÇn thø nhÊt, l¹i cø lo ph¶i x«ng vµo mét cuéc thø hai, ngöêi sèng ch¾t chiu l¾m, ch¼ng mÊy gia ®×nh Möêng lµm b¸nh, kÓ c¶ gia ®×nh nhµ lang cò. Êy thÕ mµ t«i cø thuéc mäi tªn b¸nh. Ph¶i ch¨ng v× t«i sinh ra vµ lín lªn ë HuÕ, m¶nh ®Êt cã thÓ nãi lµ “®iÓn h×nh” cña b¸nh tr¸i? BÊy giê t«i may m¾n ®öîc kÕt nghÜa anh- em víi mét cô «ng rÊt th©n t«i. KÕt nghÜa ®óng kiÓu Möêng Êy: cã lµm lÔ tröíc bµn thê, cã buéc chØ mµu vµo cæ tay... Tõ ®ã, chóng t«i thµnh anh- em, c¶ nhµ gäi t«i lµ “chó”: gäi b»ng tiÕng Kinh kia ®Êy, vµ còng tõ ngµy Êy, tröíc mÆt t«i, c¶ nhµ thöêng chØ nãi tiÕng Kinh, kÓ c¶ khi hä nãi víi nhau, cã lÏ ®Ó tá t×nh mÕn träng mét ngöêi th©n nhöng kh¸c téc. Cã h«m, ®ang lµm viÖc t¹i mét lµng kh¸c kh«ng xa, nh©n mét buæi rçi r·i t«i ®¹p xe ®Õn th¨m «ng “anh”. C¶ gia ®×nh v¾ng hÕt, cã mÆt ë nhµ chØ mçi m×nh bµ cô, “chÞ” t«i. ChuyÖn trß håi l©u, khi t«i ®øng dËy ra vÒ, chÞ dÆn: Tröa ngµy kia chó l¹i ®Õn nhÐ, tèi h«m Êy nhµ cã giç. Sùc nhí ®Õn b¸nh tr¸i Möêng mµ t«i chöa hÒ ®öîc thÊy, chöa hÒ ®öîc ¨n, t«i véi göi chÞ Ýt tiÒn, v× nhµ chÞ bÊy giê còng tóng, nhê chÞ nh©n ngµy giç lµm n¨m thø b¸nh, mµ t«i nªu tªn tõng thø mét. ChÞ buån cöêi: ChØ cã chó míi ®ßi l¾m thø b¸nh thÕ, thöêng th× mçi lÇn lµm hai- ba 166
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI thø lµ cïng. Ngµy giç, t«i ®Õn tõ s¸ng sím. §óng nhö lêi t«i dÆn, bµ chÞ ®· ®Æt mäi nguyªn- vËt liÖu lªn sµn ngoµi (s©n nhá kh«ng cã m¸i che, ¸p s¸t mét cöa sæ), chê t«i ®Õn míi b¾t tay vµo gãi b¸nh. N¨m thø b¸nh, mµ chÞ t«i cïng c¸c ch¸u kh«ng gãi xen nhau, tr¸i l¹i, gãi xong thø nµy míi qua thø kia, ®Ó t«i tiÖn theo dâi, ghi chÐp, c¶ gãi thö mét ®«i lÇn cho nhí. N¨m thø b¸nh, n¨m lÇn t«i kinh ng¹c ®Õn lÆng c¶ ngöêi, v× chóng gÇn xa gièng b¸nh HuÕ. ë ®©y, chØ xin kÓ ra mét tröêng hîp th«i lµm vÝ dô. PÑng goÑng (mµ ngöêi Möêng, khi nãi tiÕng Kinh, qua phiªn ©m thµnh “b¸nh ho¸nh”), c¸i tªn Êy, t«i biÕt ®· l©u, nhöng nã kh«ng hÒ gîi cho t«i mét h×nh ¶nh nµo, mét khÈu vÞ g× c¶. Nghe cø xa l¹ lµm sao! Êy thÕ mµ chÞ t«i chØ gãi mét lÇn tröíc mÆt t«i, nhÊt lµ sau ®Êy, khi t«i gãi thö mét lÇn tröíc sù kiÓm so¸t cña chÞ, t«i ®· hiÓu ra ngay. Nµy nhÐ, mµ nãi tãm t¾t th«i. Nguyªn- vËt liÖu: nguyªn liÖu chÝnh lµ bét m× öít lµm b»ng g¹o tÎ (chø kh«ng ph¶i g¹o nÕp); nh©n r¾c vµo bét öít lµ c¸ con (b¾t ë suèi, ao) b¨m nhá ra, vµ ®¶o qua ®¶o l¹i nhiÒu lÇn trªn ch¶o; vËt liÖu ®Ó gãi lµ l¸ chuèi (chø kh«ng ph¶i l¸ dong). C¸ch nÊu: luéc trong nöíc, cho kú s«i. §Õn ®©y, b¹n ®äc ngöêi HuÕ ch¾c ®· nhËn ra ®öîc lo¹i b¸nh tö¬ng ®ö¬ng ë quª m×nh. Nhöng c¸i tªn pÑng goÑng, “b¸nh ho¸nh”, cø lµm t«i b¨n kho¨n kh«ng th«i. Trong nhµ anh- chÞ m×nh, t«i tr¸nh kh«ng mÊy khi nãi tiÕng Möêng: tiÕng Möêng cña t«i bÊy giê cßn qu¸ kÐm; h¬n n÷a, ngöêi ta ®· cè t×nh nãi tiÕng Kinh ®Ó tá lßng tr©n träng m×nh, m×nh kh«ng thÓ lê ®i tröíc tÊm lßng Êy... Nhöng lÇn nµy, t«i bÊt thÇn hái chÞ b»ng tiÕng Möêng, gäi lµ cè t×nh g©y mét bÊt ngê, ®Ó cã g× chÞ nãi tuét ra ngay: CËy pÑng ni cä hé«c la pÑng l¹ ch¨ng (c¸i b¸nh nµy cã gäi lµ b¸nh l¸ kh«ng)? ChÞ t«i bá ®òa xuèng, nh×n t«i tr©n tr©n håi l©u, råi bu«ng nhá (b»ng tiÕng 167
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI Kinh): “Chó giái qu¸, chó giái qu¸”. Quay l¹i hai ch¸u g¸i ®ang gãi b¸nh, chÞ trá tay vµo chóng: Chó biÕt, t«i biÕt, chø chóng nã cã biÕt ®©u. Råi chÞ gi¶ng gi¶i: ngµy chÞ cßn bÐ, bÐ h¬n chóng nã b©y giê nhiÒu, lo¹i b¸nh nµy ®öîc gäi b»ng tªn, hoÆc pÑng goÑng, hoÆc pÑng l¹ (b¸nh l¸); nhöng råi chÞ lín lªn, kh«ng hiÓu sao tªn pÑng l¹ cø mÊt dÇn, ®Õn nay th× hÇu nhö líp trÎ kh«ng cßn biÕt ®Õn nã n÷a... Ch¸u g¸i lín nhÊt (bÊy giê ch¸u ®· möêi chÝn tuæi, ®· häc xong cÊp hai) ph× cöêi b¶o mÑ (còng b»ng tiÕng Kinh): MÑ buån cöêi thùc, chó Êy ®i kh¾p n¬i råi, chó biÕt c¶ råi, giê míi hái mÑ ®Ó kiÓm tra l¹i ®Êy chø. T«i nh×n c¸c ch¸u mØm cöêi, kh«ng nãi g×. Thùc ra, c¶ hai mÑ con chÞ ®Òu nhÇm: t«i cã biÕt g× ®©u mµ “giái”, nhö chÞ ®¸nh gi¸; h¬n n÷a, cho ®Õn s¸ng h«m Êy, t«i ®· hái ai vÒ b¸nh tr¸i Möêng ®©u, nhö ch¸u töëng. Cã ®iÒu t«i lµ ngöêi HuÕ. Mµ ®· lµ ngöêi HuÕ, cã dÞp nh×n ngöêi Möêng gãi pÑng goÑng, nhÊt lµ cã dÞp tù tay thö gãi mét lÇn, qua ®ã mµ v« t×nh nh×n vµo cÊu tróc cña nã, th× kh«ng thÓ kh«ng nhËn ra c¸i “b¸nh l¸” HuÕ. TÊt nhiªn, th× còng mét lo¹i b¸nh Êy th«i, nhöng ë hai n¬i kh«ng khái cã nh÷ng kh¸c biÖt vÒ chi tiÕt: nh©n cña pÑng goÑng Möêng ®öîc chÕ tõ c¸ con ë suèi, ë ao, cßn trong tröêng hîp “b¸nh l¸” HuÕ th× ®Êy l¹i lµ “t«m chÊy” (tiÕng b¾c: ruèc t«m), nhöng mÆt kh¸c biÖt Êy ch¼ng mÊy quan träng, trong chõng mùc c¶ hai ®Òu lµ thñy s¶n, vµ ®öîc chÕ biÕn s½n trªn löa cho gÇn thµnh bét, ®Ó ®ãng vai nh©n b¸nh; cßn vÒ c¸ch gãi, cïng trªn mét m¶nh l¸ chuèi nhö nhau mµ ngöêi HuÕ th× ®æ bét öít ra vµ gãi l¸ l¹i thµnh h×nh ch÷ nhËt, cßn ngöêi Möêng l¹i xÕp c¶ bét öít vµ l¸ gãi l¹i thµnh hai tói nhá t¸ch nhau b»ng mét nÕp gÊp. MÆc nh÷ng dÞ biÖt nho nhá Êy, cø nh×n vµo cÊu tróc mµ nãi, th× pÑng goÑng cßn mang c¶ tªn pÑng l¹ (b¸nh l¸). 168
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI ChØ hai vÝ dô th«i, loäng - “läm” vµ pÑng goÑng - “b¸nh l¸”, còng ®· gióp ta Ýt nhiÒu möêng töîng ra mèi quan hÖ chÆt chÏ gi÷a thøc ¨n Möêng vµ thøc ¨n HuÕ. Mét c©u hái míi hiÖn ra tröíc m¾t: Sao thÕ? Ngöêi Möêng vµ ngöêi Kinh ë HuÕ, hay ë B×nh TrÞ Thiªn th× còng vËy, tõng cã quan hÖ víi nhau nhö thÕ nµo, ®Õn møc nµo, mµ thøc ¨n Möêng, m·i ®Õn tËn h«m nay, cßn ®Ó l¹i nh÷ng vÕt tÝch ®Ëm ®µ ®Õn vËy trong thøc ¨n HuÕ? Kh«ng dÔ g× tr¶ lêi cho tháa ®¸ng c©u hái ®ã, nhÊt lµ khi lêi gi¶i l¹i ®ßi hái sù hîp lùc cña nhiÒu ngµnh h¬n n÷a (kh¶o cæ häc, ng«n ng÷ häc, biÕt ®©u c¶ §«ng Nam ¸ häc, thËm chÝ §«ng ¸ häc...) chø kh«ng riªng c¸i nghÒ nho nhá cña t«i. Trong khung c¶nh ®ã, nh÷ng g× t«i nãi ngay sau ®©y, ®Ó chÊm hÕt bµi viÕt, còng chØ lµ “nãi” thÕ th«i, b¹n ®äc cø xem nhö mét “chuyÖn vui” thªm vµo nh÷ng “chuyÖn vui” kh¸c ®· kÓ tõ ®Çu bµi. Ba tØnh Thanh- NghÖ- TÜnh lµ quËn Cöu Ch©n cò thêi B¾c thuéc. Nãi c¸ch kh¸c, ®ã còng lµ ®Êt nöíc ta, khi quèc gia ®éc lËp ®Çu tiªn ra ®êi (håi cuèi thÕ kû IX ®Çu thÕ kû X). BÊy giê vöît §Ìo Ngang, vµo vïng ®Êt B×nh TrÞ Thiªn ngµy nay, lµ ®· ®Æt ch©n lªn miÒn cùc B¾c cña nöíc Ch¨mpa xöa. Nhµ Lý (thÕ kû XI - XII) ®· vöît ®Ìo, giÕt ®öîc vua, b¾t ®öîc hoµng hËu, nhöng kh«ng chiÕm ®Êt, ®æi c«ng chóa HuyÒn Tr©n lÊy hai ch©u ¤- Lý (c¬ b¶n tö¬ng ®ö¬ng víi B×nh TrÞ Thiªn giê ®©y). HuÕ ngµy nay còng n»m trªn ®Êt hai ch©u Êy. T«i kh«ng tin r»ng ngöêi löu d©n thuë tröíc, muèn di cö ®i n¬i kh¸c kiÕm sèng, ph¶i chê c¸c thñ tôc ngo¹i giao, kÓ c¶ hé chiÕu... §ãi, mµ ®i ®öîc, lµ hä ®i. ThÈm thÊu qua biªn giíi! Nhöng th«i, cø dùa vµo sö cò mµ cho r»ng, ngöêi Kinh cã mÆt trªn ®Êt B×nh TrÞ Thiªn cã muén còng vµo thêi TrÇn, sau vô ®æi HuyÒn Tr©n. Ngöîc vÒ thêi tröíc kh«ng ph¶i qu¸ l©u, vµo kho¶ng thÕ kû VIII nÕu tin vµo lêi mét sè nhµ ng«n ng÷ häc, th× ngöêi tiÒn ViÖt- 169
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI Möêng (hay tiÒn Kinh- Möêng còng thÕ th«i) míi b¾t ®Çu ph©n hãa thµnh hai téc cho ®Õn ngµy nay. Qua nh÷ng thÕ kû ph©n hãa ®Çu tiªn, cho ®Õn thêi TrÇn vµ c¶ Ýt l©u sau, kho¶ng c¸ch gi÷a ngöêi Kinh vµ ngöêi Möêng h¼n chöa qu¸ xa, nhÊt lµ quanh nÕp sèng hµng ngµy: ¨n, mÆc,... C¸c nhµ d©n téc häc thöêng tin r»ng, trªn ®Þa bµn cö tró cña mét céng ®ång, khu vùc trung t©m lµ n¬i v¨n ho¸ nhanh chãng biÕn ®æi qua tiÕn hãa vµ tiÕp xóc, cßn khu vùc ngo¹i vi, hay trªn biªn, thöêng l©u dµi l©m vµo t×nh tr¹ng tr× trÖ, “®ãng b¨ng”. Döíi thêi TrÇn, B×nh TrÞ Thiªn ngµy nay chÝnh lµ khu vùc trªn biªn cña ®Êt nöíc ta. Qua c¸c triÒu sau, Ch¨mpa cßn tiÕp tôc bÞ ®Èy lïi xa h¬n n÷a vÒ phÝa Nam. Nhöng chõng nµo ngöêi Ch¨m (hay Chµm) cßn cã mÆt trªn nh÷ng vïng ®· bÞ chiÕm, th× ®Êt tõ §Ìo Ngang trë vµo, bao gåm c¶ B×nh TrÞ Thiªn giê ®©y, vÉn lµ “®Êt míi”, ®Êt cÇn ®öîc khai khÈn l¹i theo mét phö¬ng thøc phï hîp víi quyÒn lîi cña nh÷ng ngöêi chiÕm ®ãng. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®ã, B×nh TrÞ Thiªn vÉn thuéc khu vùc trªn biªn cña ®Êt nöíc: ngöêi ®Þnh cö ë ®Êy kh«ng cã quan hÖ mËt thiÕt víi nh÷ng chuyÓn biÕn ë khu vùc trung t©m. Tõ cuèi thÕ kû XVII, t×nh h×nh ®· kh¸c: Nam- B¾c ph©n tranh, B×nh TrÞ Thiªn lµ ®Þa ®Çu cña khu vùc do c¸c chóa NguyÔn c¸t cø, lµ n¬i c¸c chóa lËp ®«. Vµ böíc vµo thÕ kû XIX, th× HuÕ trë thµnh kinh ®« cña ®Êt nöíc ®· thèng nhÊt. Dï sao, HuÕ vµ B×nh TrÞ Thiªn ®· l©m vµo t×nh thÕ ®Êt trªn biªn qua nhiÒu thÕ kû, kÓ tõ ®êi TrÇn, khi ngöêi ViÖt cßn gi÷ ®öîc nhiÒu nÐt v¨n ho¸ chung víi ngöêi Möêng. Ph¶i ch¨ng chÝnh v× thÕ mµ thøc ¨n Möêng, h¼n lµ bªn c¹nh nhiÒu mÆt kh¸c n÷a, ®· ®Ó l¹i trong thøc ¨n HuÕ mét dÊu Ên khã nhËn ra? §ã lµ ®iÒu t«i tù hái. §ã còng lµ c©u hái t«i muèn ®Æt ra tröíc b¹n ®äc. Hµ Néi th¸ng hai n¨m QuÝ DËu, 1993. 170
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI Tõ “theng wang” mÖêng th¾c m¾c vÒ thµnh hoµng ViÖt* Ngöêi Möêng (trªn ®Êt tØnh Hßa B×nh, ®Æc biÖt trªn ®Êt huyÖn Kim B«i) còng thê “thµnh hoµng” (mµ hä ph¸t ©m lµ “theng wang”) t¹i “quËn” cña tõng lµng (mµ hä diÔn dÞch ra tiÕng ViÖt thµnh “qu¸n”, cã lÏ nhö qu¸n cña §¹o gi¸o, hay ®¹o qu¸n). Trong tiÕng nãi hµng ngµy, “theng wang” chØ mét c¸ch chung chung vÞ (hay c¸c vÞ) ®öîc thê t¹i “quËn”. §i s©u vµo h¬n, ta thÊy cã ba lo¹i nh©n vËt ®öîc thê ë ®ã: 1. Gian gi÷a “Tøc Th¹nh T¶n Viªn Pa Vi” (§øc Th¸nh T¶n Viªn Ba V×), vÞ thÇn nói cã mÆt trong mét huyÒn tÝch Ýt nhiÒu mang d¹ng truyÒn thèng nguån gèc, do ®ã nh¾c nhë ®Õn thÇn tho¹i khëi nguyªn(1). 2. Gian tr¸i “Theng wang quen lang tÊt ®¹c” (Thµnh hoµng quan lang ®Êt nöíc) mµ mäi ngöêi Möêng ®Òu hiÓu lµ nh÷ng tæ tiªn xöa cña dßng “lang” ®Þa phö¬ng (dßng quý téc cha truyÒn con nèi trÞ v× ®Þa phö¬ng). §i s©u h¬n mét tÝ n÷a, ta thÊy c¸c tæ 171
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI tiªn Êy ®öîc mäi ngöêi Möêng g¸n cho c«ng lao tõng ®öa ngöêi ®Õn vµ bá cña ra ®Ó khai ph¸ ®Êt ®ai, lËp nªn “mö¬ng” (möêng)(2), nªn “quªl” (lµng). 3. Gian ph¶i: “ChÞ pîi t©m, p¹ pîi na” (B¸c ®µo ®Çm, b¸ ®µo ruéng), tøc nh÷ng ngöêi b×nh d©n xöa kia ®· theo “lang” ®Õn ®Þa phö¬ng vµ trùc tiÕp bá søc ra khai ph¸ ®Êt ®ai(3). MÊy ®iÒu t«i thÊy ®öîc: 1. MÆc dÇu ®Þa bµn Möêng tröíc ®©y bÞ ph©n ra thµnh nhiÒu “möêng”, c¸c “möêng” ®Òu ®éc lËp lÉn nhau vÒ mÆt qu¶n lý con ngöêi vµ ®Êt ®ai(4), téc ngöêi Möêng ®· cã mét thÇn ®iÖn thèng nhÊt (Ýt nhÊt còng trªn ®Êt tØnh Hßa B×nh cò, ®Æc biÖt trªn ®Êt huyÖn Kim B«i). §· lµ thÇn ®iÖn, tÊt nhiªn cã nhiÒu nh©n vËt ®öîc thê chung, c¸c vÞ l¹i ®öîc ph©n mét c¸ch cã ý thøc thµnh nhiÒu lo¹i, víi vÞ trÝ cao thÊp kh¸c nhau (tïy tõng gian thê). 2. ChØ cã lo¹i thø 2 (tæ tiªn dßng “lang” ®Þa phö¬ng) míi ®Ých thùc mang danh hiÖu “thµnh hoµng” (theng wang). MÆc dÇu vËy, “thµnh hoµng” vÉn lµ mét danh hiÖu tËp thÓ kh«ng ph¶i danh hiÖu c¸ thÓ, bëi lÏ: a) Nã chØ c¸c tæ tiªn xa xöa cña dßng “lang” ®Þa phö¬ng kh«ng nhÊt thiÕt ®öîc dµnh riªng cho mçi mét «ng tæ ®Çu(4). b) Nhö ®· nãi trªn, trong ng«n ng÷ hµng ngµy, nã nhiÒu khi l¹i ®öîc ngöêi Möêng dïng ®Ó chØ chung c¸c vÞ ®öîc thê t¹i “qu¸n”(5). 3. Dï sao, néi mét viÖc danh hiÖu vèn dµnh riªng cho lo¹i thø hai, trong c¸c lo¹i nh©n vËt ®öîc thê, l¹i böíc ®Çu trë thµnh danh hiÖu chung cña c¶ thÇn ®iÖn, nghÜa lµ ®· böíc ®Çu lÊn ¸t danh hiÖu cña nh©n vËt ®øng ®Çu thÇn ®iÖn, còng lµ mét dÊu 172
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI hiÖu ®¸ng löu ý: Ph¶i ch¨ng cã thÓ ®äc lªn tõ ®Êy vai trß chi phèi cña chÕ ®é c¸c “lang” Möêng trªn ®Êt Hßa B×nh(6)? Hay ngöîc l¹i, còng chÝnh v× vai trß Êy, mµ, “thµnh hoµng” xöa kia cã thÓ lµ mét kh¸i niÖm chØ chung c¸c nh©n vËt trong thÇn ®iÖn, ®Õn mét thêi nµo ®ã, ®· böíc ®Çu tËp trung vµo mét lo¹i nh©n vËt th«i, lo¹i cã liªn quan ®Õn tÇng líp trÞ v× x· héi. 4. Ba lo¹i kh«ng chØ kh¸c nhau vÒ vÞ trÝ cao thÊp trªn thang t«n ti cña thÇn ®iÖn, mµ cßn kh¸c nhau vÒ b¶n chÊt cña tõng lo¹i. “§øc th¸nh T¶n Viªn Ba V×” ®· ph¶ng phÊt chÊt thÇn tho¹i, vµ cã lÏ do ®ã mµ ®øng ®Çu thÇn ®iÖn; cßn c¸c nh©n vËt thuéc hai lo¹i sau chØ lµ tæ tiªn cña con ngöêi (nãi theo lèi cña ngöêi ViÖt, th× ®Êy lµ “nh©n thÇn”), ngay trong hai lo¹i sau, c¸c vÞ, tuy ®Òu lµ “nh©n thÇn” c¶, nhöng l¹i t¸ch biÖt nhau vÒ mÆt ®¼ng cÊp x· héi: lo¹i 2 lµ tæ tiªn cña quý téc; lo¹i 3 lµ tæ tiªn cña b×nh d©n. Tuy nhiªn, mÆc nh÷ng kh¸c biÖt trªn, c¶ ba ®Òu gÆp nhau Ýt nhÊt còng ë hai khÝa: a) C¶ ba ®Òu dÝnh d¸ng ®Õn nguån gèc cña céng ®ång lµng; hä lµ nh©n vËt chÝnh cña mét huyÒn tÝch mang chÊt truyÒn thuyÕt nguån gèc, hoÆc lµ tæ tiªn cña nh÷ng ngöêi thê phông hä, quý téc vµ b×nh d©n. b) C¶ ba ®Òu hé tr× cho d©n lµng, ®Æc biÖt vÒ mÆt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, v× “qu¸n”, n¬i c¶ ba ®öîc thê, lµ ®iÓm tÕ tù ®öîc chñ yÕu dµnh cho c¸c nghi lÔ n«ng nghiÖp tËp thÓ cña lµng. Tõ nh÷ng nhËn xÐt böíc ®Çu trªn ®©y vÒ “theng wang” Möêng, biÕt tù hái g× vÒ thµnh hoµng ViÖt, nhÊt lµ khi chöa cã döíi m¾t Ýt nhiÒu tµi liÖu cã ®Çu cã ®òa vÒ nh©n vËt nµy. H·y thö liÕc vµo mét tröêng hîp cùc h¹n, mµ vÉn ë trªn biªn (trªn biªn cña ®Þa bµn ViÖt ë B¾c Bé, ®öîc xem lµ trung 173
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI t©m): nh÷ng vÞ thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh lµng La Ch÷, trªn ®Êt Thõa Thiªn cò. Sau hai cuéc kh¸ng chiÕn, thÇn ph¶ vµ c¸c s¾c phong, vèn g¾n víi ®×nh, kh«ng cßn n÷a, v¨n b¶n duy nhÊt sãt l¹i ®Õn nay lµ mét l¸ sí, nh©n mét lÇn tÕ ë ®×nh c¸ch ®©y ®· l©u n¨m (hiÖn ë trong tay mét «ng sö giµ cã H¸n häc, ngöêi ®· gióp lµng th¶o nã ra). Qua mÊy ngµy th¨m dß La Ch÷ vÒ mét vÊn ®Ò kh«ng dÝnh d¸ng g× vÒ ®×nh vµ thµnh hoµng ë ®Êy (vÊn ®Ò ruéng ®Êt) chØ tranh thñ läc tõ l¸ sí ra danh hiÖu c¸c vÞ thÇn vµ trao ®æi vµi c©u víi ngöêi ®· th¶o ra v¨n b¶n, t«i kh«ng nhËn xÐt ®öîc ®iÒu g× gäi lµ cã chót c¬ së. ChØ ghi l¹i sau ®©y mÊy s¬ c¶m quanh bãng d¸ng c¸c vÞ thÇn cã tªn trªn l¸ sí. 1. Sè löîng lín: 22 vÞ c¶ th¶y. 2. TiÓu sö m¬ hå: vÒ mÆt nµy, ngay «ng sö ®· th¶o ra l¸ sí còng hoµn toµn kh«ng n¾m ®öîc g× c¶ (trõ mçi mét tröêng hîp)(7), ngöêi giµ trong lµng còng thÕ. 3. DiÖn m¹o chung chung: nÕu c¨n cø vµo danh hiÖu cña tõng vÞ mµ pháng ®o¸n, th× chØ thÊy: a) HoÆc nh÷ng mü tõ kh«ng mang hµm nghÜa cô thÓ(8). b) HoÆc nh÷ng biÓu hiÖn cña thiªn nhiªn (nói, nöíc, ®éng vËt...) kh«ng cã khu«n mÆt c¸ thÓ (hay nãi cho ®óng h¬n, chöa ®öîc c¸ thÓ ho¸)(8); 4. HÖ thèng láng lÎo: Mét lÇn n÷a, «ng sö chÞu cøng kh«ng d¸m nãi cho thùc ®Ých x¸c vÞ nµo “lín” nhÊt trong 22 vÞ, hay vÞ nµo míi ®Ých thùc lµ thµnh hoµng lµng, ngöêi giµ kh¸c còng vËy. Nãi cho cïng, kh¸i niÖm thµnh hoµng ë ®©y thùc tèi nghÜa vµ ®iÒu ®ã cµng nãi lªn tÝnh láng lÎo cña hÖ thèng thÇn linh. 5. Nguån gèc b¸c t¹p: §a sè c¸c vÞ thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh 174
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI ®Òu cã mçi vÞ mét am hay miÕu riªng, hoÆc t¹i xãm nµy hoÆc t¹i xãm kia trong lµng. ThÓ nghiÖm thÇm hái tho¸ng qua vÒ c¸c vÞ thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh La Ch÷, t«i ®· thö lÆp l¹i t¹i 2 lµng kh¸c còng ë Thõa Thiªn cò (mét lµng ®ång vµ mét lµng biÓn). KÕt qu¶ kh«ng kh¸c lµ bao, so víi nh÷ng ®iÒu võa ghi nhËn trªn. Nh÷ng ®iÒu Êy, xin nh¾c l¹i, chØ lµ nh÷ng s¬ c¶m trªn ®iÒn d·, nghÜa lµ chöa ®öîc n©ng ®ì b»ng mét nÒn b»ng chøng cô thÓ. Thùc ra nÕu thÇn ph¶ vµ c¸c s¾c phong cßn ®ã, nÕu cã th× giê ®i s©u vµo c¸ch ph©n bè c¸c ®iÖn thê trªn c¸c mÆt b»ng cña ®×nh, còng nhö lÞch vµ c¸ch tÕ lÔ t¹i ®×nh theo chu kú n¨m, nhÊt lµ cã th× giê th¨m hái ngöêi giµ nhiÒu vµ l©u h¬n, biÕt ®©u nh÷ng g× thu ho¹ch ®öîc l¹i ch¼ng kh¸c c¸c s¬ c¶m buæi ®Çu. Dï sao tõ nh÷ng s¬ c¶m Êy mµ suy nghÜ thªm, trong mèi quy chiÕu vµo nh÷ng ®iÒu ®· biÕt ®öîc vÒ “qu¸n” Möêng vµ nh÷ng nh©n vËt ®öîc thê t¹i ®Êy, c¶ trong mèi quy chiÕu vµo nh÷ng kiÕn thøc lÎ tÎ vµ c¶m tÝnh mµ mäi ngöêi sèng ë miÒn B¾c ®Òu cã vÒ thµnh hoµng B¾c vµ héi lµng B¾c, t«i vÉn gi÷ ®Õn h«m nay mèi nghi ngê dai d¼ng vÒ c¸c vÞ thÇn ë ®×nh La Ch÷: c¸c vÞ h×nh nhö “míi” ®öîc böíc ®Çu tËp hîp l¹i ®Êy th«i, chöa thùc sù ®öîc rµng buéc vµo nhau thµnh mét c¬ cÊu râ nÐt, vÝ nhö b»ng mét hÖ thèng t«n ti døt kho¸t, mçi vÞ chöa ®öîc t« râ diÖn m¹o b»ng mét tiÓu sö thªm sau, tãm l¹i, chöa thµnh thÇn ®iÖn hoµn chØnh. “Míi” chØ lµ mét c¸ch nãi: ë ®©y, tÊt nhiªn, cã hiÖn töîng ®ãng b¨ng, hiÖn töîng hãa th¹ch thöêng thÊy ë trªn biªn. C¶m gi¸c trªn l«i theo mét c©u hái: NÕu qu¶ thÕ th× t¹i sao? T¹i chÝnh s¸ch riªng biÖt cña c¸c chóa NguyÔn vµ cña triÒu NguyÔn, so víi chÝnh s¸ch cña Lª- TrÞnh, ®èi víi sinh ho¹t tinh thÇn lµng m¹c? Hay t¹i c¬ cÊu cã phÇn kh¸c biÖt cña lµng- x· ë 175
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI §µng Trong so víi §µng Ngoµi? HoÆc gi¶ do vai trß lín h¬n cña §¹o PhËt ë n«ng th«n §µng Trong?... Cuèi cïng, nÕu cø ®Æt nh÷ng c¶m gi¸c cßn m¬ hå tröíc thµnh hoµng La Ch÷ c¹nh nh÷ng nhËn xÐt cã c¬ së h¬n vÒ “theng wang” Möêng, th× còng thÊy lµ cã mÉu sè chung nµo ®ã gi÷a hai hÖ thÇn linh: a) Sè löîng lín: mét hÖ gåm 22 vÞ; hÖ kia 3 lo¹i. b) Nguån gèc b¸c t¹p: mét bªn, tõng vÞ cã am hay miÕu riªng, bªn kia c¸c lo¹i ph« ra nh÷ng b¶n chÊt kh¸c nhau; c) Sù tËp hîp thµnh hÖ thèng: tuy víi møc ®é kh¸c nhau mét bªn, cã lÏ chöa thµnh thÇn ®iÖn h¼n hoi; bªn kia, râ rµng ®· thµnh thÇn ®iÖn, víi thang t«n ti thÊy ®öîc. Ra ®i tõ hai tröêng hîp trªn biªn, còng lµ ®Ó ®Æt mét vµi c©u hái vÒ thµnh hoµng ViÖt ë trung t©m, trªn ®Þa bµn ViÖt ë miÒn B¾c. Nh÷ng c©u hái Êy, sÏ gãp phÇn khoanh kh¸i niÖm thµnh hoµng l¹i, qua ®ã mong räi ®öîc tia s¸ng nµo ch¨ng vµo héi lµng, c©u chuyÖn ®öîc ®em ra bµn h«m nay ë ®©y. TÊt nhiªn, khoanh kh¸i niÖm thµnh hoµng l¹i, tröíc hÕt, lµ khoanh trªn thùc ®Þa, qua th¨m hái ®iÒn d·, dï chØ lµ th¨m hái håi cè. Vµ bëi v×, ngay tõ giê, ta ®· biÕt r»ng hÖ thèng thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh ViÖt ë B¾c Bé biÕn ®éng tõ lµng nµy qua lµng kia, dï cïng huyÖn, cïng tæng chø kh«ng thèng nhÊt nhö “theng wang” ë “qu¸n” Möêng (Ýt nhÊt còng trªn ®Êt Hßa B×nh cò, ®Æc biÖt ë Kim B«i), cho nªn kh«ng thÓ chØ th¨m hái t¹i mét ®iÓm th«i, mµ ph¶i ®Õn nhiÒu ®iÓm thuéc nh÷ng vïng kh¸c nhau (vïng trung du, vïng bªn trªn mòi nhän tam gi¸c ch©u, xø §oµi cò, vïng bªn döíi mòi nhän, xø §«ng cò)... Dï sao, chÝnh ®Ó chuÈn bÞ cho c¸c cuéc th¨m hái nhö thÕ 176
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI mµ chóng ta, nh÷ng ngöêi ®i ®iÒn d·, cÇn tù vÊn tröíc vÒ c¸c lç hæng trong hiÓu biÕt s½n cã cña m×nh quanh kh¸i niÖm thµnh hoµng. Theo t«i cã thÓ ®Æt ra nh÷ng c©u hái xung quanh mét sè träng ®iÓm cã liªn quan ®Õn c¸c lç hæng ë trªn. §i vµo néi dung cña tõng träng ®iÓm v« h×nh chung lµ t¹o c¬ së cho c¸c c©u hái cô thÓ, mµ tõng ngöêi ®i ®iÒn d· sÏ ®Æt ra trªn thùc ®Þa, khi ®· n¾m qua t×nh h×nh cña ®iÓm m×nh ®Õn th¨m hái. 1. Kh¸i niÖm thµnh hoµng vµ hÖ thèng thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh VÊn ®Ò chöa ph¶i lµ ®i vµo vÊn ®Ò gèc g¸c Trung Hoa cña kh¸i niÖm thµnh hoµng mµ lµ böíc ®Çu thö khoanh nã l¹i theo quan niÖm cña ngöêi ®Þa phö¬ng (nh÷ng ngöêi tõng trùc tiÕp vËn dông kh¸i niÖm Êy qua nhiÒu ®êi vµ trong khu«n khæ mét nÒn v¨n ho¸ téc ngöêi nhÊt ®Þnh). Quanh chuyÖn nµy, ®iÒu tèi thiÓu hiÖn biÕt ®öîc lµ c¸c ®×nh B¾c kh«ng thê mçi ®×nh mét vÞ thÇn, vµ chØ mét th«i, mµ thê nhiÒu vÞ. “Thê” nãi ®©y lµ kÓ c¶ thê väng; trong tröêng hîp mét sè vÞ cã am hiÓu; hay ®Òn riªng (nhö ë La Ch÷), vµ, tÊt nhiªn, bao gåm c¶ viÖc tÕ lÔ lín, mçi khi lµng më héi. §Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, viÖc ph¶i lµm trªn thùc ®Þa lµ, lªn danh s¸ch c¸c vÞ thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh, tøc ghi danh hiÖu cña c¸c vÞ, mµ ghi theo mét trËt tù ®öîc thõa nhËn tõ l©u ®êi. May m¾n nhÊt lµ ®öîc gÆp mét v¨n b¶n xöa mang c¸c danh hiÖu theo trËt tù võa nãi (nhö l¸ sí ë La Ch÷): hoÆc b¾t gÆp trong hå s¬ H¸n- N«m nµo ®ã (cña ViÖn Th«ng tin, Së V¨n ho¸ tØnh, hay phßng V¨n ho¸ huyÖn...); hoÆc b¾t gÆp t¹i chç, trªn thùc ®Þa. ChÝnh v× thÕ, khi chän ®iÓm nªn chän nh÷ng n¬i nµo mµ c¸c v¨n b¶n vÒ thµnh hoµng ®· ®öîc löu tr÷ s½n trong nh÷ng hå s¬ tö liÖu ta víi tay ®Õn ®öîc. Cßn trong tröêng hîp ngöîc l¹i; th× chØ 177
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI cßn c¸ch dùa vµo ký øc cña ngöêi giµ trong lµng, kh«ng chØ vÒ c¸c danh hiÖu, mµ c¶ vÒ trËt tù cña c¸c danh hiÖu (qua th¨m hái vµ x¸c ®Þnh xem, theo quan niÖm tö¬ng ®èi thèng nhÊt vµ tù nhiªn cña c¸c cô, vÞ nµo “lín” h¬n, hay “cao” h¬n vÞ nµo). Tõ nh÷ng g× thu ho¹ch ®öîc, cßn ph¶i ®¸nh dÊu n¬i thê dµnh cho tõng vÞ trªn mÆt b»ng cña ng«i ®×nh: trong kiÕn tróc cã biÕn ®éng Ýt nhiÒu cña ng«i ®×nh ViÖt (thöêng lµ ®×nh NguyÔn), c¸c n¬i thê kh¸c nhau Êy nãi lªn nh÷ng vÞ trÝ cao thÊp kh¸c nhau trªn thang t«n ti cña thÇn ®iÖn. Vµ còng chÝnh v× thÕ, khi chän ®iÓm, nªn chän nh÷ng n¬i nµo cßn gi÷ ®öîc ng«i ®×nh (dï ®· bÞ biÕn thµnh trô së hay kho thãc) vµ song song víi nh÷ng th¨m hái buæi ®Çu lªn s¬ ®å mÆt b»ng ng«i ®×nh. Víi tªn chuyªn m«n chØ tõng phÇn cña kiÕn tróc. Sau n÷a bëi v× nh÷ng hiÓu biÕt cã s½n, tuy cßn Ýt ái vµ lÎ tÎ vÉn cho phÐp ngê r»ng thµnh hoµng, Ýt nhÊt còng trong thêi NguyÔn, lµ mét kh¸i niÖm d©n gian h¬n lµ kh¸i niÖm chÝnh thøc cña bé LÔ (do ®ã Ýt cã kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn trong c¸c v¨n b¶n ®· nãi ®Õn), cho nªn cÇn ph¶i c¨n cø trªn danh s¸ch vµ trËt tù ®· biÕt ®öîc mµ gi¶i quyÕt, qua th¨m hái, mét th¾c m¾c ®èi víi t«i lµ lín: trong c¸c vÞ cã tªn trªn danh s¸ch, vÞ nµo lµ thµnh hoµng vµ vÞ nµo lµ kh«ng ph¶i? “Lín”, v× cã thÕ míi mong böíc ®Çu ph©n ®öîc nh÷ng lo¹i kh¸c nhau, nÕu cã, trong c¸c vÞ thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh. “Lín” cßn v×, qua kÕt qu¶ ph©n lo¹i böíc ®Çu võa nãi, sÏ tho¸ng thÊy néi dung (hay nh÷ng néi dung kh¸c nhau) cña kh¸i niÖm thµnh hoµng, tõ ®ã mµ chuÈn bÞ nh÷ng c©u hái cô thÓ h¬n ®Ó ®i s©u h¬n vµo kh¸i niÖm. TÊt nhiªn, ®Ó thÊy cho ®öîc (hay ph©n tÝch cho ra) néi dung tö¬ng ®èi ®Çy ®ñ cña hai ch÷ thµnh hoµng, cßn ph¶i lµm viÖc quanh mét sè träng t©m kh¸c. 178
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI 2. Hai (hay c¸c vÞ) “thÇn chÝnh” §Æt thÇn chÝnh vµo ngoÆc kÐp, v× ®©y kh«ng ph¶i lµ kh¸i niÖm s½n cã trong m¾t nh×n vµ lêi ¨n tiÕng nãi cña d©n lµng, mµ chØ lµ mét c¸ch xÕp t¹m, khi chöa ph©n ®Þnh cho thùc ®Ých x¸c nh÷ng lo¹i thÇn kh¸c nhau ®öîc thê t¹i ®×nh. Dï sao, ®iÒu ®· thÊy râ tõ l©u lµ: khi ®öîc hái vÒ thµnh hoµng lµng m×nh, hay vÞ thÇn hé tr× lµng m×nh, ngöêi n«ng d©n ViÖt ë B¾c Bé thöêng cã thãi quen nªu danh hiÖu cña mét vÞ th«i (vÝ nhö “vua Chñ”, tøc Thôc An Dö¬ng Vö¬ng), hay cña mét bé gåm sè Ýt vÞ ®öîc g¾n chÆt vµo nhau trong mét tÝch truyÖn chung, (nhö “Hai Bµ” tøc TröngTr¾c, Tröng NhÞ; hay “«ng Côt, «ng Dµi” mµ ngöêi ta thöêng ®ång nhÊt víi hai anh em Trö¬ng Hèng, Trö¬ng H¸t). Râ rµng, ®Êy lµ vÞ (hay nh÷ng vÞ) chiÕm vÞ trÝ cao nhÊt trong thÇn ®iÖn, mµ ta t¹m gäi mét c¸ch chung chung lµ “thÇn chÝnh”. §iÒu ®· biÕt, mµ biÕt mét c¸ch ch¾c ch¾n: “ThÇn chÝnh” lµ nh©n vËt chÝnh thøc cña thÇn ®iÖn, ®öîc triÒu ®×nh c«ng nhËn (s¾c phong), cã tiÓu sö chÝnh thøc do Bé LÔ so¹n th¶o (thÇn ph¶), cã thÓ ®öîc vua nµy, triÒu vua kia n©ng “phÈm trËt” cho (n©ng tõ h¹ ®¼ng thÇn lªn trung ®¼ng thÇn, hoÆc ban thªm mü tù vµo danh hiÖu). ChÝnh v× thÕ, tröíc khi ®Õn ®iÓm kh¶o s¸t, cÇn truy s½n c¸c v¨n b¶n cã liªn quan võa nªu, vµ, ngay trªn thùc ®Þa, còng löu ý t×m thªm, qua ®ã, mµ khoanh l¹i khu«n mÆt chÝnh thøc cña “thÇn chÝnh”. Tuy nhiªn, ®©u ph¶i chØ qua vµi v¨n b¶n thÕ th«i mµ khu«n mÆt chÝnh thøc kia ®· hiÖn râ. ë møc hiÓu biÕt hiÖn nay, cßn bao th¾c m¾c ®ang chê ®öîc gi¶i ®¸p. Mµ gi¶i ®¸p c¶ b»ng v¨n b¶n lÉn th¨m hái trªn thùc ®Þa. Mét vµi vÝ dô: a) Trong tröêng hîp “ThÇn chÝnh” kh«ng chØ mçi mét vÞ, mµ lµ c¶ mét bé gåm 2, 3 vÞ, cã ph¶i vÞ nµo còng cã khu«n mÆt 179