Văn hóa và tộc người ( Q4 )

Chia sẻ: Thu Xuan | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:93

Thêm vào BST

Báo xấu

123
lượt xem 42
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đặt mấy chữ "dân chủ làng - xã" vào ngoặc kép, vì đây không phải là dân chủ theo chủ nghĩa thường dùng, không phải là một biểu hiện, chẳng hạn, của chế độ chính trị ra đời từ cuộc cách mạng tư sản bên Âu - Mỹ.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Văn hóa và tộc người ( Q4 )

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI “D©n chñ lµng - x·” §Æt mÊy ch÷ “d©n chñ lµng - x·” vµo ngoÆc kÐp, v× ®©y kh«ng ph¶i lµ d©n chñ theo nghÜa thöêng dïng, kh«ng ph¶i lµ mét biÓu hiÖn, ch¼ng h¹n, cña chÕ ®é chÝnh trÞ ra ®êi tõ cuéc c¸ch m¹ng tö s¶n bªn ¢u - Mü. Còng cã thÓ nghÜa r»ng “d©n chñ lµng - x·” lµ dÊu tÝch, dï mê nh¹t th«i, cßn sãt l¹i tõ thêi c«ng x· n«ng th«n: thÓ chÕ nµy vÉn tån t¹i c¸ch ®©y chöa l©u, döíi mét d¹ng cßn dÔ nhËn ra, trong mét sè x· héi ë ta, vÝ nhö nhiÒu téc Thöîng cö tró däc Tröêng S¬n vµ trªn T©y Nguyªn. Nhöng nÒn “d©n chñ lµng - x·” s¾p bµn ®©y lµ mét ®Æc ®iÓm cña mét téc ngöêi ViÖt (hay Kinh) trong thêi rÊt gÇn ta (tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m), t«i muèn nãi téc ngöêi chñ thÓ(1) mµ nÕp sèng ®· ph¸t triÓn kh¸ cao. Cho nªn viÖc cÇn lµm tröíc cã lÏ lµ nh¾c l¹i vµi nhËn xÐt mµ ngöêi viÕt ®· cã dÞp ®öa ra, quanh c¬ cÊu kinh tÕ vµ x· héi cña lµng ViÖt gäi lµ “cæ truyÒn”(2) ë B¾c Bé. XÐt cho cïng, tÊt c¶ nh÷ng g× s¾p tr×nh bµy Ýt nhiÒu ®· ®öîc nãi lªn tõ tröíc råi(3). Nhöng, trong tröêng hîp nµy, nh¾c l¹i chuyÖn cò, döíi mét d¹ng cã phÇn míi, chÝnh lµ nh»m t« cho 363
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI ®Ëm h¬n c¸i mµ t«i muèn gäi lµ nÒn “d©n chñ lµng - x·”. Sau ®©y lµ mÊy nhËn xÐt më ®Çu 1. Qu¸ tr×nh tö h÷u hãa ruéng ®Êt c«ng ë B¾c Bé diÔn ra qu¸ chËm ch¹p Cø b¸m vµo sö viÕt cò, th× ®iÒu cô thÓ biÕt ®öîc tröíc tiªn, mµ cã liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh võa nãi, lµ sù kiÖn nµy: trong thÕ kû XII, döíi triÒu Lý, c¸c vua ThÇn T«ng vµ Anh T«ng ®· bèn lÇn xuèng chiÕu, nh»m gi¶i quyÕt c¸c cuéc tranh chÊp ruéng ®Êt tö, hay ®öa ra mét thÓ thøc quy ®Þnh viÖc mua b¸n ruéng ®Êt gi÷a tö nh©n vµ tö nh©n(4). Qua c¸c thÕ kû sau, cßn mét sè sù kiÖn kh¸c còng cã liªn quan ®Õn ®Êy(5). Nhöng ph¶i chê ®Õn gi÷a thÕ kû XVIII th× míi cã mét chÝnh quyÒn ®Çu tiªn chñ trö¬ng ®¸nh thuÕ c¶ vµo ruéng ®Êt tö: chÝnh quyÒn cña chóa TrÞnh(6). Vµ ®Õn ®Çu thÕ kû sau (thÕ kû XIX), qua nh÷ng ®Þa b¹ Gia Long cßn sãt l¹i ®Õn nay, th× phÇn lín ruéng ®Êt cña ®a sè x· ViÖt ë B¾c Bé, ®Æc biÖt trªn tam gi¸c ch©u s«ng Hång ®· lµ ruéng ®Êt tö. Thùc ra, bÊy giê ruéng ®Êt c«ng ®©u ®· mÊt h¼n: vÊn ®Ò nµy chØ ®öîc hoµn toµn gi¶i quyÕt dÇn döíi thêi cña chóng ta, qua cuéc c¶i c¸ch ruéng ®Êt (1953 - 56)(7). NÕu ta vò ®o¸n chän thÕ kû XII lµm mèc ®Çu vµ ®Çu thÕ kû XIX lµm mèc cuèi cho qu¸ tr×nh tö h÷u ho¸ ruéng ®Êt c«ng ë B¾c Bé(8), th× ph¶i nãi r»ng qu¸ tr×nh Êy ®· diÔn ra mét c¸ch qu¸ ö chËm ch¹p: h¬n s¸u thÕ kû. Trong tröêng hîp nöíc Anh ch¼ng h¹n, hÇu hÕt ®Êt trång trät ®· tõ c«ng biÕn thµnh tö trong vßng cã mét thÕ kû . TÊt nhiªn, ë ®©y cã søc xóc t¸c m¹nh cña tõng líp tö s¶n Anh míi h×nh thµnh nhöng ®· ho¹t ®éng ngo¹i thö¬ng. §iÒu kiÖn ®ã hoµn toµn v¾ng mÆt ë nöíc ta trong suèt h¬n s¸u thÕ kû nãi trªn. Theo t«i, cã thÓ xem ®Êy lµ nguyªn nh©n chÝnh khiÕn cho qu¸ tr×nh tö h÷u ruéng ®Êt c«ng ë B¾c Bé diÔn 364
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI ra theo mét tèc ®é chËm ch¹p ®Õn thÕ. 2. HiÖn töîng ph©n ho¸ giai cÊp hiÖn lªn qu¸ nh¹t nhßa Cã thÓ nghÜ r»ng ®Êy chØ lµ hÖ qu¶ cña ®iÒu võa nãi qua nhËn xÐt thø nhÊt. DiÔn ®¹t cho ng¾n gän t×nh h×nh kinh tÕ – x· héi cña n«ng th«n ViÖt ë B¾c Bé ngay tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, tèt nhÊt lµ b»ng mét vµi con sè ®öîc s¬ kÕt qua C¶i c¸ch ruéng ®Êt: Tõ c¸c sè liÖu trªn, Ýt nhÊt cã thÓ läc ra hai ®iÒu, nãi cho ®óng h¬n lµ hai mÆt kh¸c nhau cña mét hiÖn töîng chung: 365
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI - Tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, ®a sè hé n«ng d©n trong hÇu hÕt lµng ViÖt ë B¾c Bé ®· thùc sù lµm chñ ruéng ®Êt. C¸c hé ®Þa chñ, nghÜa lµ thuéc thµnh phÇn bãc lét, ®· ®µnh! C¸c hé trung n«ng, vèn c¬ b¶n kh«ng bãc lét ai nhöng kh«ng bÞ ai bãc lét, còng vËy. §Õn nh÷ng hé bÇn n«ng, tøc nh÷ng hé bÞ bãc lét, còng cã ruéng ®Êt tö (xem l¹i c¸c sè liÖu trªn). Cã ®iÒu ®Êt tö cña bÇn n«ng qu¸ Ýt (mçi hé chØ n¾m tõ vµi sµo ®Õn mét mÉu), nªn tõng hé, ngoµi viÖc trùc canh ruéng ®Êt tö cña m×nh (vµ höëng toµn bé kÕt qu¶ lao ®éng Êy) cßn ph¶i chÞu bÞ bãc lét: lÜnh canh cña nh÷ng ngöêi thõa diÖn tÝch, thöêng lµ ®Þa chñ, vµ nép t« cho hä (nép nöa tæng sè thu ho¹ch). Nhö vËy, hÇu hÕt mäi hé trong lµng, dï bãc lét hay bÞ bãc lét, ®Òu lµ chñ ruéng ®Êt(11); - DÇu vËy, trong n«ng th«n ViÖt ë B¾c Bé tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, kh«ng mÊy ai n¾m ®öîc trong tay mét diÖn tÝch tö h÷u tö¬ng ®èi lín: tuyÖt ®¹i ®a sè hé ®Þa chñ (86%) cã nhiÒu nhÊt lµ mçi hé 20 mÉu (chöa ®Çy bÈy hÐcta). Cïng thêi, t×nh h×nh ë Nam Bé kh¸c h¼n thÕ, mµ nguyªn nh©n chÝnh, theo t«i lµ chÝnh s¸ch cña c¸c chóa NguyÔn trong qu¸ tr×nh lÊn chiÕm miÒn ®Êt nay lµ Nam Bé (tõ gi÷a thÕ kû XVII ®Õn gi÷a thÕ kû XVIII)(12). TÊt nhiªn, cßn ph¶i chê tµi liÖu vµ sè liÖu cña c¸c nhµ nghiªn cøu lµm viÖc t¹i chç. Dï sao, cã thÓ nãi ngay mét ®iÒu: tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, hiÖn töîng ph©n hãa giai cÊp n«ng th«n Nam Bé, ®Æc biÖt ë miÒn T©y, ®· næi lªn rµnh rµnh. BÊy giê, diÖn tÝch tö h÷u cña mét “®iÒn chñ” võa ph¶i th«i(13), ë vïng nay lµ tØnh Long An, còng trªn döíi 100 hÐc-ta (300 mÉu B¾c Bé)(14). Cßn phÇn lín nh÷ng ngöêi lÜnh canh cña “®iÒn chñ”, nghÜa lµ ®¹i ®a sè n«ng d©n, l¹i “kh«ng m¶nh ®Êt c¾m dïi”, (nÕu cã thÓ dïng l¹i ë ®©y c¸ch nãi ®ã cña ngöêi n«ng d©n B¾c Bé)*. Trong khi Êy, nhö ta ®· biÕt, diÖn tÝch tö h÷u cña tuyÖt ®¹i ®a sè hé ®Þa chñ cïng thêi ë B¾c Bé chØ biÕn ®éng chöa ®Çy 5 mÉu 366
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI ®Õn 20 mÉu (chöa ®Çy 2 hÐcta ®Õn chöa ®Çy 7 hÐcta), cßn bÇn n«ng, thµnh phÇn bÞ bãc lét, còng cã mçi hé Ýt nhÊt vµi sµo ruéng ®Êt tö, chÝnh v× thÕ, v× hiÖn töîng võa kÓ trªn, víi hai mÆt kh¸c nhau cña nã, mµ t«i muèn gäi mäi hé tö h÷u ë n«ng th«n B¾c Bé tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, tõ bÇn n«ng qua trung n«ng, lªn ®Þa chñ, lµ nh÷ng hé “tiÓu n«ng tö h÷u”. * * * Nh÷ng “tiÓu n«ng tö h÷u”, víi mçi hé chót Ýt ruéng ®Êt tö, sèng cïng nhau trong mét lµng, nhöng tõng hé l¹i ®eo ®uæi mét th©n phËn riªng. Thêi gian cña ngöêi n«ng d©n lµ mét vßng trßn khÐp kÝn cø ®Òu ®Òu quay, hÕt xu©n - h¹ - thu - ®«ng l¹i xu©n - h¹ - thu - ®«ng... Trong vßng quay tuÇn tù vµ trÔ n¶i ®ã, tõng hé “tiÓu n«ng tö h÷u” cã tö¬ng lai riªng cña m×nh, mét tö¬ng lai thöêng ë trong thÕ kh«ng ®ång nhÊt ®öîc, thËm chÝ m©u thuÉn víi con ®öêng ph¸t triÓn cña hé kh¸c, dï chØ v× diÖn tÝch h÷u h¹n cña ruéng ®Êt lµng(15). ChÝnh v× thÕ mµ c¸c hé “tiÓu n«ng tö h÷u” cïng lµng, trong quan hÖ qua l¹i víi nhau, ®Òu chÊp nhËn mét øng xö hai mÆt: bÒ ngoµi th× “xëi lëi”, nhöng bªn trong l¹i lu«n phßng ngõa s½n, khi cÇn th× “mãc m¸y” nhau, b¾t ®Çu x¶y ra xung ®ét l¹i “gÇm gÌ” nhau ra mÆt. Tuy nhiªn, ®Êy còng l¹i lµ mét t×nh thÕ ®· gãp c«ng ®Çu ®Ó n¶y sinh ra c¸ tÝnh ®Ëm nÐt cña tõng ngöêi ViÖt ë n«ng th«n B¾c Bé “cæ truyÒn”, mµ ®Õn nay ta vÉn cßn c¶m nhËn ®öîc qua ca dao, lêi h¸t, c¶ qua th¬ n«m cña NguyÔn Du, Cao B¸ Qu¸t... Tröíc mét biÓn n«ng d©n ®Æc biÖt nhö thÕ, víi mçi hé mét sè ruéng ®Êt vµ mét th©n phËn biÖt lËp, víi mçi ngöêi mét nhËn thøc hÑp hßi nhöng ®Ëm ®µ vÒ c¸i “t«i” cña m×nh, c¬ cÊu tæ chøc cña lµng x·(16) ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé, nÕu muèn vËn hµnh trªn sù ®ång t×nh tö¬ng ®èi cña mäi ngöêi, ph¶i võa lµm trßn 367
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI tr¸ch nhiÖm do bé m¸y nhµ nöíc bªn trªn giao phã, ®ång thêi l¹i ph¶i ®¸p øng mét sè nhu cÇu cña ngöêi “tiÓu n«ng tö h÷u”. Kh«ng tÝnh ®Õn c¸c tr¸ch nhiÖm tõ trªn ¸p xuèng, chØ nh»m vµo nh÷ng nhu cÇu võa nãi cña n«ng d©n, cã thÓ kÓ l¹i rÊt v¾n t¾t nhö sau: - Nhu cÇu quan hÖ huyÕt thèng: ®ã lµ nhiÖm vô cña c¸c “hä”(17); - Nhu cÇu cñng cè quan hÖ hµng xãm l¸ng giÒng: ®ã lµ nhu cÇu cña c¸c “ngâ” “xãm”(18). Ta sÏ cßn trë l¹i vÊn ®Ò nµy; - Nhu cÇu t¹o mét thÕ b×nh ®¼ng, dï chØ vÒ h×nh thøc, gi÷a mäi “tiÓu n«ng tö h÷u” cïng lµng - x·: ®ã lµ nhiÖm vô cña c¸c “gi¸p”, tæ chøc mµ c¸ch s¾p xÕp ngöêi dùa thuÇn trªn løa tuæi cña nh÷ng thµnh viªn(19). Ta còng sÏ cßn quay l¹i c©u chuyÖn nµy, víi nhiÒu chi tiÕt h¬n; - Vµ cuèi cïng, nh÷ng nhu cÇu riªng cña tõng c¸ nh©n: ®ã lµ nhiÖm vô cña c¸c “phe”, mµ t«i t¹m xem lµ nh÷ng “c©u l¹c bé”, qua ®ã b¹n bÌ th©n tù nguyÖn häp nhau ®Ó chÌ chÐn vµ bµn “viÖc lµng - viÖc nöíc”; cña c¸c “phöêng”, trong ®ã nh÷ng ngöêi cïng nghÒ (ngoµi nghÒ n«ng) tËp häp l¹i, chñ yÕu v× môc ®Ých tö¬ng trî; vµ c¸c “héi”, nh÷ng tæ chøc vui ch¬i tù nguyÖn, dï lµ ho¹t ®éng h¸t chÌo hay häc vâ(20). CÇn thÊy râ mét ®iÒu: Trong c¬ cÊu tæ chøc cña lµng - x· ViÖt “cæ truyÒn” ë Trung Bé, tÝnh tõ §Ìo Ngang trë vµo(21), vµ ë Nam Bé, ta gÆp l¹i mét sè tªn gäi ®· gÆp ë B¾c Bé: hä, xãm, gi¸p. Nhöng ngo¹i trõ tröêng hîp cña tæ chøc hä ra, cßn th× cïng tªn kh«ng nhÊt thiÕt lµ cïng néi dung; - Lµng - x· ë miÒn Trung còng ®öîc chia thµnh nhiÒu xãm, nhöng tæ chøc xãm ë ®©y chØ lµ mét ph©n cÊp vÒ hµnh chÝnh cña x·: “Trïm xãm”, trong tröêng hîp nµy, lµ trî thñ cña 368
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI “lý tröëng”, ®Æc biÖt trong c«ng viÖc thu thuÕ, mµ lý tröëng, nhö ai nÊy ®Òu biÕt, lµ ngöêi cÇm ®Çu bé m¸y hµnh chÝnh ë cÊp x·. Còng vËy, “Êp” vµ “tröëng Êp” ë Nam Bé. Trong khi ®ã, ngâ vµ xãm ë B¾c Bé l¹i kh«ng liªn quan g× ®Õn c«ng viÖc hµnh chÝnh (ngo¹i trõ c¸c cuéc c¶i c¸ch cña Ph¸p vµo nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kû nµy). ë ®©y, ®Þa vùc cña khu cö tró lµng - x· ®öîc ph©n thµnh nhiÒu xãm, trong mét sè tröêng hîp mçi xãm l¹i bao gåm mét sè ngâ. Tröíc nh÷ng c¶i c¸ch võa nãi trªn cña Ph¸p, “tröëng ngâ” vµ “tröëng xãm” kh«ng ph¶i lµ nh÷ng chøc danh hµnh chÝnh, kh«ng trùc tiÕp liªn quan ®Õn “lý tröëng” vµ bé m¸y hµnh chÝnh do «ng cÇm ®Çu. Tr¸i l¹i c¸c chñ hé chia phiªn nhau, mçi ngöêi mét n¨m, ®Ó qu¶n lý tæ chøc mäi hé cïng cö tró trong mét ngâ, mét xãm (c¸c tæ chøc Êy còng ®öîc gäi lµ ngâ vµ xãm). Néi dung sinh ho¹t cña tõng ngâ hay xãm lµ gãp tiÒn ®Ó ®Òu kú cóng thæ thÇn ngâ, thæ thÇn xãm, vµ cïng nhau ¨n uèng khi ®· cóng xong. Cßn môc ®Ých cã thÓ läc ra tõ ®Êy (tõ viÖc thê thÇn ®Êt cña ngâ, cña xãm) lµ thöêng xuyªn cñng cè quan hÖ l¸ng giÒng, tøc mèi d©y g¾n bã víi nhau mét sè hé vèn quen biÕt nhau nhiÒu, v× ®· nhiÒu ®êi céng cö trªn mét m¶nh ®Êt nhá; - T«i chöa nghe nãi cã tæ chøc gi¸p ë n«ng th«n Nam Bé. Cßn trªn ®Êt miÒn Trung (mét lÇn n÷a, l¹i tõ §Ìo Ngang trë vµo), ®Æc biÖt ë Thõa Thiªn ngµy nay, thØnh tho¶ng ta l¹i gÆp, qua ®iÒu tra håi cè, mét x· ®öîc ph©n thµnh nhiÒu gi¸p. Nhöng nÕu nhö tæ chøc gi¸p ë lµng - x· B¾c Bé kh«ng cã ®Þa vùc vµ ch¼ng liªn quan g× mÊy ®Õn bé m¸y hµnh chÝnh, th× gi¸p ë Thõa Thiªn cã ®Þa vùc râ rµng, vµ chØ lµ mét ph©n thÓ cña x·: n»m trong lµng x·, mçi x· bao gåm hai - ba xãm, vµ “trïm gi¸p” chØ lµ trî thñ cña lý tröëng. Löu ý r»ng ngay trªn ®Êt B¾c Bé, t¹i mét x· ven biÓn mµ cö d©n thuÇn sèng b»ng ngö nghiÖp, gi¸p l¹i y hÖt nhö tæ chøc cïng tªn ë Thõa Thiªn: còng lµ mét ph©n thÓ 369
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI cña x·, còng cã ®Þa vùc. Ch÷ gi¸p, vµo mét thêi xa xöa, vèn chØ lµ mét tæ chøc hµnh chÝnh ë cÊp thÊp(22), mµ ®· lµ tæ chøc hµnh chÝnh th× ph¶i cã ®Þa vùc. Cã thÓ ngê r»ng khi cÊp hµnh chÝnh nãi trªn kh«ng cßn n÷a, ch÷ gi¸p dÇn dÇn ®öîc sö dông ®Ó chØ mét tæ chøc kh¸c h¼n: kh«ng ®Þa vùc, kh«ng chÞu phô thuéc vµo bé m¸y hµnh chÝnh. §iÒu cßn l¹i lµ cho ®Õn nay t«i chöa gÆp tæ chøc Êy ë ®©u kh¸c trong c¸c vïng cö tró cña ngöêi ViÖt ngoµi n«ng th«n B¾c Bé “cæ truyÒn”. Trë l¹i víi mäi tæ chøc ®· kÓ trªn (ngâ vµ xãm, hä, gi¸p, phe, héi, phöêng), mµ hÇu hÕt (ngo¹i trõ hä) chØ cã mÆt trong lµng - x· ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé, ta thÊy chóng ph« ra Ýt nhÊt còng hai nÐt chung trong c¸ch vËn hµnh: - Tröíc hÕt, tõng tæ chøc, v× ®eo ®uæi mét môc ®Ých riªng, nªn cã sinh ho¹t riªng cña m×nh, kh«ng liªn quan g× ®Õn tæ chøc kh¸c. Gi¸p ch¼ng h¹n, kh«ng chi phèi mµ còng kh«ng phô thuéc vµo ngâ, xãm, hä, phe, héi, hay phöêng. Ngay c¶ ngâ vµ xãm, tuy lµ hai tæ chøc theo ®uæi mét môc ®Ých chung (cñng cè quan hÖ l¸ng giÒng), dï ë nh÷ng cÊp kh¸c nhau (v× xãm to h¬n vÒ mÆt ®Þa vùc, mçi xãm gåm cã mét sè ngâ) nhöng kh«ng v× vËy mµ tõng ngâ phô thuéc vµo mét xãm. Nguyªn t¾c tËp trung, vèn lµ nguyªn t¾c chi phèi c¸ch vËn hµnh cña bé m¸y nhµ nöíc ë ta qua mäi thêi, kh«ng cã chç ®øng ë ®©y; - Mét nÐt chung n÷a lµ c¬ quan hµnh chÝnh ë cÊp x· hÇu kh«ng nhóng tay vµo sinh ho¹t c¸c tæ chøc ®ang bµn. Kh«ng cã g× khã hiÓu l¾m. Tõng c¸ nh©n nam giíi sèng trong lµng - x·, mµ ®· ®Õn tuæi thµnh niªn, lµ thµnh viªn chÝnh thøc cña mét hä, mét ngâ, mét xãm, mét gi¸p vµ nÕu cã nhu cÇu th× cã thÓ vµo mét phe, mét héi hay mét phöêng. B¶y tæ chøc c¶ th¶y, nhöng cã thÓ nãi ë ®©u còng chØ cã bÊy nhiªu con ngöêi cô thÓ ®Êy th«i. Muèn rµng buéc tõng c¸ nh©n vµo mét nÕp sèng chung, lµng - x· nµo 370
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI còng cã riªng cho m×nh mét “hö¬ng öíc”, v¨n b¶n quy ®Þnh mét sè nhiÖm vô vµ ®iÒu cÊm ®o¸n mµ mäi d©n trong lµng ph¶i tu©n thñ, còng nhö trong tröêng hîp khen thöëng hay trõng ph¹t ®èi víi tõng ngöêi cã c«ng hay ph¹m téi. Cã thÓ t¹m xem v¨n b¶n Êy lµ dÊu tÝch cña tËp qu¸n ph¸p (tøc ph¸p luËt b¾t nguån tõ tËp qu¸n)(23) vèn vËn hµnh trong nhiÒu céng ®ång sèng döíi thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n, thËm chÝ sau ®ã Ýt nhiÒu. Dï sao, tröíc mét c¸ nh©n ®¸ng thöëng hay ph¶i ph¹t, bé m¸y hµnh chÝnh ë cÊp x· phèi hîp víi mét sè c¸c cô cã uy tÝn trong lµng - x·, dï hä ®øng trong hay ngoµi bé m¸y võa nãi(24), ®Ó thi hµnh nh÷ng ®iÒu kho¶n trong hö¬ng öíc quy ®Þnh, hoµn toµn kh«ng ®¶ ®éng g× ®Õn hä, ngâ, xãm, gi¸p, phe, héi mµ ®ö¬ng sù lµ thµnh viªn. Cø thÕ, c¸c tæ chøc phi hµnh chÝnh Êy cø ®Òu ®Òu vËn hµnh mét c¸ch ®éc lËp, kh«ng liªn quan g× ®Õn nhau, ®· ®µnh, mµ cã thÓ nãi ngoµi vßng cö¬ng táa cña chÝnh quyÒn cÊp x·. Nh×n vµo ®Êy, nhÊt lµ vµo sù thiÕu v¾ng cña chóng (mét lÇn n÷a, ngo¹i trõ tæ chøc hä) ë Trung vµ Nam Bé thêi tröíc, t«i cho r»ng ta ®ang ®øng tröíc ®Æc thï vÒ tæ chøc mét x· héi “tiÓu n«ng tö h÷u”, trong ®ã c¸c hé, v× kh«ng qu¸ xa c¸ch nhau vÒ ®iÒn s¶n vµ vÒ quyÒn lµm ngöêi, ®Òu ®ßi hái kh«ng khÝ b×nh ®¼ng trong sinh ho¹t céng ®ång, dï cho hä ®· bÞ ®Æt tõ l©u döíi ¸p lùc trùc tiÕp cña bé m¸y nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn. Trong Ýt nhÊt lµ mét tröêng hîp (tröêng hîp gi¸p), x· héi Êy kh«ng ngÇn ng¹i gi÷ l¹i trong lßng nã mét dÊu tÝch d©n chñ ®äng l¹i tõ thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n ®· ch×m vµo dÜ v·ng. Nhöng chuyÖn ®ã, ta sÏ bµn sau. * * * Riªng bé m¸y thuÇn hµnh chÝnh ë cÊp x· còng gîi nªn hai nhËn xÐt cã phÇn ngöîc chiÒu nhau: 1. M« h×nh tiÕp thu tõ c«ng x· n«ng th«n(25) 371
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI VÒ mÆt h×nh thøc, chØ vÒ mÆt h×nh thøc th«i, nã l¹i lÆp l¹i m« h×nh cña bé m¸y qu¶n lý lµng trong thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n xöa. Qua tõng téc ngöêi, tõ ch©u Phi ®Õn ch©u ¸, ch©u §¹i Dö¬ng, ch©u Mü, bé m¸y qu¶n lý Êy biÕn ®éng rÊt nhiÒu vÒ chi tiÕt. Nhöng, dï ë ®©u, th× lâi cèt cña nã l¹i kh¸ thèng nhÊt, vµ cã thÓ ®öîc m« h×nh hãa b»ng h×nh vÏ ba h×nh trßn ®ång t©m: - Vßng nhá trung t©m (I) lµ tï tröëng lµng (hay tröëng lµng th× còng thÕ), ngöêi cÇm ®Çu c¸c hé trong lµng thi hµnh nh÷ng quyÕt ®Þnh cña c¸c b« l·o; - Vßng trßn ë gi÷a (II) lµ tËp thÓ c¸c b« l·o (hay c¸c “giµ lµng”, nhö mét sè c¸c nhµ v¨n chuyªn viÕt vÒ T©y Nguyªn thöêng gäi), bé phËn gåm nh÷ng ngöêi ®µn «ng ®· ®¹t ®Õn mét tuæi giµ nhÊt ®Þnh (tïy tËp qu¸n cña tõng téc ngöêi), tøc nh÷ng ngöêi ®öîc toµn céng ®ång xem lµ giµu kinh nghiÖm nhÊt vÒ s¶n xuÊt vµ x· héi (trªn bèi c¶nh mét cuéc sèng n«ng nghiÖp l¹c hËu, h¬n thÕ n÷a, ngöng ®äng). Cßn nhiÖm vô cña tËp thÓ nµy lµ ®Ò ra nh÷ng “chÝnh s¸ch” vµ “biÖn ph¸p” (nÕu cã thÓ dïng ë ®©y nh÷ng danh tõ hiÖn ®¹i nhö thÕ), mµ tröëng lµng ph¶i cïng d©n lµng thùc hiÖn; - Vßng lín ë ngoµi cïng (III) lµ cuéc häp cña d©n lµng (thöêng ®öîc ®¹i diÖn bëi c¸c chñ hé), qua ®ã tröëng lµng ®em cung c¸ch thi hµnh ra xin ý kiÕn cña c¸c giµ lµng, vµ nÕu cÇn th× xin ý kiÕn cña mäi ngöêi cã mÆt vÒ nh÷ng vÊn ®Ò gay cÊn mµ chÝnh c¸c giµ lµng còng kh«ng d¸m quyÕt ®Þnh. 372
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI Tõ m« h×nh phæ biÕn ®ã, c¸i næi bËt lªn trªn hÕt lµ tÝnh d©n chñ réng r·i to¸t ra tõ c¸ch qu¶n lý lµng trong thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n. Nhöng ë ®©y, ®iÒu khiÕn ta ng¹c nhiªn lµ döíi søc nÆng cña mét nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn chñ yÕu vËn hµnh b»ng b¹o lùc, bé m¸y hµnh chÝnh cÊp c¬ së (cÊp x·) trong n«ng th«n “cæ truyÒn” ViÖt ë B¾c Bé vÉn lÆp l¹i, dï chØ trªn h×nh thøc, m« h×nh ba vßng trßn ®ång t©m võa tr×nh bµy: - Vßng trßn nhá ë trung t©m (I) lµ bé phËn “lý dÞch” do lý tröëng cÇm ®Çu, mµ nhiÖm vô chÝnh lµ thi hµnh, ®èi víi tõng hé vµ tõng ngöêi d©n trong x· do nã qu¶n, mäi lÖnh tõ triÒu ®×nh bªn trªn ¸p xuèng (th«ng qua c¸c cÊp quan l¹i trung gian); - Vßng trßn ë gi÷a (II) lµ “héi ®ång kú môc” (hay “kú dÞch”), thöêng gåm nh÷ng ngöêi cã ®iÒn s¶n, cã “phÈm hµm” (nh÷ng töíc vÞ do triÒu ®×nh ban cÊp, hay do x· b¸n cho nh÷ng ngöêi s½n tiÒn). Ýt nhÊt còng trªn lý thuyÕt, héi ®ång nµy cã tr¸ch nhiÖm gãp ý kiÕn cho lý tröëng vµ c¸c lý dÞch kh¸c, ®Ó hä hoµn thµnh lÖnh trªn; - Vßng lín ë ngoµi cïng (III) lµ cuéc häp “d©n hµng x·”: sau khi nghe ý kiÕn cña héi ®ång kú môc, lý dÞch triÖu tËp mäi chñ hé trong x· ra “®×nh”, ®Ó phæ biÕn lÖnh trªn, vµ c¸ch thi hµnh lÖnh. 2. Sù bÊt lùc cña m« h×nh Êy Cã ®iÒu lµ m« h×nh ba vßng trßn ®ång t©m võa tr×nh bµy, vèn ®äng l¹i tõ thêi xa xöa, kh«ng cßn ph¸t huy ®öîc chÊt d©n chñ cña c«ng x· n«ng th«n n÷a: - Tröíc hÕt v× lµng ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé, tõ l©u råi, tõ khi tho¸t khái ngh×n n¨m B¾c thuéc, ®· dÇn dÇn bÞ hót ngµy 373
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI cµng chÆt vµo bé m¸y cai trÞ cña mét nhµ nöíc c¬ b¶n ®öîc x©y dùng theo mÉu trung ö¬ng tËp quyÒn kiÓu Trung Hoa. Vµ ®Õn cuèi Lª - ®Çu NguyÔn, th× nhiÖm vô chñ yÕu cña c¬ quan hµnh chÝnh cÊp x· chØ cßn lµ thi hµnh c¸c mÖnh lÖnh triÒu ®×nh, ®öîc cô thÓ hãa qua c¸c “tr¸t” (hay chØ thÞ, nÕu nãi nhö ngµy nay) cña c¸c cÊp quan thÊp nhÊt. Trong khi ®ã, tõng lµng cßn sèng trong thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n (nhö lµng cña mét sè téc Thöîng ë T©y Nguyªn, vµo thêi chöa xa) l¹i ®éc lËp, Ýt nhÊt còng tù trÞ ®èi víi mäi lµng kh¸c, do ®ã bé m¸y qu¶n lµng thuÇn ch¨m lo nh÷ng viÖc riªng cña lµng m×nh, kh«ng ph¶i quy chiÕu vµo mÖnh lÖnh cña mét cÊp nµo cao h¬n lµng: viÖc kinh tÕ (vÝ nhö hµng n¨m chia l¹i ®Êt canh t¸c cho tõng hé); ®¹o lý (trõng ph¹t c¸c hµnh ®éng vi ph¹m tËp qu¸n ph¸p); x· héi (gi¶i quyÕt m©u thuÉn gi÷a c¸c hé cïng lµng); t«n gi¸o (tiÕn hµnh c¸c nghi lÔ céng ®ång); ngo¹i giao (quyÕt ®Þnh g©y chiÕn hay liªn minh víi c¸c lµng kh¸c…). Tãm l¹i, mçi lµng sèng trong thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n lµ mét nöíc riªng, dï cho chÕ ®é thñ lÜnh lín bao trïm lªn nhiÒu lµng cã thÓ ®· xuÊt hiÖn(26). Cßn tõng lµng ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé, còng nhö ë Trung Bé vµ Nam Bé, chØ lµ ph©n thÓ cña mét nöíc gåm hµng ngh×n, hµng v¹n lµng, vµ bé m¸y hµnh chÝnh ë cÊp thÊp nhÊt, cÊp x·, ph¶i phô thuéc, cã thÓ nãi lµ trùc tiÕp, vµo bé m¸y nhµ nöíc ®öîc ¸p ®Æt lªn mäi lµng; - Bªn c¹nh thÇn th¸i chung ®ã cña lµng - x· ViÖt kh¾p ba miÒn, c¬ quan hµnh chÝnh cña x· ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé l¹i ph« ra mét ®Æc ®iÓm riªng, mµ cã lÏ ta khã lßng gÆp l¹i ë Trung Bé vµ Nam Bé: bé m¸y ®öîc m« h×nh b»ng ba vßng trßn ®ång t©m, trong mét sè tröêng hîp, kÓ c¶ thi hµnh lÖnh cña nhµ nöíc bªn trªn, cã lóc chØ cßn vËn hµnh mét c¸ch töîng tröng n÷a th«i. Lý do cña hiÖn töîng ®ã, kÓ ra, còng râ. Gi÷a mét biÓn “tiÓu n«ng tö h÷u”, víi mçi ngöêi mét c¸i “t«i” biÖt lËp, héi ®ång kú 374
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI môc, vèn bao gåm nh÷ng c¸ nh©n cã uy thÕ nhÊt trong ®¸m tiÓu n«ng nãi trªn (v× cã ®iÒn s¶n, cã phÈm hµm, “cã måm - cã mÐp”), kh«ng ®ñ c¬ së ®Ó ho¹t ®éng mét c¸ch tö¬ng ®èi kh¸ch quan v× quyÒn lîi chung cña toµn d©n, nhö tËp thÓ c¸c giµ lµng: c¸c cuéc häp cña héi ®ång, nhÊt lµ khi ph¶i bµn lµm sao thu cho ®ñ sè thuÕ tõ trªn ¸p xuèng, thöêng lµ nh÷ng buæi c·i v· kh«ng døt, qua ®ã tõng ngöêi viÖn ®ñ cí ®Ó cè ®Èy qua c¸c hé kh¸c mét phÇn g¸nh nÆng sÏ ®Ì lªn hé m×nh, do ®ã héi häp Ýt khi ®i ®Õn nh÷ng kÕt luËn døt kho¸t. Cßn buæi sinh ho¹t cña d©n hµng x·, th× nh÷ng tay “cã quyÒn ¨n - quyÒn nãi”, hay cã måm - cã mÐp, l¹i tiÕp tôc, tröíc mét sè ngöêi ®«ng h¬n, c¸c cuéc c·i v· diÔn ra bªn trong héi ®ång kú môc. Trong khi ®ã “d©n ®en” (gåm nh÷ng ngöêi kÐm uy thÕ nhÊt, v× nghÌo mµ kh«ng cã phÈm hµm) chØ biÕt l¾ng nghe, cã thÓ nãi lªn ®iÒu g× ®Ó tù b¶o vÖ th× còng thöa göi cho “ph¶i phÐp”. Cµng thÕ, khi mäi chñ hé, ®¹i diÖn cho toµn x·, héi häp ngoµi ®×nh, dï ®Ó nghe lÖnh trªn, hay ®Ó bµn mét viÖc nµo kh¸c cã liªn quan ®Õn sinh ho¹t céng ®ång (tæ chøc tÕ lÔ, ch¼ng h¹n): trong tröêng hîp ®ã, ai nÊy ®Òu ph¶i ngåi theo thø bËc trªn döíi râ rµng, tõng thø bËc phô thuéc vµo “h¹ng”(27) cña tõng ngöêi, ®iÒu cÇn nhÊn m¹nh ë ®©y lµ tÝnh v« hiÖu (tö¬ng ®èi th«i) cña bé m¸y hµnh chÝnh cÊp c¬ së trong n«ng th«n ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé. HiÖn töîng Êy ®©u cã g× l¹ ë miÒn B¾c, mét x· héi “tiÓu n«ng tö h÷u”, nhöng lµ chuyÖn hiÕm thÊy ë Trung Bé, miÒn ®Êt trªn ®ã ruéng ®Êt c«ng cßn chiÕm öu thÕ m·i ®Õn gÇn ®©y, vµ ë Nam Bé, n¬i ®Çu tiªn trªn ®Êt nöíc ta ®· chøng kiÕn viÖc x· héi ph©n hãa thµnh giai cÊp rµnh rµnh. TÊt nhiªn, nhö ®· cã dÞp nãi råi, cßn ph¶i chê ý kiÕn cña nh÷ng nhµ nghiªn cøu lµm viÖc t¹i chç. Tãm l¹i, sau nhiÒu thÕ kû tö h÷u hãa ruéng ®Êt vµ ph©n hãa giai cÊp, nhiÒu tæ chøc cña lµng ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé 375
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI vÉn gi÷ l¹i, cho c¬ quan hµnh chÝnh n»m trong lßng nã, m« thøc ba vßng trßn ®ång t©m cña bé m¸y qu¶n lµng trong thÓ chÕ c«ng x· ë n«ng th«n. Cã thÓ t×m nguyªn nh©n cña sù tån ®äng nµy trong t×nh tr¹ng kh«ng triÖt ®Ó cña cuéc ph©n hãa võa nãi. MÆt kh¸c, chÌo chèng gi÷a v« vµn m©u thuÉn nhá, thöêng th× ngÊm ngÇm nhöng còng nhiÒu khi bét ph¸t, gi÷a nh÷ng hé “tiÓu n«ng tö h÷u” bÞ buéc chÆt mçi hé vµo mét th©n phËn riªng, bé m¸y hµnh chÝnh Êy, mµ m« thøc tæ chøc chØ thÝch hîp víi quan hÖ chñ yÕu lµ b×nh ®¼ng gi÷a nh÷ng con ngöêi sèng trong chÕ ®é c«ng h÷u cña thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n, nhiÒu khi ®Ó lé ra nçi bÊt lùc cña m×nh, cã tröêng hîp kh«ng vËn hµnh ®öîc n÷a, kÓ c¶ lóc bÞ ®Æt trong t×nh thÕ ph¶i ®¸p øng ngay nh÷ng ®ßi hái cña nhµ nöíc trªn cao. * * * §Õn ®©y, hiÖn lªn mét c©u hái thóc b¸ch: b»ng c¸ch nµo bé m¸y hµnh chÝnh qu¶n x· ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé vöît lªn l¸ ch¾n ®· tr×nh bµy, ®Ó thöêng xuyªn lµm trßn nhiÖm vô ®èi víi nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn mµ nã lµ cÊp c¬ së ë n«ng th«n? Lêi ®¸p tõ ®iÒn d·: b»ng c¸ch sö dông tæ chøc gi¸p (®· nãi ®Õn qua mét phÇn trªn). Mµ gi¸p l¹i lµ dÊu tÝch kh¸ râ nÐt cña mét tæ chøc vèn vËn hµnh trong sinh ho¹t céng ®ång lµng thuéc thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n, c¸i mµ d©n téc häc öíc gäi lµ tæ chøc c¸c líp tuæi (organisaion des classes d’©ge). Muèn tho¸t khái nh÷ng h¹n chÕ cña mét tæ chøc ®· lçi thêi, mµ l¹i tho¸t b»ng dÊu tÝch cña chÝnh c¬ cÊu Êy... kÓ còng l¹! ChÝnh v× vËy mµ tröíc khi ®éng ®Õn gi¶i ph¸p töëng chõng ®Çy m©u thuÉn ®ã kh«ng thÓ kh«ng ®i vµo tæ chøc võa nªu lªn. Tõ nhiÒu téc ë ch©u Phi, qua ch©u ¸ ®Õn ch©u §¹i Dö¬ng, råi ch©u Mü, nhöng chñ yÕu lµ ë ch©u Phi ®en, tæ chøc Êy cßn cã 376
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI mÆt c¸ch ®©y chöa l©u, nªn ®öîc c¸c nhµ d©n téc häc ghi chÐp kh¸ kü. Nãi chung, nã gom l¹i mäi thµnh viªn nam giíi cña mét lµng, tõ buæi s¬ sinh cho ®Õn lóc chÕt. Trong mét sè tröêng hîp, n÷ giíi còng cã mÆt, nhöng nam vµ n÷ tËp hîp l¹i thµnh hai tæ chøc riªng, mçi bªn ®Òu cã nh÷ng quy t¾c kh¸c phï hîp víi giíi tÝnh cña m×nh. Ngo¹i trõ nhiÒu dÞ biÖt nhá gi÷a c¸c téc ngöêi, cã thÓ läc ra, tõ tæ chøc c¸c líp tuæi nãi chung, mét nguyªn t¾c vËn hµnh ®ång nhÊt, mµ ngöêi tr×nh bµy xin nh¾c l¹i thµnh mÊy ®iÓm t¸ch nhau, cho nã râ: - §êi cña mçi thµnh viªn, “tõ buæi s¬ sinh cho ®Õn lóc chÕt”, ®öîc ph©n thµnh nhiÒu chÆng ®öêng, mµ d©n téc häc öíc gäi lµ nh÷ng líp tuæi (hay løa tuæi còng ®öîc, cho hîp víi tiÕng ta); - Tõ mét løa tuæi thÊp cho ®Õn cao h¬n tiÕp ngay sau, tõng con ngöêi ®öîc mäi ngöêi träng h¬n, nhöng còng chÞu tr¸ch nhiÖm cao h¬n tröíc céng ®ång. ViÖc chuyÓn tõ løa tuæi nµy lªn løa tuæi kia ®öîc ®¸nh dÊu b»ng nghi lÔ, mµ d©n téc häc öíc gäi lµ c¸c lÔ chuyÓn tiÕp (rites de passage). Trong sè c¸c lÔ ®ã, quan träng nhÊt thöêng lµ lÔ chuyÓn ngöêi ®· ®Õn tuæi thµnh niªn, cã thÓ t¹m nãi lµ, tõ cö¬ng vÞ “dù bÞ” lªn “chÝnh thøc”: cã tröêng hîp nã bao gåm c¶ mét lo¹t nh÷ng thö th¸ch cam go cã thÓ g©y chÕt chãc cho ngöêi thô lÔ; - Løa tuæi cao nhÊt, tøc ®öîc träng väng nhÊt, lµ løa nh÷ng ngöêi mµ tËp qu¸n cña céng ®ång xem lµ ®· ®Õn tuæi giµ. §Êy còng lµ løa nh÷ng ngöêi g¸nh tr¸ch nhiÖm cao nhÊt: cã ch©n trong tËp thÓ c¸c giµ lµng, ®Ó bµn b¹c vµ quyÕt ®Þnh mäi viÖc quan träng cña céng ®ång, mµ tröëng lµng ph¶i cïng d©n lµng thùc hiÖn. Nhö vËy, tæ chøc c¸c løa tuæi, dï vËn hµnh ngoµi c¸c ho¹t ®éng cña bé m¸y qu¶n lý lµng, vÉn liªn quan chÆt chÏ ®Õn sù h×nh thµnh cña bé m¸y Êy(28). 377
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI Tæ chøc gi¸p trong lßng tõng x· ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé lËp l¹i gÇn y nguyªn tõng ®iÓm kÓ trªn, tuy ë møc nh¹t h¬n: - §êi cña nh÷ng thµnh viªn nam giíi trong c¸c gi¸p thuéc mét x· còng ®öîc chia thµnh nhiÒu løa tuæi, cô thÓ lµ ba løa: tõ lóc míi sinh ra ®êi cho ®Õn tuæi 18, mµ ta cã thÓ t¹m gäi lµ løa tuæi vÞ thµnh viªn; tõ 18 ®Õn 50 tuæi, løa nh÷ng thµnh viªn chÝnh thøc cña gi¸p, mµ ngöêi ta gäi lµ “®inh”; tõ 50 tuæi trë lªn, løa tuæi giµ, tøc c¸c “b«”, c¸c “l·o”, hay c¸c “cô”; - Lín lªn trong lßng gi¸p tõ n¨m nµy qua n¨m kh¸c, tõng ngöêi ngµy cµng ®öîc céng ®ång vÞ nÓ h¬n, mµ ®öîc träng nhÊt lµ nh÷ng ai ®· ngåi trªn “chiÕu c¸c cô”. ChuyÓn tõ løa tuæi thÊp lªn løa tuæi cao h¬n, còng ph¶i th«ng qua nghi lÔ (“lªn ®inh”, “lªn l·o”), tuy ®¬n gi¶n h¬n nhiÒu so víi c¸c lÔ tö¬ng tù trong tæ chøc thùc thô; - C¸c cô lµ nh÷ng ngöêi ®öîc träng väng nhÊt, nhö võa nãi, cho nªn, ngoµi chiÕu riªng dµnh cho hä trong c¸c dÞp häp gi¸p (thöêng ®Ó ¨n uèng), “tröëng gi¸p” hay “gi¸p tröëng”, còng gäi lµ “cai gi¸p” hay “c©u ®ö¬ng”(29), cßn ph¶i “tr×nh c¸c cô” mäi viÖc quan träng trong sinh ho¹t néi bé cña gi¸p, tröíc khi ®em ra bµn réng tröíc c¸c thµnh viªn, cho dï ®Êy cã khi chØ lµ h×nh thøc(30). Ph©n cuéc ®êi thµnh nhiÒu chÆng ®öêng, cµng chuyÓn qua c¸c chÆng sau con ngöêi cµng ®öîc tËp thÓ v× nÓ, ®ã lµ mét biÓu hiÖn cña l·o quyÒn (gÐrontocratie), ®Æc thï cña hÇu hÕt mäi x· héi bÞ cÇm ch©n trong mét nÒn kinh tÕ ngöng ®äng. Nhöng ®ång thêi nã còng nãi lªn thÕ b×nh ®¼ng gi÷a c¸c thµnh viªn trong céng ®ång cßn ë løa tuæi thÊp, A ph¶i nghe lêi d¹y dç cña ngöêi giµ, trong sè ®ã cã cô B, ch¼ng h¹n; nhöng A l¹i biÕt r»ng, khi cßn trÎ nhö m×nh hiÖn nay, B còng tõng nhÊt nhÊt nghe lêi c¸c 378
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI cô cao niªn thêi Êy, vµ mét ngµy kia, khi b¶n th©n m×nh ®· ®Õn tuæi B giê ®©y, th× lêi m×nh nãi ra còng sÏ ®öîc løa trÎ tu©n thñ(31). ThÕ b×nh ®¼ng ®ã, cïng víi l·o quyÒn ¸n ®»ng tröíc nã, hoµn toµn phï hîp víi quyÒn c«ng h÷u vÒ ®Êt trång trät, nÒn t¶ng cña mäi lµng cßn sèng trong thÓ chÕ c«ng x· ë n«ng th«n. Nhöng lµng x· ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé, vèn ®· trë thµnh mét biÓn “tiÓu n«ng tö h÷u”, vÉn gi÷ l¹i thÕ b×nh ®¼ng Êy trong tæ chøc gi¸p! Vang väng tõ mét qu¸ khø xa x«i, nhöng chöa ch×m h¼n trong quªn l·ng? Cã thÓ l¾m, nhÊt lµ khi qu¸ tr×nh tö h÷u ho¸ ruéng ®Êt c«ng ®· diÔn ra theo mét tèc ®é qu¸ chËm, vµ sù ph©n hãa giai cÊp , kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh Êy, l¹i qu¸ nh¹t nhßa. Dï sao c¸c gi¸p trong lµng - x·, tuy c¬ b¶n cßn gi÷ ®öîc c¸ch vËn hµnh cña tæ chøc c¸c løa tuæi, mµ vÉn ®Ó lé ra mét sè kh¸c biÖt, so víi tæ chøc trªn. ChÝnh v× thÕ t«i xem gi¸p chØ cßn lµ dÊu tÝch cña tæ chøc Êy n÷a th«i. Sau ®©y lµ nh÷ng kh¸c biÖt chÝnh: - §èi víi tõng ngöêi lÇn löît tr¶i qua n¨m th¸ng vµ c¸c løa tuæi trong gi¸p, lßng v× nÓ ngµy cµng cao cña tËp thÓ chØ chñ yÕu ®öîc biÓu hiÖn trong sinh ho¹t hµng gi¸p. GÇn nhö dÊu Ên töîng tröng, thÕ th«i. Bªn ngoµi gi¸p, trong cuéc sèng hµng ngµy réng lín h¬n gi÷a lµng - x·, ®Þa vÞ cña tõng ngöêi, tõng hé, ®öîc quy ®Þnh bëi nh÷ng tiªu chuÈn kh¸c, phï hîp h¬n víi mét tËp thÓ nh÷ng “tiÓu n«ng tö h÷u” vèn bÞ ®Æt tõ l©u döíi søc khèng chÕ cña mét nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn: ®ã lµ møc giµu cã (mµ biÓu hiÖn chÝnh lµ diÖn tÝch ruéng ®Êt tö h÷u cña tõng hé), phÈm hµm (do Nhµ nöíc ban cÊp), chøc vô trong lµng - x· (thöêng gÇn víi phÈm hµm). Vµ trïm lªn c¸c tiªu chuÈn Êy lµ h¹ng quy cho tõng ngöêi, mµ biÓu hiÖn thÊy râ nhÊt lµ chç ngåi ®Þnh cho tõng h¹ng, mçi khi häp d©n lµng x· ngoµi ®×nh; - C¸c cô rÊt ®öîc träng väng trong sinh ho¹t hµng gi¸p. Nhöng nÕu nhö ngöêi ®· ®Õn tuæi giµ (trong lßng tæ chøc c¸c løa 379
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI tuæi) ®ö¬ng nhiªn ph¶i cã ch©n trong tËp thÓ c¸c giµ lµng (thuéc tæ chøc qu¶n lý lµng cña thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n), th×, tr¸i l¹i, kh«ng ph¶i ngöêi nµo ®· lªn l·o (trong lßng gi¸p) còng ®ång thêi lµ ñy viªn cña Héi ®ång kú môc (thuéc c¬ quan hµnh chÝnh trong n«ng th«n ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé). Nãi mét c¸ch kh¸c, gi¸p ViÖt kh«ng liªn quan ®Õn sù h×nh thµnh cña bé m¸y hµnh chÝnh ë cÊp x·, do ®ã kh«ng t¸c ®éng ®öîc lµ bao lªn nh÷ng quyÕt ®Þnh cña bé m¸y Êy; - H¬n thÕ n÷a, kh¸c h¼n c¸c giµ lµng, ngöêi võa lªn l·o bÞ töíc ngay mét quyÒn lîi kinh tÕ vèn thiÕt th©n: tõ lÇn qu©n ph©n c«ng ®iÒn - c«ng thæ tiÕp sau, cô kh«ng cßn ®öîc chia mét “®Çu ruéng c«ng”, nhö cô tõng ®öîc höëng tõ thuë míi lªn ®inh cho ®Õn lóc nµy. Tãm l¹i, gi¸p ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé, tuy râ rµng lµ dÊu tÝch tæ chøc c¸c løa tuæi, vÉn kh¸c tæ chøc Êy ë chç kh«ng cßn g©y ®öîc t¸c dông ®¸ng kÓ lªn toµn bé sinh ho¹t cña céng ®ång lµng m¹c n÷a: ë ®©y, h¹ng cña tõng ngöêi míi ®ãng vai chuÈn mùc chung. Kh«ng khÝ sinh ho¹t hµng gi¸p cã thÓ tháa m·n phÇn nµo thiªn höíng ngãng vÒ d©n chñ cña tõng ngöêi “tiÓu n«ng tö h÷u”, nhöng kh«ng cßn kh¶ n¨ng ¸p ®Æt l·o quyÒn, vµ thÕ b×nh ®¼ng nÊp sau quyÒn ®ã lªn c¸c tæ chøc kh¸c cña lµng - x·, ®Æc biÖt lªn bé m¸y hµnh chÝnh. Ph¶i ch¨ng v× thÕ mµ trong c¸ch nãi cña ngöêi n«ng d©n ViÖt B¾c Bé, tuy ®· cã thµnh ng÷ lªn l·o, ngöêi ta cßn biÓu hiÖn còng ý ®ã b»ng hai ch÷ “ra l·o”? “Ra” nãi ®©y lµ ra khái viÖc lµng - viÖc nöíc, v× trõ mét sè ngöêi s½n uy thÕ (do cã ®iÒn s¶n lín, cã phÈm hµm, cã måm - cã mÐp), cßn ®a sè c¸c cô thöêng gi÷ th¸i ®é “mò ni che tai”. * * * Mét tæ chøc xem chõng v« hiÖu tröíc c¸c m©u thuÉn lµng 380
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI m¹c, bé m¸y hµnh chÝnh ë cÊp x· sö dông nã nhö thÕ nµo ®Ó tho¸t ra ngoµi c¸c cuéc c·i v· trong héi ®ång kú môc vµ cuéc häp d©n hµng x·, hßng lµm trßn kÞp h¹n c¸c nhiÖm vô (®Æc biÖt c¸c nhiÖm vô thu thuÕ) ®èi víi c¸c nhµ nöíc bªn trªn. Lêi ®¸p còng tõ ®iÒn d·: mÆt ®öîc sö dông chÝnh lµ kh«ng khÝ b×nh ®¼ng mµ gi¸p t¹o ra ®öîc trong néi bé cña nã. Ta biÕt råi, kh«ng khÝ Êy hÇu bÞ viÒn l¹i trong khu sinh ho¹t hµng gi¸p, kh«ng táa ®öîc mÊy nçi ra cuéc sèng hµng ngµy réng lín h¬n cña lµng - x·. Dï sao, mçi khi gi¸p häp, thµnh viªn nµo ®èi víi tõng ngöêi cã mÆt, còng øng xö theo ®óng quy t¾c d©n chñ cña l·o quyÒn, lu«n tá ý t«n träng vÞ nµo cao tuæi h¬n m×nh qua lêi ¨n tiÕng nãi, mµ kh«ng tÝnh ®Õn ®iÒn s¶n, chøc vô phÈm hµm cña ngöêi Êy. Ta còng biÕt r»ng, kh«ng khÝ d©n chñ ®ã, miÔn chØ lµ ®Æc tÝnh sinh ho¹t hµng gi¸p, miÔn kh«ng in dÊu Ên cña nã lªn c¸c tæ chøc kh¸c, l¹i rÊt phï hîp víi t©m lý chung cña mét x· héi “tiÓu n«ng tö h÷u”, trong ®ã c¸c c¸ nh©n kh¸c nhau l¹i kh«ng qu¸ xa c¸ch nhau vÒ ®iÒn s¶n còng nhö vÒ quyÒn lµm ngöêi. Nãi mét c¸ch kh¸c, tröíc lµng - x· tõng ngöêi cè thñ trong quyÒn lîi cña hé m×nh, vµ thê ¬ víi quyÒn lîi cña hé kh¸c; nhöng ®Õn gi¸p th× ai ai còng vui vÎ lµm trßn nhiÖm vô, v× ®ã lµ quy ®Þnh cña tuæi t¸c, ai ai còng ph¬i bÇy lßng t«n träng cña m×nh ®èi víi ngöêi cao tuæi h¬n. Sö dông ®Æc thï võa nãi, bé phËn lý dÞch, mµ ngöêi ®øng ®Çu lµ lý tröëng, ®öa ra tröíc c¸c gi¸p nh÷ng vÊn ®Ò ®ang bÕ t¾c. Ph¶i nãi ngay r»ng ®öa ra nhö thÕ kh«ng ph¶i ®Ó råi lý dÞch nhÊt nhÊt tu©n theo quyÕt ®Þnh cña c¸c gi¸p. Mµ ®öa vÊn ®Ò ra, tho¹t tiªn gi÷a lý dÞch vµ c¸c cai gi¸p, sau ®ã tröíc mäi thµnh viªn cña tõng gi¸p, lµ nh»m lµm cho ai nÊy, kÓ c¶ nh÷ng kÎ tröíc ®ã ®· chñ ®éng g©y c·i v· tröíc héi ®ång kú môc hay cuéc häp d©n hµng x·, cã ®iÒu kiÖn bµn b¹c l¹i trong kh«ng khÝ ªm ¶ 381
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI h¬n cña gi¸p. TÊt nhiªn, kh«ng ph¶i v× vËy mµ c¸c m©u thuÉn ®· chÊm døt ®öîc. Nhöng chÊt b×nh ®¼ng vµ träng l·o cña sinh ho¹t hµng gi¸p cã kh¶ n¨ng lµm cho mäi ngöêi dÇn dÇn ®i ®Õn chç “s©n siu”(32) lÉn nhau (nhÊt lµ trong tröêng hîp ph©n bæ thuÕ). Ch¾c ch¾n kh«ng mÊy ai hoµn toµn võa lßng. Dï sao c¸c cuéc häp nµy còng t¹o ra ®öîc mét thÕ tho¶ hiÖp nµo ®Êy gi÷a c¸c chñ hé trong x·. BÊy giê, lý tröëng míi ®öa quyÕt ®Þnh (cã thÓ ®· ®öîc chØnh lý phÇn nµo qua ý kiÕn cña c¸c gi¸p) ra tröíc d©n hµng x·, cho mäi hé thi hµnh. Sau khi ®· lµm viÖc mét c¸ch mÒm máng ®Õn thÕ víi c¸c gi¸p, giê ®¹t ®öîc sù ®ång t×nh cña ®a sè c¸c ngöêi trong lµng - x· ®èi víi c¸c quyÕt ®Þnh cuèi cïng råi, bé phËn lý dÞch, nÕu cÇn, cã thÓ ¸p dông mét sè biÖn ph¸p m¹nh nh»m ®èc thóc tõng hé thùc hiÖn vÒ phÇn m×nh quyÕt ®Þnh nãi trªn. Trong tröêng hîp thu thuÕ ch¼ng h¹n, lý tröëng cã thÓ cho trãi suèt ngµy ë ngoµi ®×nh mét tay võa ¨n nãi bõa b·i tröíc ®«ng ngöêi, nh»m däa non nh÷ng hé ®ang chÇn chõ, chöa muèn lµm trßn nhiÖm vô cña m×nh. Nãi ®©u xa, néi nh÷ng håi trèng dµi liªn tiÕp vang c¶ ngµy trong lµng qua suèt vô thuÕ cã thÓ ®öîc xem lµ thø ¸p lùc tinh thÇn ®èi víi mäi hé… Nh÷ng biÖn ph¸p m¹nh Êy kh«ng cã g× l¹, b¹o lùc, nãi cho cïng, vèn ®Æc tröng cña mäi lo¹i chÝnh quyÒn, nhÊt lµ tõ khi bé m¸y hµnh chÝnh ë cÊp x· ph¶i thi hµnh mÖnh lÖnh tõ trªn ¸p xuèng cña mét nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn(33). §iÒu ®¸ng löu ý ë ®©y lµ lý dÞch kh«ng tù cho phÐp m×nh dïng biÖn ph¸p m¹nh ®èi víi bÊt kú ai trong lµng - x·, cµng kh«ng thÓ ®èi víi nh÷ng ngöêi cã ®iÒn s¶n, cã phÈm hµm, chÝ Ýt còng ®öîc nhiÒu ngöêi bªnh vùc: cã trãi ai ®ã ngoµi ®×nh ®Ó lµm gö¬ng cho mäi ngöêi, th× lý tröëng còng nh»m vµo mét d©n ®en, ®· thÕ l¹i tø cè v« th©n, kh«ng hä hµng, kh«ng n¬i nö¬ng tùa... Ngoµi ra, tiÕng 382