Xem lại ý kiến của Lỗ Tấn đối với Đào Tiềm (qua phân tích vài thiên tạp văn của tác giả)

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br /> Social Sci., 2017, Vol. 62, No. 2, pp. 82-87<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1067.2017-0013<br /> <br /> XEM LẠI Ý KIẾN CỦA LỖ TẤN ĐỐI VỚI ĐÀO TIỀM<br /> (QUA PHÂN TÍCH VÀI THIÊN TẠP VĂN CỦA TÁC GIẢ)<br /> 1<br /> <br /> Nguyễn Thị Mai Chanh và 2 Lê Thời Tân<br /> <br /> 1 Khoa<br /> <br /> Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội<br /> Xã hội, Trường Đại học Thủ đô<br /> <br /> 2 Khoa<br /> <br /> Tóm tắt. Đào Uyên Minh (365 - 427) được coi là “ông tổ” trong hàng các thi nhân ẩn<br /> dật, là người mở đầu của thơ điền viên Trung Hoa. Với phong cách tự nhiên, giản phác,<br /> thơ ca cũng như nhân cách của ông có ảnh hưởng sâu sắc tới nhiều thế hệ văn nhân Trung<br /> Quốc đời sau. Đại văn hào Lỗ Tấn (1881 - 1936) từng có bài đánh giá cao phong cách tự<br /> nhiên, trọng yên bình của thi nhân thời Đông Tấn và nhắc nhở các nhà phê bình nên chú<br /> ý thích đáng tới tinh thần quan tâm chính sự, xã hội trong thơ Đào Tiềm. Theo Lỗ Tấn,<br /> chính khuynh hướng “tầm chương trích cú” phiến diện của một số nhà phê bình đã khiến<br /> cho người đời có ấn tượng sai lạc rằng Đào Tiềm là thi nhân “siêu thoát” yêu chuộng nhàn<br /> tĩnh, mà quên đi rằng Đào Tiềm cũng bộc lộ trong thơ tâm tư ưu thời và phê phán thế cuộc<br /> tích cực. Và đó cũng là điều khiến cho Đào Tiềm trở nên vĩ đại. Song một vài thiên tạp văn<br /> của Lỗ Tấn lại cho thấy văn hào không mấy cảm tình với thi nhân Đào Tiềm. Bài viết qua<br /> việc phân tích các thiên tạp văn của Lỗ Tấn để nhận thức lại chân tinh thần của tác giả bài<br /> ca Quy Khứ - Đào Tiềm.<br /> Từ khóa: Lỗ Tấn, Đào Tiềm, thơ điền viên, ẩn dật, Gào Thét, Quy Khứ.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Có xu hướng cho rằng, Đào Tiềm ngay từ đầu đã muốn lánh đời và diễn tả việc ông quy<br /> điền như là hành động ẩn dật khí tiết. Trong khi không ít người đọc thơ ông như là một thứ thơ<br /> điền viên tùng cúc sương mai ráng chiều “ưu tai du tai” - an nhàn thảnh thơi. Cách hiểu ấy nếu<br /> không nói là hời hợt thì cũng là một lối “mĩ miều hóa” dễ dãi. Một cuốn từ điển thành ngữ tiếng<br /> Hán sau khi giải thích thành ngữ “ưu tai du tai” là “an nhàn thảnh thơi”, đã đặt câu minh họa: “Đào<br /> Uyên Minh nửa đời còn lại ẩn cư chốn sơn dã, an nhàn thảnh thơi, sống cuộc sống điền viên bay<br /> bổng tựa thần tiên”. Cụm từ đó cũng từng được Lỗ Tấn dùng đến khi miêu tả cuộc sống của ẩn<br /> sĩ trong thiên tạp văn cùng tên Ẩn Sĩ (đăng lần đầu trên quyển 1 kì 10 bán nguyệt san Thái Bạch,<br /> Thượng Hải, 20/2/1935). Trong hoàn cảnh cổ súy hành động cho phong trào Ngũ Tứ đương thời,<br /> việc đả kích bộ phận trí thức chọn đường ẩn dật “trùm mền” có thể đã khơi gợi được những đồng<br /> tình nhất định. Tuy vậy, việc Lỗ Tấn hướng ngòi bút phê phán vào cả Đào Uyên Minh, chúng tôi<br /> không hoàn toàn nhất trí. Bài viết này qua phân tích một số thiên tạp văn của Lỗ Tấn để nhận thức<br /> lại chân tinh thần của tác giả bài ca Quy Khứ.<br /> Ngày nhận bài: 11/11/2016. Ngày nhận đăng: 20/2/2017<br /> Liên hệ: Nguyễn Thị Mai Chanh, e-mail: maichanhnguyen@gmail.com<br /> <br /> 82<br /> <br /> Xem lại ý kiến của Lỗ Tấn đối với Đào Tiềm (qua phân tích vài thiên tạp văn của tác giả)<br /> <br /> 2.<br /> 2.1.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> Nông phu đâu có người hầu<br /> <br /> Lỗ Tấn, trong Thả Giới Đình Tạp Văn viết: “Phàm là ẩn sĩ có tiếng tăm, anh ta vốn đã có<br /> cái hạnh phúc “Gượm sống hết đời trong an nhàn thảnh thơi”. Nếu không thế, sáng đốn củi, ngày<br /> cày ruộng, chiều tối nấu nướng, đêm khâu giày thì còn đâu nhàn rỗi để hút thuốc uống trà, ngâm<br /> thơ viết văn. Đào Uyên Minh là một bậc đại ẩn danh tiếng vang lừng, một “thi nhân điền viên”.<br /> Đương nhiên ông không ra báo, mà cũng làm gì được tiền “Quỹ tài trợ học bổng”, nhưng ông lại<br /> có nô bộc (nguyên văn nô tử). Nô bộc thời Hán - Tấn không chỉ hầu hạ chủ đồng thời cũng cấy cày,<br /> buôn bán cho chủ. Đó là công cụ kiếm tiền của chủ. Cho nên dù là Uyên Minh, tiên sinh cũng có<br /> chút sinh tài kiếm lợi. Nếu không ông cụ nhà ta không những không có rượu uống mà cũng chẳng<br /> có cả cơm mà ăn, chết đói bên bờ dậu phía đông từ lâu rồi” [1].<br /> Việc Lỗ Tấn mỉa mai hạng “ẩn sĩ” chỉ “đốn củi”, “câu cá” trong thơ không phải là không<br /> đúng. Vấn đề là Đào Tiềm có đúng thuộc hạng đó không. Lỗ Tấn có ý cho rằng “ẩn” chẳng qua<br /> cũng chỉ là một cách kiếm cơm mà thôi. Và ông dường như không tin là Đào Tiềm có cày ruộng<br /> cuốc vườn thật sự. Chẳng cần chỉ ra việc Lỗ Tấn đã tầm chương trích cú những câu viết về đề tài<br /> ẩm tửu trong thơ Đào Uyên Minh nhằm mục đích phê phán đời sống ẩn dật an nhàn hưởng thụ ra<br /> sao. Học giả có người từng chỉ ra Lỗ Tấn khi viết như thế đã căn cứ vào một chi tiết trong Đào<br /> Tiềm Truyện của Tiêu Thống đời Lương thời Nam triều. Truyện kể, Đào Tiềm nhà nghèo; ban đầu<br /> làm Tế Tửu (chức quan trông coi giáo dục hàng tỉnh ngày nay), song không kham được, nên chẳng<br /> bao lâu bỏ việc về nhà. Được châu quận vời làm Chủ Bạ (công việc tương tự như văn phòng hoặc<br /> văn thư ủy ban tỉnh ngày nay), nhưng ông không ra, ngày ngày tự cày cuốc nuôi nhà nuôi mình,<br /> trong khi thân mắc tật bệnh. Thứ Sử Giang Châu là Đàm Đạo Tế đến thăm, thấy Đào già cả ốm<br /> đói nằm bệt giường đã mấy ngày, nói: “Hiền nhân xử thế, thiên hạ vô đạo thì ẩn cư, hữu đạo thì ra<br /> làm quan. Nay ông sống thời thịnh trị làm sao lại tự làm khổ mình như vậy?”. Đào đáp: “Tiềm tôi<br /> sao dám làm người hiền, chỉ là chí hướng không theo kịp vậy”. Đạo Tế biếu tặng lương thực thịt<br /> thà. Đào Tiềm khoát tay chối từ. Sau Đào Tiềm làm Chấn Quân, Kiến Uy Tham Quân (chức quan<br /> tham nghị luận định việc quân cơ). Ông nói với bạn: “Những muốn đàn ca dành tiền cất ngôi nhà<br /> ẩn thân có nên không?”. Quan phương có người nghe vậy cử ông làm Bành Trạch Lệnh (Huyện<br /> Lệnh tương đương Tri Huyện về sau). Ông đến huyện nhậm chức không mang gia quyến đi theo.<br /> Đào Tiềm gửi một lực điền (nguyên văn “lực tử” - áng chừng chỉ một người lao động chân tay được<br /> thuê mướn) cầm theo thư về cho người con trai cả. Thư viết: “Chi phí tiêu pha hàng ngày tự con<br /> khó mà bảo đảm. Nay sai về một kẻ giúp việc, đỡ đần vào việc đốn củi gánh nước. Anh ta cũng là<br /> con nhà người ta, con nên đối đãi tử tế”. Công điền trong huyện, Đào Tiềm lệnh trồng cao lương,<br /> nói: “Để đủ nấu rượu uống vậy”. Vợ con cố xin cho trồng lúa nên ông mới ra lệnh để hai khoảnh<br /> năm mươi mẫu trồng cao lương, năm mươi mẫu trồng lúa (có chênh sai về số công điền trồng cao<br /> lương hay trồng lúa trong các thuật kể về Đào Tiềm trong sử truyện). Năm hết, gặp lúc châu quận<br /> phái Đốc Bưu (có học giả cho đây là chức quan trợ lí trực tiếp cho Quận Thú - Thái Thú của quận,<br /> cấp hành chính trên huyện. Đốc Bưu đại để phụ trách truyền đạt chỉ thị cấp trên, giám sát thanh<br /> tra cấp dưới) xuống huyện. Sai nha khuyên ông áo mũ cân đai ra đón. Ông than: “Ta há lại vì năm<br /> đấu gạo mà khom lưng khúm núm trước đứa trẻ con nhà quê?”. Ngay hôm đó ông treo ấn từ quan,<br /> viết bài Quy Khứ lai từ. Triều đình vời làm Trước Tác Lang nhưng ông không nhận. Giang Châu<br /> Thứ Sử Vương Hồng muốn gặp nhưng không mời được ông [2].<br /> Như ta đọc thấy, Đào Tiềm một mình đến nhận chức Bành Trạch Huyện Lệnh, không mang<br /> theo gia quyến. Rất có thể trong lần ra làm quan này, ngay lúc lên đường, ông đã nghĩ đến chuyện<br /> sớm về. Rằng phen này cũng chỉ là thử một chuyến nữa xem sao mà thôi. Và sự thực là không đầy<br /> 83<br /> <br /> Nguyễn Thị Mai Chanh và Lê Thời Tân<br /> <br /> ba tháng sau, ông quả đã quay về với tùng cúc vườn nhà. Cầm ấn quan huyện thời gian 80 ngày,<br /> không biết công điền lúa đã gặt về đến sân chưa? Còn kẻ “lực tử” kia rất có thể cũng chỉ là một<br /> công bộc ở nha môn huyện lệnh. Đào Tiềm lúc đó nhà thiếu người làm (con cả tên Nghiễm bấy<br /> giờ mới 13 tuổi), nên mới sai người này về nhà đỡ đần việc nặng nhọc giúp vợ con. Nếu đúng vậy<br /> thì khi ông bỏ chức huyện lệnh, người này đương nhiên cũng phải được trả về nha môn. Đọc thư<br /> ông gửi các con, ta có thể phỏng đoán nếu người giúp việc đó là người hầu vốn có trong nhà thì<br /> ông việc gì phải dặn con như vậy. Mười năm sau khi tuổi qua năm mươi, con cái cũng đã có đứa<br /> lớn khôn, ông lại nhắc lại chuyện xưa. Xin đọc một đoạn trong bài Viết dặn các con viết năm ông<br /> 51 tuổi:<br /> “Bảo với các con Nghiễm, Sĩ, Phần, Dật, Đồng: Trời đất cho ta sinh mệnh, có sinh ắt có tử.<br /> Bậc thánh hiền tự cổ có ai tránh được lẽ này. Tử Hạ nói: “Sống chết có số, phú quý tại trời”. Bốn<br /> đồ đệ của Khổng Tử được người dạy bảo trực tiếp cũng đều nói vậy, đủ thấy bần cùng hay hiển đạt,<br /> trường thọ hay đoản mệnh đều không phải mình muốn mà được vậy. Cha tuổi đã qua năm mươi.<br /> Hồi nhỏ nghèo khổ, cứ khi trong nhà túng bấn thường phải đôn đáo ngược xuôi. Tính khí cương<br /> trực mà tài ứng phó kém vụng, ra đời giao thiệp thường va vấp, bất hòa. Tự nghĩ cứ đà đó nhất định<br /> để lại tai vạ ở đời, thế nên gắng gỏi từ quan lánh thân về vườn. Việc đó khiến các con còn nhỏ đã<br /> gặp cảnh cơ hàn. Cha thường nghĩ ngợi câu nói vợ ông Nhữ Trọng: “Mình mặc áo bông rách, còn<br /> thẹn được gì với con cái nữa?”. Đấy là một chuyện. Chỉ tiếc láng giềng không có người như anh<br /> em Cầu Trọng Dương Trọng, trong nhà không có vợ hiền như vợ Lão Lai Tử. Ôm nỗi khổ tâm,<br /> trong lòng rất thẹn. Tuổi nhỏ học đàn xem sách, tính thích nhàn tĩnh. Mở sách đọc gặp điều tâm<br /> đắc phấn khích đến quên ăn. Nhìn thấy cây cối đan cành chung bóng, nghe tiếng chim các loại mỗi<br /> mùa mỗi khác mà lòng vui tươi. Ta thường nói: “Tháng năm, tháng sáu nằm bên cửa sổ phía bắc,<br /> thỉnh thoảng có cơn gió mát thổi qua cảm thấy mình như dân đời Phục Hy vậy”. Nghĩ nông tính<br /> cạn, tưởng đời có thể giữ được thế mãi. Năm tháng dần qua, mà mình thì lại xa lạ với chuyện bợ<br /> đợ khéo khôn. Mong ước được như thưở cũ đã trở nên xa xôi mờ mịt. Từ ngày ta đau ốm đến giờ,<br /> người ngày một yếu. Thân thích bạn bè không quên ta, thường vẫn cho thuốc chạy chữa. Nhưng ta<br /> lo mình chẳng sống được bao lâu. Các con từ nhỏ cảnh nhà khốn khó, chặt củi gánh nước có lúc<br /> nào được ngơi. Những chuyện đó ta nhớ nghĩ trong lòng mà cũng chẳng biết nói sao ra lời” [3].<br /> Quy Khứ lai từ hề của Đào Tiềm tả cảnh người nhà đón đợi ông quan từ chức về vườn:<br /> “Chạy đón chủ năm ba đầy tớ, Đứng chờ ông mấy đứa trẻ con” (Bản dịch Từ Long). Đọc những<br /> câu ông miêu tả cảnh vườn lúc về mà cứ tưởng như chủ nhân đã xa nhà làm quan cả chục năm<br /> trời: “Đi về sao chẳng về đi? Ruộng hoang vườn rậm còn chi không về?. . . Rầm rì mấy khóm con<br /> con, Mấy cây tùng cúc hãy còn như xưa”. Tám mươi ngày làm quan xa nhà đâu đến nỗi vườn tược<br /> hoang tàn được đến thế. Chẳng qua vẫn là cái tinh thần quy khứ. Có người nói, đọc khắp thơ văn<br /> ông đến đây mới thấy câu có chữ “đồng bộc” (đứa hầu). Mà thực ra thì đó chẳng qua rất có thể<br /> cũng chỉ là một cách nói cao nhã trong văn chương mà thôi. Như bạn thân của ông là Nhan Đình<br /> Chi cũng từng nói rõ trong Đào Trưng Sĩ lỗi: “Đào Tiềm thuở nhỏ nghèo khổ, cuộc sống không có<br /> thê thiếp hay kẻ hầu hạ”. Xin lưu ý bài văn điếu bạn này (lỗi là một thể văn kiểu văn tế, điếu văn)<br /> là tài liệu duy nhất được viết bởi một người có đi lại giao du với Đào Tiềm còn lưu lại đến ngày<br /> nay. Thử đọc một đoạn trong tác phẩm của Nhan Đình Chi:<br /> “Kẻ sĩ từng được vời ra làm quan dưới đời Tấn người đất Tầm Dương - Đào Uyên Minh ấy<br /> chính là người ẩn thân nơi vắng lặng dưới chân Nam Nhạc. Tuổi nhỏ không ham chơi đùa, lớn lên<br /> một tấm lòng thành thực. Đi học cũng chẳng được thầy ưng ý nhưng văn chương viết ra ý chỉ rất<br /> là thông đạt. Giữa đông người mà vẫn không mất dáng cô đơn, nói năng khiêm nhường càng lộ<br /> vẻ trầm mặc. Tuổi thiếu niên nhà nghèo lắm bệnh, không thê thiếp người hầu. Gánh nước giã gạo<br /> việc nặng sức khó kham, rau cỏ hoa màu cũng chẳng phải là luôn đủ. Mẹ già con nhỏ, dưỡng nuôi<br /> 84<br /> <br /> Xem lại ý kiến của Lỗ Tấn đối với Đào Tiềm (qua phân tích vài thiên tạp văn của tác giả)<br /> <br /> thường thiếu. . . Về sau làm huyện lệnh Bành Trạch. Đạo và đời không hòa hợp, bỏ quan để theo<br /> việc mình thích. Gỡ bỏ ràng buộc với thế nhân, nuôi chí gác thân ngoài cục thế. Ẩn tích nơi sâu<br /> vắng, cách trần ai càng xa. Tưới vườn bán rau lo việc giỗ chạp tế đám; Đan giày dệt chiếu đỡ đần<br /> chuyện thóc gạo tiêu pha” [2].<br /> Không phải ngẫu nhiên mà Tiêu Thống đã đưa thêm bài văn tế này vào bộ Chiêu Minh Văn<br /> Tuyển (ở quyển 57) như là để dẫn giải thuyết minh thêm về Đào Tiềm - một tác gia đã được ông<br /> chọn đưa vào công trình sưu biên danh tiếng của mình. Một điều không khó thấy là toàn bộ các<br /> văn bản trần thuật về Đào Tiềm, từ Nhan Đình Chi đến Tống Thư, Tấn Thư, Nam Sử, cũng như<br /> trần thuật của chính Đào Tiềm về bản thân (tác phẩm có tính cách tự truyện Ngũ Liễu Tiên Sinh,<br /> bài Tựa của Quy Khứ lai hề, rồi cả bài Dữ tử Nghiễm đẳng sớ - Viết dặn các con) cho tới bài văn<br /> tế tự viết lấy (Tự Tế Văn) đều thống nhất với nhau trên những nội dung cơ bản về đời sống, tính<br /> cách của Đào Tiềm. Tất cả các trần thuật đó cùng với bản thân thơ ông hoàn toàn đã cung cấp đủ<br /> chất liệu để vẽ lên một bức chân dung Đào Uyên Minh với những gam màu cơ bản, hài hòa. Vì<br /> vậy, chúng ta có quyền băn khoăn muốn biết Lỗ Tấn rốt cuộc đã căn cứ vào đâu để phán định Đào<br /> Tiềm sống cuộc sống ẩn dật thanh nhàn là dựa vào sức lao động của nô bộc?<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Ai cấm kẻ nghèo làm thơ<br /> <br /> Lỗ Tấn dường như cũng không tin trong cảnh bần hàn mà lại có thể sáng tác văn chương.<br /> Trong một thiên tạp văn nhan đề “Bàng bích” chi hậu (đăng lần đầu trên tuần báo Ngữ Ti, kì 29,<br /> ngày 1/6/1925, sau in gom vào Hoa Cái Tập), ông lại nhắc đến Đào Tiềm:<br /> “Tôi ngày thường vẫn hay nói với các bạn sinh viên trẻ: Lời của cổ nhân “cùng sầu tác thư”<br /> (sầu muộn bần cùng ngồi viết sách) thực không đáng tin. Nghèo rớt mồng tơi, sầu đến chết người,<br /> còn đâu nhàn tình dật chí mà viết văn? Chúng tôi chưa từng thấy một kẻ chết đói chờ việc nào<br /> ngâm thơ bên khe núi. Tiếng nói phát ra dưới roi vọt của kẻ tù đày chẳng qua chỉ là tiếng la hét. . .<br /> Cao giọng ngâm nga “Đói khát xô xui ta ra khỏi nhà” như ông Đào Trưng Sĩ chắc lúc đó hoặc là<br /> đã có ý say rồi!” [4].<br /> Lỗ Tấn dẫn câu thơ “Đói khát xô xui ta ra khỏi nhà” của Đào Tiềm và phỏng chừng tác giả<br /> của nó đã say rượu. Mười năm sau, trong một bài tạp văn nhan đề Bệnh hậu Tạp đàm, đăng Nguyệt<br /> San Văn học số 2 quyển 4 tháng 2/1935 (gần như cùng một thời gian với bài Ẩn Sĩ đề cập trên),<br /> Lỗ Tấn lần nữa dẫn lại câu này. Thiên tạp văn mỉa mai hạng người mà nhà văn gọi là “nhã sĩ”. Lỗ<br /> Tấn nói đại ý, muốn “nhã” thì cũng phải có địa vị và tiền bạc, chẳng hạn như Đào Uyên Minh có<br /> chút chức quan huyện lệnh thì mới “nhã” được.<br /> Liền đó, tác giả AQ Chính Truyện ngồi đặt tình huống Đào Tiềm giả sử ngày nay sống lại,<br /> nhận nhuận bút bèo bọt hiện thời mà thuê nhà có hàng rào hoa cúc để dạo hái thì mỗi tháng cần<br /> phải viết bao nhiêu trang? Đấy là chuyện ở, còn cơm ăn thì - xin dẫn nguyên văn Lỗ Tấn: “còn phải<br /> nghĩ thêm cách khác nữa. Nếu không thì ông ta đành chỉ biết “Cơ lai khu ngã khứ, Bất tri cánh hà<br /> chi” (Đói khát xô xui ta ra khỏi nhà, Không biết đến đâu đã là đâu - hai câu mở đầu của bài thơ<br /> Xin ăn).<br /> Lỗ Tấn chắc phải biết Đào Uyên Minh ghế quan huyện ngồi không đến ba tháng và ngôi<br /> nhà có hàng rào trồng cúc của họ Đào không phải là được tậu hay thuê từ “thu nhập” nghề quan.<br /> Mà thực ra, kẻ bỏ huyện đường về vườn đó cũng không tự xem việc nhẩn nha hái cúc bên rào (thái<br /> cúc đông lí hạ) ngôi nhà nhà mình là cao nhã. Đọc thiên tạp văn của Lỗ Tấn, độc giả không hiểu<br /> vì sao nhà văn đang từ chuyện nhà ông ông ở, vườn ông ông cuốc lại kéo nhập vào chuyện thuê<br /> nhà có hàng rào trồng hoa cúc? [1].<br /> Độc giả đều biết câu thơ của Đào Tiềm mà Lỗ Tấn dẫn trên chính là câu mở đầu của bài<br /> 85<br /> <br /> Nguyễn Thị Mai Chanh và Lê Thời Tân<br /> <br /> Khất Thực nổi tiếng. Đọc một lượt bài thơ này, ta thấy khó mà nói đó là lời của một “người say”:<br /> “Cơ lai khu ngã khứ, Bất tri cánh hà chi; Hành hành chí tư lí, Khấu môn chuyết ngôn từ; Chủ nhân<br /> giải dư ý, Di tặng khỉ hư lại; Đàm hài chung nhật tịch, Thương chí triết khuynh bôi; Tình hân tân<br /> tri hoan, Ngôn vịnh toại phú thi; Cảm tử Phiếu Mẫu ý, Quý ngã phi Hàn tài; Hàm trấp tri hà tạ,<br /> Minh báo dĩ tương di” (Đói khát xô xui ta ra khỏi nhà, Không biết đến đâu đã là đâu; Bước lần tới<br /> ngôi làng, Gõ cửa rồi mà không biết nói sao; Chủ nhân biết ý ta, Mang đồ ra cho khiến việc đến<br /> xin không uổng công; Nói chuyện tương đắc quên ngày sắp tối, Rượu rót đầy cốc cốc liền vơi; Vui<br /> mừng vì thêm người bạn mới, Tức cảnh viết thành bài thơ; Cảm cái ý Phiếu Mẫu cứu khốn của<br /> người mà thẹn ta không có cái tài của Hàn Tín; Mang ơn không biết cảm tạ ra sao, Chỉ biết cầu<br /> quỷ thần báo đáp!) [3].<br /> Huống nữa, thực tế là không cứ “cùng đáo thấu đỉnh, sầu đắc yếu tử đích nhân” (nghèo rớt<br /> mồng tơi, sầu đến chết người) thì chắc chắn không còn “nhàn tình dật chí lai trước thư” (có nhã<br /> hứng sáng tác). Sự thực thì bao kẻ nhàn tình dật chí mà không hẳn đã muốn cầm đến cây bút.<br /> Ngược lại, biết bao trước tác để đời lại thường được viết ra trong cảnh “cùng đáo thấu đỉnh, sầu<br /> đắc yếu tử”. Hàn Dũ trải cảnh cùng, viết văn làm thơ và nói “bất bình tắc minh”; Tư Mã Thiên gặp<br /> cảnh sầu muộn soạn Sử kí để đời. Lỗ Tấn há chẳng biết đó chính là những điều mà tiền nhân gọi<br /> là “bất bình tắc minh”, “tàng chi danh sơn,... truyền chi kì nhân”. Tô Đông Pha đi đày nói thơ văn<br /> “cùng tắc hậu công”. Có thể nói, hàng loạt tác phẩm lớn của tác gia Trung Hoa từ Sử kí (Tư Mã<br /> Thiên), Nho lâm ngoại sử (Ngô Kính Tử), Hồng lâu mộng (Tào Tuyết Cần). . . đều là tác phẩm của<br /> những kẻ lâm cảnh cùng quẫn sầu đau cả. Gào thét và Bàng hoàng của chính Lỗ Tấn cũng là sản<br /> phẩm của cảnh huống tương tự.<br /> Thực ra, việc Đào Tiềm cày lấy thóc ăn khác chi việc Lỗ Tấn sống bằng ngòi bút. Khi cuộc<br /> vận động Ngũ Tứ bắt đầu cũng là lúc văn hào từ biệt thôn trấn, chuyển cả đại gia đình lên Bắc Kinh<br /> sống đời công chức. Kể từ đó, quê nhà của ông, dùng đúng đầu đề một thiên truyện nổi tiếng của<br /> nhà văn, đã trở thành Cố hương. Chỉ đến mười năm cuối đời, Lỗ Tấn mới không còn thu nhập từ<br /> tiền đi dạy hay lương công chức (Lỗ Tấn từng đảm nhận một số chức vụ quan trọng - không muốn<br /> gọi ông là “quan” thì cũng phải thừa nhận ông từng là viên chức cao cấp của chính quyền thời<br /> Dân Quốc) hoàn toàn sống bằng ngòi bút. Mười năm cuối đời (1926 - 1936), Lỗ Tấn chuyển tới<br /> Thượng Hải và sống trong một tô giới lớn (Shanghai International Settlement, thành lập khoảng<br /> những năm 40 thế kỉ XIX). Môi trường hành chính - chính trị đặc thù của tô giới bảo hộ việc viết<br /> lách cũng như an toàn nhân thân cho Lỗ Tấn. Từ một góc độ nào đó mà nói, ấy cũng là “ẩn cư” và<br /> cuộc sống của ông lúc đó khá phong lưu. Thực tế cho thấy, đời ông là một cuộc tị nạn từng chặng<br /> một: bỏ Thiệu Hưng đi Nam Kinh, Bắc Kinh; rời Bắc Kinh đi Quảng Châu; rồi bỏ ra Thượng Hải.<br /> Rốt cuộc, Lỗ Tấn đâu có trụ lại ở Bắc Kinh hay Quảng Châu - những nơi được xem là đầu sóng<br /> ngọn gió của phong trào hành động lúc bấy giờ.<br /> Tất nhiên, hai thiên tạp văn thể hiện tập trung hai nhận xét của Lỗ Tấn về Đào Tiềm mà bài<br /> viết đã tập trung phân tích trên đây viết cách nhau cả mười năm trời (1925 - 1935). Và dĩ nhiên<br /> đó không phải là toàn bộ ý kiến của Lỗ Tấn về Đào Tiềm. Trong quãng thời gian ấy, ông còn nhắc<br /> đến Đào Tiềm trong vài ba lần khác. Chẳng hạn, trong bài nói chuyện học thuật tại Quảng Châu<br /> (tháng 9/1927) nhan đề “Mối quan hệ giữa dược liệu, rượu và văn chương cùng phong độ Ngụy Tấn” [5], Lỗ Tấn cho rằng, Đào Tiềm có phong cách tự nhiên, trọng yên bình. Đồng thời Lỗ Tấn<br /> cũng nhắc nhở các nhà phê bình nên chú ý thích đáng tới tinh thần quan tâm chính sự, xã hội trong<br /> thơ Đào Tiềm. Theo ông, chính khuynh hướng “tầm chương trích cú” phiến diện của các nhà phê<br /> bình đã khiến cho người đời có ấn tượng sai lạc rằng Đào Tiềm là thi nhân “siêu thoát” yêu chuộng<br /> nhàn tĩnh, mà quên đi rằng Đào Tiềm cũng bộc lộc trong thơ tâm tư ưu thời và phê phán thế cuộc<br /> tích cực [1]. Chúng ta dễ dàng đồng ý với Lỗ Tấn về điểm này. Và chúng ta cũng có thể cho rằng,<br /> 86<br /> <br />