Agroecology - Chìa khóa cho sản xuất nông nghiệp ứng phó với biến đổi khí hậu?

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:4

Thêm vào BST

Báo xấu

54
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Ở Việt Nam, sức ép về phát triển bền vững trước thách thức của biến đổi khí hậu và cạnh tranh quốc tế đang mở ra cơ hội lớn cho các hoạt động “nông nghiệp xanh” như nông nghiệp sinh thái hay nông nghiệp hữu cơ. Đây chính là những bước đi quan trọng, có tính nền móng định hình tương lai cho hệ sinh thái nông nghiệp ở Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Agroecology - Chìa khóa cho sản xuất nông nghiệp ứng phó với biến đổi khí hậu?

Diễn đàn Khoa học và Công nghệ Agroecology - Chìa khóa cho sản xuất nông nghiệp ứng phó với biến đổi khí hậu? TS Nguyễn Minh Quang1, GS Angelika Holbake2, ThS Trần Lan Anh1, ThS Steven Starmans3 Trường Đại học Cần Thơ 1 2 Viện Công nghệ Nông nghiệp hữu cơ Thụy Sỹ 3 Kim Delta Vài năm gần đây, nhiều quốc gia và tổ chức quốc tế đã quan tâm đến những lợi ích và vai trò của “agroecology” (tạm dịch là nông nghiệp sinh thái) trong ứng phó với biến đổi khí hậu và thúc đẩy hoàn thành các mục tiêu phát triển bền vững. Thuật ngữ agroecology cũng trở nên ngày càng quan trọng và là trung tâm trong các tranh luận về tương lai của nông nghiệp thế giới. Ở Việt Nam, sức ép về phát triển bền vững trước thách thức của biến đổi khí hậu và cạnh tranh quốc tế đang mở ra cơ hội lớn cho các hoạt động “nông nghiệp xanh” như nông nghiệp sinh thái hay nông nghiệp hữu cơ. Đây chính là những bước đi quan trọng, có tính nền móng định hình tương lai cho hệ sinh thái nông nghiệp ở Việt Nam. Agroecology là gì? dụng sinh khối và cân bằng các sản xuất nông nghiệp thiếu bền dòng dinh dưỡng; 2) bảo vệ các vững hiện nay. Một số nhà nghiên Khi biến đổi khí hậu và các điều kiện thổ nhưỡng có lợi cho cứu cũng nhìn nhận agroecology hệ lụy của ô nhiễm môi trường cây trồng bằng cách tăng cường dựa trên tính tự chủ, nguyên tắc đe dọa nền nông nghiệp sản vật chất hữu cơ; 3) hạn chế sự sử dụng khôn ngoan tài nguyên xuất lương thực thế giới, hàng thất thoát bức xạ mặt trời, nước thiên nhiên và sự hợp tác có trách loạt thuật ngữ mới đã ra đời để và dinh dưỡng bằng cách duy trì nhiệm của nhiều bên trong toàn mô tả những cách tiếp cận khác cân bằng vi khí hậu, quản lý lớp bộ chuỗi nông - lương. Vì vậy, nhau với hy vọng tìm ra một giải phủ thổ nhưỡng và nguồn nước agroecology không phải là một pháp hữu hiệu cho một nền nông mặt; 4) tăng cường đa dạng sinh hệ thống sản xuất hay một kỹ nghiệp bền vững, trong số đó học ở vùng canh tác; và 5) tăng thuật nông nghiệp. Thay vào đó, agroecology là một thuật ngữ cường sự tương hỗ sinh thái có lợi nó được định nghĩa là “một cách nổi bật. Đầu thập niên 80 của và giảm thiểu việc sử dụng hóa tiếp cận sản xuất dựa trên các thế kỷ XX, Miguel A. Altieri - nhà chất, thuốc trừ sâu. nguyên tắc và thực hành được nông học người Chile đã đưa thiết kế để thúc đẩy sự bền vững ra định nghĩa có hệ thống đầu Đối với nhiều người, agroecology của hệ thống nông nghiệp phù tiên về agroecology. Theo đó, không chỉ là một hệ thống sản hợp với điều kiện đặc trưng của agroeoclogy là một cách tiếp cận xuất lương thực hay một lĩnh vực địa phương và đảm bảo sự gắn sản xuất nông nghiệp bằng cách nghiên cứu, mà còn là một phong kết giữa người sản xuất và người áp dụng các nguyên tắc sinh thái trào xã hội mới thúc đẩy sự gắn kết tiêu dùng như một yêu cầu sống và dựa trên kiến thức của nông giữa người sản xuất nông sản với còn đối với an ninh lương thực” [2]. dân. Miguel Altieri đề xuất 5 người tiêu dùng [1]. Agroecology nguyên tắc sinh thái mà bất kỳ hệ đang truyền cảm hứng ngày càng Hiện nay, có nhiều hình thức thống sinh thái nông nghiệp nào mạnh mẽ và được xem là một xu khác nhau của sản xuất nông cũng nên tuân thủ, gồm: 1) tái sử thế tất yếu thay thế các hệ thống nghiệp dựa trên tiếp cận sinh 42 Số 1+2 năm 2021
Diễn đàn khoa học và công nghệ thái. Tuy nhiên, chỉ mới có các vấn nghiên cứu nông nghiệp và big data để thúc đẩy năng suất sản phẩm từ nông nghiệp hữu cơ quốc tế (CGIAR)... đang nỗ lực và chất lượng sản phẩm trong khi được công nhận chính thức và thể cho sự chuyển dịch của các nền giảm đáng kể sức lao động. Ở chế hóa thành các quy định pháp công nghiệp sản xuất nông lương nhiều nước, các công nghệ đó trở luật trên thế giới. Mặc dù vậy, tiếp định hướng phát triển bền vững. nên hữu ích trước các tác động cận sinh thái đã tạo nên những Theo đó, yêu cầu về sản lượng khôn lường của biến đổi khí hậu. khác biệt thực chất với các hệ vẫn là trọng tâm nhằm đảm bảo Chính vì vậy, mô hình sản xuất thống nông nghiệp chuyên canh an ninh lương thực toàn cầu. Tuy nông nghiệp tận dụng công nghệ và công nghiệp hóa (bảng 1). nhiên, nỗ lực đảm bảo gia tăng được gọi là “nông nghiệp thông Bảng 1. Một số khác biệt nổi bật giữa sản xuất nông nghiệp sinh thái và nền nông minh thích ứng khí hậu” (Climate- nghiệp công nghiệp hóa hiện nay. smart agriculture) hay ít phổ biến hơn là “nông nghiệp chính xác” Nông nghiệp theo tiếp cận sinh thái Nông nghiệp công nghiệp hóa (precision farming). Sản xuất dựa trên đặc trưng địa lý địa phương Sản xuất định hướng xuất khẩu “Nông nghiệp thông minh Chuỗi cung ngắn Chuỗi cung dài thích ứng khí hậu” mau chóng Thị trường đại chúng và công nghiệp chế Thị trường hộ gia đình và sản phẩm có lợi cho được đón nhận và lồng ghép vào biến lương thực thực phẩm với sản phẩm sức khỏe, thân thiện môi trường giá rẻ nhiều chính sách phát triển ở nhiều nước, nhất là các nước có Canh tác theo hướng chuyên canh, độc Đa dạng về số lượng mùa vụ và loài canh mức độ công nghiệp hóa trong nông nghiệp rất cao như châu Ít lệ thuộc vào nguồn cung ngoài hệ thống Lệ thuộc cao vào nguồn cung ngoài hệ Âu và Bắc Mỹ. Vì vậy, thuật ngữ nhờ tận dụng nguồn lực tại chỗ (ví dụ: tái sử thống (ví dụ: giống cao sản, phân bón, dụng sinh khối làm phân bón) năng lượng) này lại trở thành xu hướng cho các nhà hùng biện về phát triển Nông dân là người dẫn dắt đổi mới; công nghệ giúp họ đạt được các mục tiêu của sinh thái Nhu cầu công nghiệp và sự độc quyền bền vững và ứng phó biến đổi khí dẫn dắt đổi mới trong sản xuất nông nghiệp hậu ở khắp các diễn đàn. Thậm chí, ngày càng nhiều người tin Chiến lược sản xuất dựa trên quan điểm hệ Chiến lược sản xuất dựa trên quan điểm thống, kiến thức bản địa và thúc đẩy vai trò cục bộ, đồng bộ hóa phương thức sản rằng “nông nghiệp thông minh trung tâm của nông dân xuất cho tất cả các bối cảnh địa phương thích ứng với biến đổi khí hậu” và agroecology là tương đồng, hoặc Nguồn: Angelika Hilbeck and Bernadette Oehen (2018) [2]. chỉ là cách gọi khác nhau của một xu thế nông nghiệp. Điều này là Agroecology và nông nghiệp thông sản lượng theo phương pháp bởi việc ứng dụng công nghệ cao minh chuyên canh và lạm dụng công trong thực hành sản xuất giúp Khi các phong trào xã hội và nghệ biến đổi gen, hóa chất, gia tăng sản lượng và chất lượng, người dân dành sự quan tâm gia phân bón... được khuyến khích nhưng giảm thiểu phát thải ô tăng cho agroecology, các nhà thay thế bằng các công nghệ mới nhiễm, giảm gánh nặng lên sinh khoa học và bản thân các nền có tính đến bối cảnh khan hiếm thái địa phương và thích ứng tốt nông nghiệp công nghiệp hóa tài nguyên (nước, đất đai, lao với các biến đổi thời tiết (vì vậy ở nhiều nước cũng bắt đầu thay động...) và các hệ lụy môi trường. được gọi là “chính xác”). Thêm đổi hướng tiếp cận. Thực tế là Kết quả là nền nông nghiệp ở vào đó, sự tương đồng cũng không thể xóa bỏ các hệ thống nhiều nước đã chứng kiến cuộc đến từ quy mô ứng dụng. “Nông canh tác công nghiệp hóa hiện đổ bộ của nhiều công nghệ mới nghiệp thông minh thích ứng khí nay và không nhất thiết phải làm tân tiến trong chu trình sản xuất, hậu”, cũng như agroecology, là vậy. Liên minh châu Âu (EU), từ công nghệ trồng trọt tiết kiệm một cách tiếp cận sản xuất nông Hoa Kỳ và các tổ chức quốc tế nước, quan trắc môi trường từ nghiệp bao gồm các thực hành như Nông lương Liên hợp quốc xa, theo dõi và quản lý sâu bệnh và quy tắc sản xuất bền vững, (FAO), Quỹ Nông nghiệp và Phát bằng công nghệ di động (bẫy áp dụng phù hợp với bối cảnh địa triển quốc tế (IFAD), Nhóm tham điện tử), cho đến ứng dụng robot phương. 43 Số 1+2 năm 2021
Diễn đàn Khoa học và Công nghệ Tuy nhiên, sự khác biệt nằm ở minh thích ứng khí hậu” thường ở ra các giải pháp cân bằng và lâu những gì không được đề cập trong phạm vi hẹp và không bao hàm dài dựa trên sự kết hợp kiến thức “nông nghiệp thông minh thích môi trường sinh thái dù ở phạm vi địa phương, truyền thống và kinh ứng khí hậu” nhưng lại là bản sắc địa phương. nghiệm thực tiễn với khoa học của agroecology: nông dân, gắn liên ngành. Điều đó tạo ra sự gắn kết sinh thái và chuỗi sản xuất Rào cản đối với agroecology kết và tham gia của nhiều bên với tuần hoàn. Trong mô hình “nông Nhiều chuyên gia tin rằng, người nông dân làm trung tâm. nghiệp thông minh thích ứng khí agroecology sẽ góp phần thúc Kết quả là nó tạo ra động lực thúc hậu”, tri thức bản địa và hiểu biết đẩy chuyển dịch từ nông nghiệp đẩy đổi mới sáng tạo và sự tiến sinh thái của nông dân gần như lệ thuộc vào các tiếp cận sản bộ ở cấp độ cộng đồng nông thôn không có giá trị. Thay vào đó, xuất có mức độ phát thải ô [4]. tiến bộ công nghệ và năng lực nhiễm cao sang thực hành sản Bất chấp các nỗ lực và cam kết tài chính mới là trụ cột quyết định xuất bền vững, chú trọng bảo quốc tế đối với agroecology, thực thành công [3]. Vai trò của công tồn chất lượng thổ nhưỡng và tế đáng buồn là nó vẫn còn xa lạ nghệ được ứng dụng là để “đơn giảm suy thoái tài nguyên. Quan hoặc thậm chí đứng bên lề trong giản hóa” hoặc “khắc phục” tự trọng hơn, sản phẩm hữu cơ và cuộc chiến chống biến đổi khí nhiên, trong khi agroecology trao tái tạo cân bằng sinh thái là hai hậu và chính sách phát triển bền quyền và tạo thuận lợi cho nông thế mạnh không thể thay thế của vững ở nhiều nước. Các chuyên dân thử nghiệm các sáng kiến để agroecology, giúp định hướng lại gia đã chỉ ra ít nhất 4 thách thức tìm ra giải pháp thích hợp nhất với nhận thức và thói quen tiêu thụ lớn cản trở khả năng nhân rộng bối cảnh và nhu cầu của họ trong của người tiêu dùng hiện đại. Mặc của agroecology. Trước hết, tiến sự tôn trọng cân bằng tự nhiên. dù sản xuất nông nghiệp theo bộ công nghệ và hạ tầng chủ tiếp cận sinh thái có thể được áp yếu hướng về đáp ứng nhu cầu Đối với các hệ thống canh tác dụng ở quy mô lớn, nhưng nó có theo tiếp cận sinh thái, tiến bộ của các mô hình hoặc tiếp cận ưu điểm nổi bật và dễ dàng áp sản xuất nông nghiệp mang tính khoa học và công nghệ đóng vai dụng ở quy mô nông hộ bởi lợi trò quan trọng, nhưng ở vị trí hỗ thương mại và chuyên canh cao. thế so sánh về chi phí đầu tư lẫn Hai là, vị thế và lợi ích kinh tế trợ cho người nông dân để đạt tính bền vững. Chính vì vậy, tiếp được mục tiêu về sản lượng trong của các bên trong chuỗi sản xuất cận sinh thái nông nghiệp được và cung ứng nông lương không khuôn khổ tôn trọng cân bằng sinh xem là cơ hội có tính cách mạng thái và tương thích với tri thức bản bình đẳng, trong đó công ty nông đối với nông dân sản xuất nhỏ - nghiệp - những người thu mua địa. Nói cách khác, nông dân là những người không đủ nguồn lực trung tâm và tác nhân chính định chính sản phẩm hàng hóa nông cho sản xuất nông nghiệp hiện nghiệp và cũng là người cung cấp hình chiến lược sản xuất. Khi đó, đại lệ thuộc vào công nghệ cao. giáo dục môi trường và đào tạo sản phẩm đầu ra (công nghiệp kỹ năng cho nông dân có ý nghĩa Theo các quan điểm về phát chế biến thực phẩm) có quyền chi triển bền vững của Liên hợp quốc, phối và dẫn dắt phương thức sản quan trọng và là một phần không agroecology là giải pháp tiếp cận xuất lẫn đổi mới. Rào cản thứ ba thể thiếu trong tiếp cận sinh thái hứa hẹn và tương thích đầy đủ đến từ lối sống hiện đại của người nông nghiệp. cho mục tiêu phát triển bền vững. tiêu dùng. Bối cảnh xã hội và văn Phần lớn các mô hình “nông Agroecology lấy nông dân và tri hóa tiêu dùng mới khiến chúng ta nghiệp thông minh thích ứng khí thức làm trung tâm, dựa trên các lệ thuộc ngày càng nhiều vào thực hậu” sử dụng công nghệ nhà kính nguyên tắc sinh thái và thực hành phẩm chế biến sẵn và các thực và môi trường canh tác nhân tạo bền vững mà khi được áp dụng phẩm công nghiệp tiện lợi. Nhu (thủy canh, khí canh...) và đây đúng đắn sẽ giải quyết cùng lúc cầu này tạo động lực cho công được xem là sự khác biệt nữa với 10 trong tổng số 17 mục tiêu phát nghiệp hóa nền nông nghiệp với quy tắc cân bằng và gắn kết sinh triển bền vững của Chương trình mức độ siêu thâm canh để đảm thái trong agroecology. Ngoài nghị sự 2030 [1]. Agroecology bảo nguồn cung không giới hạn. ra, tính chất “tuần hoàn” trong thúc đẩy sự bền vững trong sản Cuối cùng, sự ảnh hưởng của các mô hình “nông nghiệp thông xuất nông nghiệp bằng cách đưa các tập đoàn nông nghiệp là một 44 Số 1+2 năm 2021
Diễn đàn khoa học và công nghệ thách thức. Lợi thế về nguồn lực sáng tạo trong sản xuất nông lượng đã làm cho đất đai ngày tài chính, đóng góp GDP và thị nghiệp cũng là lợi thế lớn trong càng thoái hóa, dinh dưỡng bị trường tiêu thụ lớn giúp họ dễ sản xuất nông nghiệp sinh thái do mất cân đối, mất cân bằng. Hệ dàng tạo sức ép với các thay đổi sản xuất theo phương pháp hữu vi sinh vật trong đất bị phá hủy, không có lợi hoặc phản đối các cơ đòi hỏi nhiều công lao động tồn dư các chất độc hại trong đất thay đổi có khả năng đe dọa lợi thủ công. Ngoài ra, nhận thức ngày càng cao, nguồn bệnh tích nhuận của họ [5]. của người tiêu dùng trong nước lũy trong đất càng nhiều dẫn đến về an toàn thực phẩm và bảo vệ phát sinh một số dịch hại không Việt Nam có nhiều lợi thế để phát môi trường, bảo vệ sức khoẻ ngày dự báo trước. Cũng như quy luật triển càng cao cũng chính là lý do để phát triển của hệ sinh thái, môi Là nước nông nghiệp, Việt nông nghiệp sinh thái phát trển. trường sinh thái cũng được quan Nam có nhiều tiềm năng và lợi thế tâm đầu tư và bảo vệ một cách Để đẩy mạnh phát triển nền để phát triển nền sản xuất nông cẩn trọng. Chính vì vậy, xu hướng sản xuất nông nghiệp sinh thái nghiệp sinh thái/nông nghiệp hữu quay trở lại nền nông nghiệp sinh thích ứng với biến đổi khí hậu, cơ. Nước ta nằm trong vùng khí thái là xu hướng của Việt Nam nói trước mắt Việt Nam cần tập trung hậu nhiệt đới gió mùa, nóng ẩm, riêng và thế giới nói chung ? giải quyết một số nội dung cụ thể mưa nhiều nên việc sản xuất ra liên quan đến lĩnh vực quản lý nhà TÀI LIỆU THAM KHẢO các loại sinh khối phục vụ cho nước, hướng dẫn và thực thi chính sản xuất nông nghiệp hữu cơ có [1] Swiss National FAO Committee thể được thực hiện khá nhanh, sách, pháp luật thúc đẩy phát (2019), Agroecology as a means to các chu trình chuyển hóa vật chất triển nông nghiệp sinh thái, đặc achieve the sustainable development diễn ra với tốc độ cao, các chất biệt là cần khẩn trương xây dựng goals, Federal Department of và ban hành chiến lược phát triển Economic Affairs, Education and hữu cơ cao phân tử sau một thời Research EAER. gian xử lý nhanh chóng trở thành nông nghiệp sinh thái. Cần xác các chất khoáng đơn giản cung định rõ tiềm năng và dự báo xu [2] Angelika Hilbeck and Bernadette thế phát triển nông nghiệp sinh Oehen (2018), “Agroecology - the most cấp cho cây trồng. convincing proposal for transforming thái trên thế giới và trong nước; Nguồn nguyên liệu chế biến unstainable agro-food systems”, xác định vùng sản xuất chính, có International Journal for Rural phân bón như phân xanh, phân lợi thế, sản phẩm chủ lực và thị Development, 52, pp.8-10. hữu cơ khá phong phú. Việt Nam trường cho sản phẩm được sản còn nhiều nguồn tài nguyên nằm [3] FAO (2018), The 10 elements xuất theo phương pháp hữu cơ, of agroecology guiding the transition dưới lòng đất, chứa hàm lượng trên cơ sở đó các địa phương quy to sustainable food and agricultural các chất khoáng tự nhiên cao, hoạch và bảo vệ đất đai, nguồn systems, Agroecology Knowledge dồi dào. Nước ta có nhiều vùng nước tại các vùng hiện chưa hoặc Hub. rừng núi tự nhiên, chủ yếu canh ít bị ô nhiễm để đáp ứng yêu cầu [4] Beate Scherf (2018), tác quảng canh, chưa bị ảnh và phát huy thế mạnh sản xuất “Agroecology - a pathway to achieving hưởng của ô nhiễm hoá chất, rất nông nghiệp sinh thái theo hướng the SDGs”, International Journal for phù hợp cho chăn nuôi và trồng hàng hóa. Bên cạnh đó, cần có Rural Development, 52, pp.14-16. trọt theo phương pháp hữu cơ. chính sách hỗ trợ sản xuất, tạo [5] Oliver de Schutter (2018), Hiện, công nghệ sinh học được động lực mạnh mẽ cho các tổ “Why we need an agroecological ứng dụng rộng rãi trong sản xuất revolution?”, International Journal for chức, cá nhân tham gia sản xuất, nông nghiệp như sản xuất phân Rural Development, 52, pp.7-8. chế biến và tiêu thụ sản phẩm, kể bón hữu cơ sinh học, phân bón cả doanh nghiệp sản xuất, cung hữu cơ vi sinh chức năng, các ứng vật tư đầu vào cho nông chế phẩm xử lý môi trường đất, nghiệp sinh thái. nước và nhiều chế phẩm vi sinh, thuốc thảo mộc có thể thay thế Với việc sử dụng ngày càng thuốc hoá học trong bảo vệ thực nhiều phân bón hóa học, thuốc vật. Bên cạnh đó, nguồn lao động hóa học… với mục đích khai thác, dồi dào và có nhiều kinh nghiệm, chạy theo năng suất và sản 45 Số 1+2 năm 2021